81
MBBT dagi dasturlar tegishli bo’yruqlarning to’plamidan tashkil topadi.
Echilayotgan masalalarning
qiyinligiga qarab, dasturlar oddiy yoki murakkab
tuzilishiga ega bo’ladi. Oddiy tuzilishga ega bo’lgan dasturlarda buyruqlar ketma-ket
joylashadi. Murakkab tuzilishli dasturlarda esa buyruqlar modullar holatida, ya’ni
asosiy modul va quyi dasturlar to’plamidan iborat bo’ladi. Ma’lumotlar bazasini hosil
qilishda modullik tamoyilidan foydalanish qulay va samaralidir.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi quyidagilarga imkon beruvchi dasturiy
vositalarning to’plamidir.
a) foydalanuvchilarni ma’lumotlarni aniqlash va amallar bajarish tili vositalari
bilan ta’minlaydi. Bunday vositalarga ma’lumotlarni aniqlash tili (MAT) va
ma’lumotlar bilan amallar bajarish(MABT) kiradi. Ma’lumotlar tili atamasi aytib
o’tilganlarining har ikkalasini yoki ulardan birini anglatadi. Ma’lumotlar so’zi
ma’lumotlar tilini SI++, Paskalь va h.k. kabi tillar turidan farqlaydi. Lekin
ma’lumotlar tili universal tilga, masalan S++, Paskalga kiritilishi mumkin.
Bunday
hoda dasturlashning universal tili va ma’lumotlar tili tegishli ravishda (kirituvchi) til
va ma’lumotlarning til osti deb ataladi.
b) foydalanuvchining ma’lumotlar modelini qo’llab-quvvatlashni ta’minlaydi.
Ma’lumotlar modeli - ba’zi ilovaga tegishli fizik ma’lumotlarning mantiqiy taqdim
etilishini aniqlash vositasidir.
v) aniqlash, yaratish va ma’lumotlar bilan mantiqiy amallar bajarish (ya’ni
tanlash, yangilash, kiritish va yo’q qilish)ga imkon beruvchi MAT va MABT
funktsiyalarini amalga oshiruvchi dasturlar.
g) ma’lumotlarning himoyasi va yaxlitligini ta’minlaydi. Tizimdan foydalanish
faqat shunga huquqi (himoyasi) bo’lgan foydalanuvchigagina ruxsat etiladi.
Foydalanuvchilar ma’lumotlar ustida operatsiya bajarayotganlarida saqlanayotgan
ma’lumotlarning muvofiqligi (yaxlitligi) ta’minlanadi. Gap shundaki, MBBT ko’plab
foydalanuvchilar jamoa bo’lib ishlash rejimiga asosan tuziladi.
MBBTning tasniflanishini muhim belgilaridan biri bo’lgan ma’lumotlar modeli
(tarmoqli, ierarxik yoki relyatsion) turlaridan biri tanlash imkonini beradi. MBBT
ma’lumotlar bazalarining ko’p maqsadli tavsifini, ma’lumotlarni himoyalash va qayta
tiklashni amalga oshiradi. Rivojlangan muloqot vositalari
va yuqori darajali talablar
tilining mavjudligi MBBTni oxirgi foydalanuvchi uchun oson vositaga aylantiradi.
To’liq variantda MBBT quyidagi komponentlardan tuzilishi mumkin:
Klaviatura orqali ma’lumotlarni to’g’ridan-to’g’ri boshqarish imkonini beruvchi
foydalanuvchining muhiti;
Interpretator sifatida ish yurituvchi, ma’lumotlarga ishlov berish amaliy tizimini
dasturlashning algoritmik tili. Interpretator dasturlarni tez tuzish va maromiga
etkazish imkonini beradi;
Mustaqil EXE-fayl shaklidagi tayyor tijorat maxsulotiga tugallangan dastur
ko’rinishini beruvchi kompilyator;
Ko’p mehnat talab qiluvchi amallarni tez dasturlovchi utilit-dasturlar (hisobotlar,
shakllar, jadvallar, darchalar, menyu va boshqa ilovalar generatorlari).
