72
qo‘shish(kiritish))
delete “
r” from
(“ ” sub’ektdan “ ” ob’ekt uchun “ ” xuquqni
yo‘q qilish)
create subject “
”
(yangi “
” sub’ektni yaratish)
create subject “
”
(yangi “
” ob’ektni yaratish)
destroy subject “
”
(mavjud “
” sub’ektni yo‘q qilish)
destroy subject “
”
(mavjud “
” ob’ektni yo‘q qilish)
holatda bo‘lgan tizimda ixtiyoriy elementar amal “ ”ning
ishlatilishi
tizimning boshqa
holatga o‘tishiga sabab bo‘ladiki, bu
holat oldingi holatdan bo‘lmaganida bitta komponenti bilan farqlanadi. Bazaviy
amallarning ishlatilishi tizim holatida quyidagi o‘zgarishlarga olib keladi:
enter “
r” into
(bu erda )
“enter” amali foydalanish matritsasining mavjud yacheykasiga “
” xuquqini
kiritadi. Har bir yacheykaning tarkibi foydalanish xuquqi to‘plami sifatida
ko‘riladi, ya’ni agar kiritilayotgan xuquq bu to‘plamda bo‘lsa, yacheyka
o‘zgarmaydi. “enter” amali foydalanish matritsasiga faqat xuquq qo‘shadi va hech
narsani yo‘q qilmaydi. Shu sababli bu amalni “monoton” amal deb atashadi.
delete “r”
from
(bu erda )
“delete” amalining ta’siri “enter” amalining ta’siriga teskari.
Bu amal
foydalanish matritsasining yacheykasidagi xuquqni yo‘q qiladi, agar bu xuquq
ushbu yacheykada bo‘lsa, har bir yacheykaning tarkibi foydalanish xuquqi
to‘plami sifatida ko‘rilganligi sababli, yo‘q qilinadigan xuquq ushbu yacheykada
73
bo‘lmasa, “delete” amali hech narsa qilmaydi. “delete”
amali foydalanish
matritsasidan axborotni yo‘q qilishi sababli, bu amal “monoton bo‘lmagan” amal
deb ataladi.
s" )
(bu erda )
)
(bu erda )
va amallari monoton va monoton
bo‘lmagan amallarning o‘xshash juftlarini ifodalaydi.
Ta’kidlash lozimki, har bir amal uchun uni bajarishga yana oldindan
quyiladigan shart mavjud:
yoki amallari yordamida foydalanish
matritsasining yacheykasini o‘zgartirish uchun ushbu yacheyka mavjud bo‘lishi,
ya’ni mos sub’ekt va ob’ektning mavjud bo‘lishi shart. Shunga o‘xshash
yaratish amallari uchun yaratiluvchi sub’ekt/ob’ektning
74
mavjud bo‘lmasligi,
yo‘q
qilish amali uchun
yo‘qotiluvchi sub’ekt/ob’ektning mavjudligi shart. Ixtiyoriy amalga oldindan
quyiladigan shart bajarilmasa u amalning bajarilishi natija bermaydi.
Rasman ∑
tizim tavsifi quyidagi elementlardan tashkil topgan:
-
foydalanish xuquqlarining chekli to‘plami
;
-
dastlabki
sub’ektlar
va
ob’ektlar
ning chekli to‘plamlari, bu yerda
;
-
tarkibida sub’ektlarning ob’ektlardan foydalanish xuquqlari bo‘lgan
dastlabki foydalanish matritsasi -
;
-
har biri yuqorida sanab o‘tilgan elementar amallar terminallarida
bajarish va sharxlash shartlaridan tashkil topgan – buyruqlarning chekli to‘plami -
.
Tizimning vaqt bo‘yicha ahvoli holatlar
ketma-ketligi
yordamida
modellashtiriladi. Har bir keyingi holat
to‘plamdagi qandaydir komandaning
oldingi holatga qo‘llash natijasi hisoblanadi -
.
Shunday qilib
tizimning u yoki bu holatga tushishi yoki tushmasligi
dagi komandalar va ular
tarkibidagi amallarga bog‘liq. Har bir holat sub’ektlar, ob’ektlar to‘plamlari va
xuquqlar matritsasi orasidagi mavjud foydalanish munosabatlarini belgilaydi.
Xavfsizlikni ta’minlash uchun ba’zi foydalanish munosabatlarini ta’qiqlab qo‘yish
lozimligi sababli tizimning berilgan dastlabki holati uchun u tushishi mumkin
bo‘lmagan holatlar to‘plamini aniqlash imkoniyati mavjud bo‘lishi shart. Bu
shunday dastlabki shartlarni (
komandalar
ob’ektlar to‘plamining,
sub’ektlar to‘plamining
foydalanish matritsaning shartini) berishga imkon
beradiki, bu shartlarda tizim xavfsizlik nuqtai nazaridan
nomaqbul holatga tusha
olmaydi. Demak, ahvoli oldindan bashorat qilinuvchi tizimni qurish uchun
quyidagi savolga javob berish lozim: qandaydir sub’ekt
qachondir qandaydir
ob’ekt
dan foydalanish xuquqiga ega bo‘lishi mumkinmi?
Shu sababli Xarrison-Ruzzo-Ulman modelining xavfsizlik mezoni
quyidagicha ta’riflanadi:
