O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI
SIRTQI BO’LIMI
IJTIMOIY ISH yo’nalishi
21.40-guruh talabasi
AXMADALIYEVA MUQADDASXON
Raqamli va axborot texnologiyalari fanidan
M U S T A Q I L
ISHI
MAVZU: Yagona identifikatsiya tizimida ro’yxatdan
o’tish va milliy tarmoq resurslaridan foydalanish
REJA:
1.
Yagona identifikatsiya tizimi haqida.
2.
Yagona identifikatsiya tizimida ro’yxatdan o’tish.
3.
Milliy tarmoq resurslaridan foydalanish.
Yagona identifikatsiya tizimi
— har xil hukumat agentliklariga va fuqarolik
vebsaytlariga kirish imkoniyatini beradigan yagona akkount bilan taʼminlaydi.
Foydalanuvchilar turli xil veb saytlar uchun turli xil akkountlar yaratishiga toʻgri
kelmaydi va ular oʻzlarining elektron raqamli imzo orqali YIT ga javobgar
idoralarga tashrif buyurmasdan roʻyhatga kirishlari mumkin. Foydalanuvchi YIT
ga kirgandan soʻng, u YITga bogʻlangan veb saytlarga qaytadan kirishiga oʻrin
qolmaydi. Foydalanuvchining bir akkaunti bilan barcha davlat e-hukumat
tizimlariga E-hukumat tizimlari bilan Yagona Identifikatsiya Tizimi integratsiya
boʻlgani sababli, barcha tegishli resurslarga kirish uchun bir akkaunt bilan
foydalanish imkonini beradi. Yagona Identifikatsiya Tizimi akkaunti yordamida
barcha xizmatlar bilan foydalanishingiz mumkin. Xavfsizlik va asillik
Foydalanuvchi Yagona Identifikatsiya Tizimida shaxsiy maʼlumotlari haqiqiyligini
tasdiqlash uchun Elektron Raqamli Imzo taqdim etishi kerak. Bu esa internetdagi
foydalanuvchining haqiqiy odamligini taʼminlaydi. Bu eng ilgʻor onlayn davlat
hizmatlarini taqdim etishni taminlaydi. Bundan tashqari, jismoniy va yuridik
shaxslar markaziy bazasi bilan integratsiya orqali, barcha shaxsiy maʼlumotlarni
toʻldirish uchun hech qanday ehtiyoj yoʻq — sana axborot avtomatik ravishda oʻz
vaqtida yuklanadi va yangilanadi (Masalan, ism yoki yashash manzili oʻzgarishi)
Boshqa saytlar bilan integratsiya Agar siz veb-sayt egasi boʻlsangiz va
foydalanuchni identifikatsiya qilmoqchi boʻlsangiz, har qanday xizmatlar (bank
xizmatlari, elektron tijorat va boshqalar) bilan taʼminlash uchun — Yagona
Identifikatsiya Tizimi qonuniy va qulay yoʻl. Yagona Identifikatsiya Tizimi qonun
bilan belgilanadi. Vazirlar Mahkamasi tomonidan 17 dekabr 2015 yil 365 sonli
tasdiqlangan foydalanuvchilarni aniqlash Yagona Identifikatsiya Tizimi elektron
hukumat haqidagi nizomga muvofiq, Yagona Identifikatsiya Tizimi tomonidan
koʻrsatilgan maʼlumotlar haqiqiy deb qabul qilish lozim. Yuridik shaxslarni
identifikatsiya qilish Agar siz tashkilot (kompaniya) rahbari boʻlib jismoniy shaxs
sifatida roʻyxatdan oʻtgan boʻlsangiz, oʻz kabinetingizda tashkilot qoʻshishingiz
mumkin. Buning uchun, siz Yagona Identifikatsiya Tizimi shaxsiy kabinetingizda,
tashkilot rahbari nomidan olingan Elektron Raqamli Imzo taqdim etishingiz kerak.
Yuridik shaxs qoʻshib siz tashkilot nomidan davlat xizmatlarini foydalanish uchun
boshqa foydalanuvchilarga (sizning xodimlaringiz) oʻz vakolatlaringizni topshirish
mumkin boʻladi.
Yagona interaktiv davlat xizmatlari portalida ro'yxatdan o'tish uchun
foydalanuvchi
ID.UZ Yagona identifikatsiya tizimida
ro'yxatdan o'tishi lozim
bo'ladi. Buning uchun eslatmada ko'rsatilagan havola bo'yicha o'tish (“Ro'yxatdan
o'tish” tugmasi bosilganda), yoki Yagona identifikatsiya tizimi manzili -
www.id.uz
ni kiritish kerak.
Foydalanuvchi barcha kataklarga tegishli ma'lumotlarni kiritishi va
“Jo'natish” tugmasini bosishi kerak.
Agar foydalanuvchi uMail.uz pochta qutisini ro'yxatdan o'tkazishni istasa,
tegishli chek-boksga belgini qo'yishi kerak. Natijada login@umail.uz pochta qutisi
ochilgan bo'ladi;
uMail.uz pochta qutisidan farq qiluvchi boshqa pochta qutilaridan
foydalangan holda ro'yxatdan o'tmoqchi bo'lganlar, akkuant ro'yxatdan o'tganligini
tasdiqlovchi ma'lumotni olishlari lozim bo'ladi.
Foydalanuvchi
ro’yxatdan muvafaqqiyatli o`tganidan
so`ng
«Shaxsiy
ma’lumotlar» sahifasida ma’lumotlarni kiritish zarur.
Endi, foydalanuvchi qaytadan Yagona portal manziliga kirishi va “ID.UZ
yordamida kirish” tugmasini bosishi lozim.
Natijada foydalanuvchi Yagona portalda avtorizatsiya qilingan bo'ladi va
bemalol murojaat yuborishi yoki boshqa xizmatlardan foydalanishi mumkin.
Yagona portal xizmatlaridan foydalanish uchun Siz quyidagi ro`yxatdan
o`tish
usullaridan
birini
tanlashingiz
mumkin:
1.
SMS-tasdiqlash orqali. Aktivatsiya kodini mobil telefonga SMS-xabar
orqali olish mumkin.
2.
ID.UZ yagona identifikatsiya tizimi yordamida.
3.
Elektron raqamli imzo yordamida.
4.
UzCard yordamida.
Ro`yxatdan o`tish usullaridan birini tanlashdan oldin Yagona portal
xizmatlaridan foydalanish qoidalari (shartlari) bilan tanishib chiqishingizni tavsiya
etamiz.
Yagona portal Sizga davlat tashkilotiga tashrif buyurishdan yoki qog`oz
tarzda xat yuborishdan qulayroq bo`lgan davlat xizmatlaridan elektron shaklda
foydalanish imkoniyatini taqdim etadi. Shu bilan birga, Sizning yuborayotgan
murojaatingiz rasmiy maqomga ega ekanligini ham eslatib qo’ymoqchimiz.
Shu sababli, Sizdan quyidagilarni unitmasligingizni so`raymiz:
1.
"Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to`g`risida"gi
O`zbekiston Respublikasi Qonunining 6-moddasiga muvofiq
, o`zi to`g`risida xato
ma'lumotni
bergan
yoki
murojaatning
mohiyatini
ko`rsatmagan
foydalanuvchilarning murojaatlari ko`rib chiqilmaydi.
2.
"Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to`g`risida"gi
O`zbekiston Respublikasi Qonunining 28-moddasi
,
O`zbekiston Respublikasi
Ma'muriy javobgarlik to`g`risidagi Kodeksining 40 - 41-moddalari
,
O`zbekiston
Respublikasi
Jinoyat
kodeksining
139
-
140
va
237-moddalariga
muvofiq
murojaatlar to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik, xuddi shuningdek
tuhmat va haqoratdan iborat murojaat berganlik belgilangan tartibda javobgarlikka
sabab bo’ladi.
3.
"Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to`g`risida"gi
O`zbekiston Respublikasi Qonunining 27-moddasiga muvofiq
bila turib yolg`on
ma'lumotlar bayon etilgan murojaatlarni ko’rib chiqishda davlat organi tomonidan
qilingan xarajatlar jismoniy yoki yuridik shaxsdan sudning qaroriga ko’ra undirib
olinishi mumkin.
Shu bilan bir qatorda, agar davlat organi Sizga masalangiz bilan bog`liq
bo`lmagan javobni yo`llaganida, qonunchilikda belgilangan muddatlarni
buzganida, Sizning murojaatingiz bo`yicha asossiz yoki qonunga zid bo`lgan qaror
qabul qilganida, yoki boshqa yo`l bilan Sizning jismoniy va yuridik shaxslarning
murojaatlari to`g`risidagi qonunchilikda belgilangan huquqlaringizni buzganida va
boshqa shu kabi holatlarda Siz yuqori turuvchi tashkilot, yoki sudga bunday xatti-
harakatlar ustidan shikoyat bilan murojaat qilishingiz mumkin.
Shuningdek, O`zbekiston Respublikasi
Yagona interaktiv davlat xizmatlari
portali to`g`risida Nizomiga
asosan davlat organlari fuqaro murojaatlarini rad
etishlari mumkinligini eslatib o`tamiz. Quyidagilar foydalanuvchining shaxsiy
kabinet orqali tushgan murojaatini ko`rib chiqishni rad etish uchun asos
hisoblanadi:
odobsizlik mazmunidagi murojaatlar (uyatsiz yohud haqoratli iboralar,
tahdidlar, mantiq va ma'nosi bo`lmagan takliflar va shunga o`xshash murojaatlar);
murojaat matnida tushunarsiz qisqartirishlar yoki reklama materiallari
mavjud bo`lgan, tarkibida aniq arizalar, shikoyatlar yoki takliflar bo`lmagan
murojaatlar.
Tashkilot tomonidan murojaatni ko`rib chiqish rad etilganida bir ish kuni
mobaynida murojaatni ko`rib chiqishni rad etishning asoslangan sabablari
ko`rsatilgan holda foydalanuvchiga elektron shaklda rad etish to`g`risida
xabarnoma yuboriladi.
Davlat organi bitta va aynan o`sha foydalanuvchining bir necha bor ushbu
masala bo`yicha javob bergan murojaatini, agar unda yangi vajlar yoki holatlar
keltirilmagan bo`lsa, ko`rib chiqilmaydi.
Milliy axborot tizimi uning tarkibiga kiruvchi axborot tizimlarining xalqaro
axborot tizimlari bilan bir-biriga mosligini hisobga olgan holda yaratiladi.
Hozirgi davrda fan va texnikada ko‘p qullaniladigan tushunchalardan biri-
tizimdir. Axborot tizimini ishlab chiqarishdan maqsad – tashkiliy loyihalashtirish,
texnologik va hakozo jihatlarini hisobga olgan holda tizim faoliyatining
samaradorligini oshirishdir.
O‘zbekiston Respublikasining axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati
axborot resurslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish
hamda takomillashtirishning zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda,
milliy axborot tizimini yaratishga qaratilgan. Ta’kidlash joizki, milliy axborot
tizimiga davlat organlari, shuningdek, yuridik hamda jismoniy shaxslar, tarmoq va
hududiy axborot tizimlari kiradi. Axborot tizimi esa axborotni to‘plash, saqlash,
izlash, unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy
jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa
vositalaridir. Axborot tizimi tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar
banki, ma’lumotlar bazasi axborot resurslarini tashkil etadi.
O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi qonuni
(11.12.2003 yil) 19-moddasida ko‘rsatilganidek, axborot resurslari va axborot
tizimlarini muhofaza qilish avvalambor, shaxs, jamiyat va davlatning axborot
xavfsizligini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Mazkur qonunning 20-
moddasida: “Axborot resurslari va axborot tizimlari, agar ular bilan g‘ayriqonuniy
munosabatda bo‘lish natijasida axborot resurslarining yoki axborot tizimlarining
mulkdorlariga, egalariga yohud boshqa yuridik hamda jismoniy shaxslarga zarar
yetkazilishi mumkin bo‘lsa, muhofaza qilinishi kerak. Davlat organlari, yuridik va
jismoniy shaxslar davlat sirlari hamda maxfiy sirlar to‘g‘risidagi axborotni o‘z
ichiga olgan axborot resurslari va axborot tizimlarining muhofaza qilinishini
ta’minlashi shart”, deb alohida ko‘rsatilgan.
