2. Axborot texnologiyalaining rivojlanish bosqichlari
Kishilik jamiyati rivojlanishining dastlabki bosqichlarida kasbiy ko‗nikmalar
asosan shaxsiy namuna ko‗rsatish bilan ―Men kabi harakatlan‖ tamoyili asosida
boshqalarga uzatilgan. Axborotlarni uzatish shakli sifatida diniy (ritual) o‗yin va
qo‗shiqlardan foydalanilgan.
Axborot texnologiyalari rivojlanishining birinchi bosqichi axborotlarni
moddiy tashuvchilarda uzoq saqlash usullarini yaratilishi bilan bog‘liq. Ov qilish
va tirikchilikka xos bo‗lgan g‘ordagi tasvirlar 25-30 ming yillar avval bajarilgan.
Oy kalendari, o‗lchov uchun turli xil kesik va belgilar 20-25 ming yillar avval
suyaklarga o‗yib tasvirlangan. Moddiy ob‘ektlarga ishlov
berish va axborotlarni
ro‗yxatga olish vositalarini paydo bo‗lishi orasidagi davr tahminan million yillar
atrofida hisoblanadi.
Boshqacha qilib aytganda, insonlarni axborot shakllari bilan ishlash davri
sivilizasiya mavjudligining bor yo‗g‘i 1 %ni tashkil qiladi. Bundan abstrakt
axborot masalalarini echish uchun axborotlarni moddiy ob‘ektlardagi
tasvirlar
ko‗rinishida taqdim etish holatlarida bir zumda inson samaradorligi ortib ketishi
sabablari ma‘lum bo‗ladi. Bu holatda insonning sivilizasiya davrining avvalgi 99
%ga tegishli bo‗lgan xissiyotlari sohasi ishga tushib ketadi.
Axborot texnologiyalari rivojlanishining ikkinchi bosqichi tahminan 6 ming
yil avval boshlangan va yozuvning paydo bo‗lishi bilan bog‘liq. Yozuv davrining
belgili axborotlarni moddiy tashuvchilarda ro‗yxatga olish texnologiyalari bilan
ahamiyatga ega hisoblanadi. Bunday texnologiyalarni qo‗llash bilimlarni to‗plash
va uzoq saqlashni amalga oshirishga imkon beradi. Bizga ma‘lumki, axborotlar
tashuvchi sifatida tosh, suyak, daraxt, papirus va qog‘ozlardan foydalanilgan.
Hozirgi kunda bu ro‗yxatni
magnit qoplama, suyuq kristal, optik tashuvchilar va
yarim o‗tkazgichlar bilan to‗ldirish mumkin.
Bu davrda bilimlar asta sekinlik bilan to‗planib borishi bilan birga
axborotlarga kirish qiyinchiliklari ham mavjud bo‗lgan. Qo‗lyozma nashrlar
ko‗rinishidagi bilimlar yagona nusxalarda saqlangan. Insoniyat ko‗nikmalari
fondidan foydalanishlar qat‘iy alohida insonlar ixtiyorida bo‗lib,
ular monopol
holda foydalanish huquqiga ega bo‗lganlar, ayrim hollarda to‗plangan bilimlar va
manfaatdor insonlar o‗rtasida vositachi bo‗lganlar.
Bu to‗siq uchinchi boqichda olib tashlanib, bu 1445 yilda Iogann Guttenberg
tomonidan yozma stanokni yaratilishi bilan bog‘liq. Kitobni paydo bo‗lishi keng
doiradagi insonlarga axborotlarga kirish imkonini berdi va birdaniga bilimlar
tarmog‘i bo‗yicha tizimlashtirilgan bilimlar to‗planishini tezlashtirdi. Kitob nashr
qilishni yaratilishi – birinchi axborot inqilobi deb tan olinadi..
Axborot texnologiyalari rivojlanishining to‗rtinchi bosqichi 1946 yilda
axborotlarga ishlov berish mashinalarini paydo bo‗lishidan boshlanadi. Bu mashina
Pensilvaniya universitetida ishga tushirilgan birinchi EHM (ENIAC turidagi)
hisoblanadi. Bu vaqtga kelib aholining katta qismi axborot sohasida band bo‗lib
boradi. Masalan, 1946 yilda AQSHda mehnatga yaroqli aholining 30 %, 1980
yilda - 45 %, hozirgi kunga kelib 60-70 % axborot sohasida band bo‗lgan.