Xususan MBBT – bu foydalanuvchining aslahaviy qobig’i hisoblanadi. MBBT
tarkibida dasturlash tilining mavjudligi aniq masalalarni va aniq foydalanuvchiga
82
mo’ljallangan ma’lumotlarga ishlov berishning murakkab tizimlarini yaratish
imkonini beradi.
Ma’lumotlar bazalarini loyihalashtirishda quyidagi tavsiflarni solishtirish va
tahlil qilishga asoslangan MBBTni asoslab tanlab olish muhim vazifa hisoblanadi:
-
dasturiy texnik bazasi (EHM turi va modeli, hisoblash vositalari
konfiguryatsiyasiga qo’yiladigan talablar, OT versiyasi);
-
ma’lumotlar bazalarining turlari (amaliy,
muammoli, lokal, integrellashgan,
taqsimlangan);
-
foydalanuvchilarning malakalari (MBBT bilan ishlash uchun maxsus
tayyorgarlikga ega bo’lmagan foydalanuvchi, mutaxassisligi dasturchi bo’lmagan
darajadagi ma’lumotlar bazasi bilan ishlashga tayyorgarligi bo’lgan muammoli
sohasining mutaxassisi – foydalanuvchi, amaliy dasturchi, ma’lumotlar bazalarining
administratori);
-
ma’lumotlar bazalari bilan foydalanuvchilarning
muloqat qilish vositalari
(dasturlash tillarini o’z ichiga oluvchi ma’lumotlar ustida ish olib borish va tasvirlash
tili);
-
ma’lumotlarni qayta ishlash rejimi (paketli, interaktiv, tarmoqli);
-
ma’lumotlarni mantiqiy va fizik mustaqilligi;
-
ma’lumotlar bazalari axborot strukturalarining asosiy xossalari (mantiqiy
tuzilishi - MBBT vositalari orqali amal qiladigan va tashkiliy tuzilmasini
o’zgartirmasdan uni modifikatsiya qilish imkoniyati, ma’lumotlar turini kengaytirgan
holda qarshiliksiz ishlov berishda);
-
havfsizlik darajasini ta’minlash va ma’lumotlarning to’laqonligi;
-
xizmat ko’rsatishning standart vositalari mavjudligi (ma’lumotlar bazalarini
kuzatishni doimiy dasturiy modullarini va ma’lumotlar lug’atini, ma’lumotlar
bazalarini engillashtiradigan (yukini tushiradigan), qayta tashkil etadigan va qayta
strukturalashtiradigan, tiklaydigan jurnalni yuritish, kiritish va hisobotlar
generatorlari va h.k.);
-
ishlatish tavsiflari (loyihachilar haqida, sarmoya egalari haqida, moddiy-
texnik ta’minotga bo’lgan talablar, tarqatish shakli).
Tanlab olingan MBBT bir qator talablarni qondira olishi kerak.
Bularga
muammo sohasining barcha vazifalarini samarali bajarilishi; xotira resurslaridan
samarali foydalanish uchun saqlanayotgan ma’lumotlar hajmini minimallashtirish;
samarali axborot qarorlarini qabul qilishga imkon yaratish; havfsizlikni ta’minlash
jarayonini boshqarish; xodimlarga nisbatan ma’lumotlar bazalarini ishlatish bilan
bog’liq qulaylikni yaratilishi, EHM ni ishlatish mulojaasini soddalashtirish.
Umumiy olganda zamonaviy MBBT lar quyidagi talablarga javob berishi
lozim:
ma’lumotlarning mustaqilligi;
talablarning kuchli tili;
javob (sado berish) ning qisqa vaqti;
ma’lumotlar va kataloglarni qayta tashkil etishni
qisqartirish yoki ulardan
voz kechish.
