2. Freymlar.
Freymlar nazariyasini, bilimlarni freymlar bilan tasvirlash
ROYASINI
va «freym» termi-nini 1975 yilda M. Minski degan olim taqlif
kilgan. «Freym» so’zi ingliz tilidan olingan bo’lib, ramka, deraza, reshyotka, ichki
skelet kabi mazmunlarda ishlatiladi.
Freymlar nazariyasining moxiyati quyidagicha. Inson yangi xolatga tushib kolgan
paytda, u uzining xotirasi-dagi freymlar deb nomlanuvchi asosiy strukturani tuzi-
lishiga murojaat qiladi. YA’ni bunday xolatda to’g’ri echimni qabul qilish uchun
nimalar qilish keraqligini eslaydi. Freym — bu oldin eslab kolingan bilimlarni
tasvirlash birligi. Bu birlikning detallari davr va talab takozosi bilan uzgarishi
mumkin. Freym — ma’lu-motlar tuzilishini ifodalaydi, uning yordamida, masa-lan,
sizning xonangizdagi xolatni tasvirlash mumkin. Xar bir freym xar xil axborotlar
bilan tuldirilishi mumkin. Agar okibat kutilgan natijani bermasa, bu ax-borot —
kurilayotgan freymning qo’llanish usullariga aloqador bo’lishi mumkin. Freym kup
jixatdan uzining tuzilishiga kura semantiq tarmoqka uxshash bo’ladi. Freym —
ierarxik tuzilgan, tugun va munosabat (aloqa) lar tarmogidir. Bu erda yuqori tugunlar
umumiy tushun-chalarni ifodalasa, pastki tugunlar esa bu tushuncha-larning
xususiy xollaridir. Semantiq tarmoqlardan farkli ularok, freym tizimlarda xar bir
tugundagi tarmoqlar tushunchasi atributlar tuplami (masalan, ism, rang, ulcham,
shaql) va bu atributlarning kiymatlari (masalan, Rustam, kuk, kichkina, dumalok)
bilan beri-ladi. Atributlarni esa slotlar (tirkishlar) deyiladi. Slotlar freym ichida
axborotning aniq joyini kursata-di. Masalani echish uchun axborot etarlimi yoki
qaysi-lari etishmaydi, agar etarli bo’lmasa ularni freymning qaeridan olishi kerak?
164
Bu kabi vazifalarni slotlar bajaradi. Atributlar uzgaruvchan xarakterga ega bo’lgan
xolatda slotlar shpats (oralik)larni uz ichiga oladi. Bu shpatslarga slotlarning
hozirgi axamiyati (kiyma-ti)ni tasvirlovchi ayrim ob’ektlar joylashadi. Munosabat
(aloqa)lardan tashkil toptan freymlar tuplamini yigib freymlar tizimsini kurish
mumkin.
Bilimlarni freymlar yordamida tasvirlanishining matematik tuzilishini quyidagi
ko’rinishida yozish mumkin:
{ i 1
, g
1
> 2
, g
2
> ... < v
k
, g
k
>}
bu erda i freymlarning nomlari, v
j
— slotlarning nomlari, g
j
— slotlarning
kiymati. Slotlarning kiymati sifatida boshqa freymlarning nomlari xam bo’lishi
mumkin, ular freymlar orasidagi munosabat (aloqa)larni ta’minlaydi. Agar boshqa
freymlarga murojaat kilinayotganda, slotlar nomlari xisobga olin-masa, u xolda bir
jinsdagi freymlar tarmori xosil bo’ladi. Aks xolda, borlanishlar qaysi slotlardan
xosil bo’lgan bulsa shu slotlarning nomlari bilan ataladi va freymlar bir jinsli
bo’lmaydi. Bundan ko’rinadiki, freymlar tarmoridan biror bir semantik tarmoqqa o’tish
va teskarisiga o’tish xech kiyin emas.
Freym:
Ism
Sinf:
Xayvon
Struktura Bosh, buyin,
elementi qo’llar, oyoklar...
Buy:
30:220 sm
Massa:
1:200 kG
Dum:
Yo’q
Til:
Uzbek, rus, ingliz
Freym analogi (uxshashi):
Maymun
Bunday freymlar bilimlar ko’rinishida yig’ildi.
Biz biror ob’ektni aniqlashni
xoxlaymiz, deb faraz qilaylik. Buning uchun birnechta berilgan «odam» freymidagi
slotlar va bu slotlarga tegishli atributlarni ko’rib chiqamiz. Muvofiklashtirish
protseduralaridan boshlaymiz. Buning uchun xotiradan odam xarakteristikalarini
tasvirlovchi
«odam»
freymini
chakiramiz.
Xamma
slotlarning
shartlarini
kanoatlantiradigan ma’lumotlar olinganda, ob’ekt odam sifatida aynan
tenglashtiriladi (identifikatsiyalanadi). Agar kompyuterga kiradigan ma’lumotlar
«odam» freymida berilgan shartlarga mos kelmasa, masalan ob’ekt (sub’ekt)ning
massasi 300 kg va ob’ektning dumi bor deyilsa, bu ma’lumotlardan xulosa shuki,
ko’rilayotgan ob’ekt odam emas. SHundan so’ng o’xshashlik freymining
ko’rsatkichidan foydalanib va xotiradan «maymun» freymini chakirib, shunga uxshash
muvofiklashtirish utkaziladi. Bunday usul, xatto axborotlar tulik berilmagan
xolda xam xolatning mazmunini tushunishga imkon beradi.
Freymlar yordamida bilimlarni tasvirlashning afzalliklari shundan iboratki, freym
xar qanday ma’lumotlar tuzilishini-(qanchalik murakkab bo’lmasin) tasvirlashi mumkin.
Lekin ikkinchi tomondan, xattoki oldindan ma’lum bo’lgan predmet sohasi uchun xam
freymlarni ajratib olish kiyin. Freymlar shaqli va tuzilishi qanday bo’lishi kerak,
nechta freymlarni ajratish kerak, freymlarni bir-biri bilan qanday bog’lash kerak,
165
freymlarni bir-biri bilan bog’lashda ularning xususiyatlari, xossalari sak,lanadimi va
shunga uxshash muxim masalalar hozirgi vaqtda umumiy echimga ega emas.
|