Axborot texnologiyalari rivojlanishining beshinchi bosqichi 1982 yilda ISO –
Xalqaro standartlar tizimini ochiq tizimlar o‗zaro hamkorligi etalon modelini e‘lon
qilinishi bilan bog‘liq.
Hozirgi
kunda egiluvchanlik, qulaylik va tashqi ta‘sirlarga moslanuvchan
xususiyatlarga ega optimal axborot texnologiyalari boshqaruv ishlarini
samaradorligini oshirishning zaruriy sharti hisoblanib, bu texnologiyalar axborotlar
va hisoblash texnikalari bilan malakali ishlash ko‗nikmalarini talab qiladi.
Axborot texnologiyalari - xisoblash texnikalari vositalaridan foydalanish
bilan tashkiliy tuzilmada axborotlarni to‗plash, olish, saqlash, ishlov berish, tahlil
va uzatish funksiyalarini amalga oshiruvchi jarayonlar to‗plamidir yoki boshqacha
aytganda axborotlar aylanmasi va ishlov berish hamda bu jarayonlarni yoritib
beruvchi jarayonlar to‗plamidir.
ATda ma‘lumotlarga ishlov berish u yoku bu usulini tanlashda boshqariluvchi
ob‘ekt va boshqaruv tizimi bilan bog‘liq juda katta miqdordagi omillar ta‘sir etadi.
Ma‘lumotlarga ishlov berish texnologik jarayonlarini
qurib olishda mumkin
bo‗lgan variantlar soni katta ahamiyatga ega bo‗ladi. SHuning uchun bu
jarayonlarni o‗rganish va loyihalashtirishni engillatish maqsadida jarayonlarni bir
nechta guruhlarga ajratib olish maqsadga muvofiq bo‗ladi.
Bunda hisoblash tizimlarining ma‘lumotlarga ishlov berish tartiblari
guruhlashtirishga tabiiy holda ta‘sir etadi. SHuning uchun hisoblash tizimining
ishlash tartibi va foydalanish tartiblarini ajratish olish maqsadga muvofiq bo‗ladi.
Foydalanish tartibi foydalanuvchi mehnati samaradorligini
oshirish bilan
bog‘liq bo‗lsa, ishlash tartibi asosan hisoblash tizimining ish samaradorligini
aniqlab beradi.
Ko‗p hollarda hisoblash tizimining ish samaradorligi uning ishlab chiqarish
quvvati bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarishga tizimdagi kiritish-chiqarish
qurilmalari va markaziy prosessorning hamkorlik qila olish imkoniyatlari katta
ta‘sir etadi. Bunday imkoniyat tizimda ko‗pdasturli ishlash tartibidan foydalanish
imkonini beradi. Bir nechta prosessordan iborat ko‗prosessorli tizimlar ham ishlab
chiqarish samaradorligini oshiradi.
Hisoblash tizimining ba‘zi foydalanish tartiblarini ko‗rib chiqamiz.
Ularga
paketli ishlov berish tartiblarini kiritish mumkin (off-line, bir nechta dasturiy
mahsulotlarni guruhlarga birlashtirish). Bu tartib uchun xisoblash tizimining
samaradorligi va operatorning minimal aralashuvi, ammo natijani kutish uchun
katta vaqt sarflanishi xarakterlidir. Natijani olishni tezlatish
uchun paketli ishlov
berishda tizimning paralel ishlov berish yoki vaqtni chegaralash (kvantlash) deb
nomlanuvchi ish tartibidan foydalanish mumkin. Ya‘ni, guruhdagi har bir amaliy
dasturga vaqt oralig‘i (kvant) ajratiladi, bu vaqtni tugashi bilan boshqaruv
navbatdagi dasturga uzatiladi. Bu esa butun paketda ishlov berish tugaguncha qisqa
dasturlar bo‗yicha natijalarni olishga imkon beradi.