Davlat organlari axborot tizimlari tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin:
- Muayyan davlat organi tomonidan maqsad hamda vazifalarini amalga
oshirishga xizmat qiluvchi tranzaksiyali va hisobdagi mavjud quyi tizimlar;
- Milliy axborot tizimi tarkibidagi, davlat organlari o‘rtasida axborot tizimlari
orqali ma’lumot almashinishga xizmat qiluvchi quyi tizimlar;
- Davlat organi faoliyatida boshqaruv va ish jarayonini osonlashtirishga
xizmat qiluvchi resurslarni boshqarishning quyi tizimlari;
- Davlat organlari faoliyatida ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va
tahlil qilishga xizmat qiluvchi axborot-tahliliy quyi tizimlar;
- Elektron hujjat almashinuvining quyi tizimlari;
- Hujjatlarning elektron arxivini boshqarishga doir quyi tizimlar;
- Ekspluatatsiyani boshqarish(infratuzilma komponentlarini boshqarish
tizimlari)ga oid quyi tizimlar;
- Davlat organi to‘g‘risida Internet yoki boshqa kanallar orqali axborot
yetkazish, jismoniy va yuridik shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani ta’minlaydigan
quyi tizimlar;
- Axborot xavfsizligini ta’minlaydigan quyi tizimlar;
- Hujjat tayyorlash va axborot almashish maqsadida davlat organi xodimlari
tomonidan foydalaniladigan idoraviy quyi tizimlar.
Bugungi rahbar va ijrochi o’zining ish o’rnida aniq ishlab chiqarish yoki
bozor vaziyatini tahlil qilish uchun yetarli bo’lgan axborotlarni amalda bir zumda
olishi mumkin. Axborot texnologiyalaridagi katta o’zgarishlar tufayli boshqaruv
ishini tashkil qilishdagi bunday islohotlar amalga oshirilmoqda. Axborotlar
oqimlarini rasmiylashtirish, ma’lumotlarni ishlab chiqish usullarini qo’llash,
ma’lumotlar omborini taqdim etish – bularning barchasi hozirgi vaqtda amalga
oshirishning butunlay yangi aniq usullarini o’zida jamlagan.
Bozordagi vaziyat dasturiy – texnik mahsulotlarga to’lov talabining doimiy
o’sishi uchun sharoitlar yaratdi. Har qanday firma, tashkilot hamda bankning
birinchi ehtiyoji – ishlab chiqarish xo’jalik operatsiyalarini qayd etish, hisob
ma’lumotlarini ishlab chiqish, hisobot, tizim va marketing axborotlarini
rasmiylashtirish, tartibga solishdan iborat bo’lib qolmoqda, bu esa texnik va
dasturiy vositalarga, murakkab avtomatlashtirilgan axborot tizimlari va
texnologiyalarga bo’lgan talabni kuchaytiradi.
Axborot – kommunikatsiya texnologiyalari axborot resurslarini shakllantirish
va ulardan foydalanish jarayonlarini tubdan o’zgartirib yuborib, quyidagilarni
ta’minlamoqda:
· katta hajmdagi axborotlami ixcham holatda saqlash;
· axborotlarni tezkor izlab topish;
· uzoq masofada joylashgan resurslarga kirish imkoniyati;
· bitta axborot tashuvchisida turli axborotlarni saqlash;
· bibliografik va to’liq matnli ma’lumotlar bazalarini umumlashtirish;
· faktografik va bibliografik axborotlarni o’zida saqlovchi ma'lumotlar
omborining paydo bo’lishi.
Axborotli jarayonlarning sanoat asosiga o’tishi axborot sohasining
rivojlanishini jadallashtirmoqda, dasturiy texnologiyalarni ishlab chiqish va tatbiq
etish esa uni biznesning istiqbolli turlaridan biriga aylantirmoqda. Bularga xorijiy
mamlakatlardan kompyuter texnikasi va dasturiy vositalarining yetkazib berilishi,
ichki kompyuter bozorining vujudga kelishiga ko’maklashmoqda.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlar va texnologiyalar samaradorligining
mezonlarini shakllantirishga e’tibor berishda ham sezilarli siljishlar ro’y bermoqda.
Agar ma’muriy – buyruqbozlik tizimlari sharoitlarida asosiy e’tibor axborotlarni
mashinada ishlab chiqishning xarajatlarini aniqlashga qaratilgan bo’lsa, hozirda
eng avvalo qarorlarni tez qabul qilish, tahliliy ma’lumotlarning haqiqiy
jarayonlarga o’xshashligi darajasi, iqtisodiy – matematik usullar va modellardan
aniq moliyaviy ishlab chiqarish vositalar tahlili uchun foydalanish imkoniyati
faollashdi. Masalaning bunday qo’yilishi tadbirkorlik va xo’jalik yuritish
amaliyotiga ilmiy tadqiqot nuqtai nazarlarini kiritadi, yangi ilmiy asoslangan
qarorlar, yondashishlar va malakali xodimlarni talab qiladi.
