12.4. Bilimlarni taqdim etishning modellari
Bizni o’rab turgan olam to’g’risidagi bilimlar dekla-rativ va
protsedurali bilimlarga bulinadi. Deklarativ bilimlar bu biror bir tizimda o’zaro
borlangan dalillardir. Xakikatan xam ruy bergan biror bir xodisa, vokea dalilga
misol bo’la oladi [24,34].
Protsedurali bilimlar — dalillar ustida bajarilgan amallarni (algoritmlar,
dasturlar, analitik uzgartirishlar, empirik qoidalar va shu kabilarni) amalga
oshirish natijasida hosil bo’ladigan bilimlardir. Bilimlarning bunday bulinishi shartli
xarakterga ega, chunki bilimlarni ifodalash (tasvirlash) ning aniq modellari xar xil
maqsadda tasvirlashning deklarativ va protsedurali shaqllarini ishlatadi.
Kompyuterning boshlanrich uchta avlodida protsedurali tasvirlash yagona, u
xam masalalarni echishda qo’llaniladi. Kompyuterlar uchun dasturlar bu
bilimlarning saqlovchilari bo’ladi, deklarativ bilimlar xar doim tobe bilimlardir.
Intellektual tizimlar buyicha muta-xassislarni xar ikki bilim turi bir xilda
kiziktiradi.
Ekspert tizimlar sohasidagi tadqiqotlar shuni kursatadiki, bilimlarni tasvirlash
uchun kupincha semantiq tarmoqlar, freymlar va maxsulot qoidalarining modellari
ishlatiladi. SHuning uchun bu modellarni tularok ko’rib chiqamiz.
162
1. Semantiq tarmoqlar. Semantiq tarmoqlar apparati yordamida bilimlarni
tasvirlash biror bir muxitni tashkil etuvchi ob’ektlar va ular orasidagi aloqalar
majmuasidir.
Xar xil avtorlar semantiq tarmoqlarning turli xil turlari tuzilishini taqlif
kilmokdalar. Bu turlarning umumiy, asosiy funktsional elementi bo’lib, ikki kiem
(«tugunlar» va «yoylar»)dan iborat bo’lgan struktura xizmat qiladi. Xar bir
tugun biror bir tushunchani, ey esa ixtiyoriy ikkita tushuncha orasidagi
munosabatni bildiradi. Munosabatlarning xar bir jufti oddiy dalilni bildiradi.
Tugunlar moe munosabatning nomi bilan belgilanadi, yoy yo’nalishiga ega
bo’ladi. Bunga kura aniq dalil tushunchalari orasidagi «sub’ekt yoki ob’ekt»
munosabatini tasvirlaydi. Masalan «Rustamov institutda ishlaydi». Bu erda
«Rustamov» sub’ekt, «institut» esa ob’ekt sifatida tasvirlanadi, ular («ob’ekt» va
«sub’ekt»lar) «ishlaydi» munosabati bilan borlangan. U xolda «Rustamov institutda
ishlaydi» dalilini aks ettiradigan semantiq tarmoqning funktsional elementi
quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
Rustamov institutda->-ishlaydi. Bu tarmoqda sub’ekt va ob’ektni boglovchi
faqat binar aloqa (munosabat) ishlatilgan. Semantiq tarmoqlarni tuzishda tugunlar
orasidagi munosabatlar sonini cheklab bo’lmaydi, ya’ni biror bir tugun boshqa
ixtiyoriy tugunlar bilan munosabatda bo’lishi mumkin. Bu ixtiyoriylik natijasida
dalillar tarmogini tuzish ta’minlanadi. Masalan, 12.1-rasmda keltirilgan tarmoq,
quyidagi tekstni tasvirlaydi:
«Rustamov institutda ishlaydi. U institut direktori. Rustamov texnika fanlari
doktori ilmiy darajaga ega, ilmiy unvoni — akademik. U institut ilmiy kengashining
raisi. Bugun soat 9da Rustamov institut metodik kengashida, soat 16 da esa institut
ilmiy kengashida ma’ruza qiladi». Bu tarmoqda vaqtli boglanishlar yoylar,
fe’llarga mos boglanishlar esa tugunlar yordamida tasvirlangan.
Semantiq tarmoqlar ko’rinishidagi bilimlar tasvirlanishining yaxshi tomoni shu
bilan xarakterlanadiki, bunday tarmoqlar bilan kompyuterda ishlash oson
kechadi. CHunki bunday tarmoqlarda ob’ektlar orasidagi aloqalar aniq kursatiladi,
dasturlar tuzish engillashadi.
Masalan, 12.1 -rasmdagi tarmoq buyicha Rustamov qaerda, kim bo’lib
ishlashini va aniq vaqtlarda qaerda bo’lishi va nima qilishini bilish mumkin.
SHuningdek, boshqa murakkabrok savollarga xam javob topish mumkin. Masalan,
«Bugun institut ilmiy kengashi bo’ladimi va soat nechada?»
Semantiq tarmoqlar va ularning modullari bilimlar buyicha muxandis
tomonidan yaratiladi, boshqacha so’z bilan aytganda xisob-mantiq tizimlarning
yaratuvchilari tomonidan tuziladi. SHundan sung tizim sunggi foydalanuvchilarga
xavola
etiladi.
Semantiq
tarmoqlar
kurilishiga
bunday
yondoshish
foydalanuvchilarni, masa-lan, texnologik jarayonlarni loyixalash va boshqarish
sohasida ishlovchilarni kanoatlantirmaydi. Amaliy dastur tuzuvchi o’zaro
munosabat (aloqa) boski-chida texnologik jarayonning xar bir ko’rinishi uchun
aloxida bu tizimning semantiq tarmorini tuzadi. Sunggi foydalanuvchi tomonidan
texnologik jarayon uzgartirilsa, bilimlar muxandisiga semantiq tarmoqni
uzgartirishga to’g’ri keladi.
|