Bundan tashqari axborot – qolgan barcha resurslardan samarali foydalanish va
ularning isrof qilmaslikka yordam beradigan yagona resurs sanaladi.
Jamiyat rivojlanib borishi va texnologiyalarning murakkablashishi natijasida,
axborot hajmi shunchalik ko’payib ketdiki, bu larayon boshqaruv sohasida
axborotni qayta ishlash zaruriyatini yuzaga keltirdi. Boshqaruv ierarxiyasining
paydo bo’lishi, tovar – pul munosabatlarining yuzaga kelishi hamda hisoblash
mashinalarining yaratilishi boshqaruv uchun katta hajmdagi axborotlarni qayta
ishlashda yuzaga keluvchi qiyinchiliklarni yengish imkonini berdi. Bugungi kunga
kelib boshqaruv ierarxiyasining, tovar – pul munosabatlarining, hisoblash
mashinalarining rivojlanishi shu darajaga yetdiki, endilikda axborot hajmi va
murakkabligi axborot sanoatini yaratishni talab qilmoqda. Axborotlar miqdori
mamlakatda milliy, iqtisodiyot, tarmoq, tashkilotlar rivojlanishini belgilaydi.
Bundan tashqari axborot strategik resursga aylanmoqda, axborot resurslari esa
uning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ushbu resursdan foydalanish hajmi yaqin
kelajakda davlatlarning strategik imkoniyatlarini, jumladan, mudofaa qobiliyatini
belgilab beradi deyishga asos bor.
Hozirgi paytda axborot hajmining ortishi va uning murakkablik darajasining
yuksalishi axborot industriyasini barpo etishni talab etmoqda. Axborot
industriyasi mamlakatning rivojlanishini, tarmoqlar va tashkilotlar yuksalinishini
belgilab beradi.
Axborot resurslari tarkibiga quyidagilar kiradi:
· barcha axborot
tashuvchilardagi
oldin
yaratilgan
va
joriy
vaqtda tanlangan birlamchi hujjatlar;
· to’liq matnli ma’lumotlar ombori;
· kutubxonalar,
axborot
markazlari,
arxivlar
va
boshqa
tashkilotlar tomonidan yig’iladigan, chop etilgan va chop etilmagan birlamchi
hujjatlar;
· yaratilgan bibliografik mahsulotlar;
· faktografik ma’lumotlar ombori;
· tahliliy mahsulotlar;
· axborot bozorida taqdim qilinayotgan xizmatlar;
· kompyuter tarmoqlari aloqalari;
· axborot tizimlarini yaratishni ta’minlab beradigan dasturiy va
telekommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish vositalari;
· axborot mahsulotlarini yaratuvchi, saqlovchi va foydalanuvchi tashkilotlar.
Tashkilotning axborot resurslarini shakllantirish manbalari. Har qanday
tashkilot u yoki bu tashqi muhitda faoliyat ko’rsatadi hamda ichki muhitni yuzaga
keltiradi. Ichki muhit tashkilotning tuzilmaviy bo’linmalari va u yerda ishlovchi
xodimlar orqali ularning texnologik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa munosabatlarida
shakllanadi. Yuzaga kelish manbaiga bog’liq holda tashkilot doirasidagi axborot
resurslarini tashkil etuvchi ichki va tashqi axborotlar muhitlari mavjud.
Ichki muhit axboroti odatda aniq bo’lib, xo’jalikning moliyaviy holatini to’liq
aks ettiradi. Uni tahlil etish ko’pincha standart formallashgan protseduralar
yordamida amalga oshiriladi.
· Axborot – axborot xizmati tizimlarida fan – texnika faoliyati va turli
sohalarda kadrlar tayyorlashni shakllantiruvchi mahsulotlar yig’indisidir, ya’ni
axborot zaxiralarini ishlab chiqarish va iste’mol etish faqat jamiyatning intellektual
hayoti bilan cheklanadi.
Ko’rinib turibdiki, bu talqinlardan birinchisi eng to’liq, axborotli jarayonlar
ko’p qirraligini qamrab oluvchi tushunchani bermoqda. Chindan ham,
axborotlashgan jamiyat va inson faoliyatining barcha sohalariga kirib bormoqda.
| 