Yüngül sənaye və aqrar-sənaye kopleksi

Azərbaycan istehlak malları istehsalı üçün kifayət qədər xammal ehtiyatına, işçi qüvvəsinə və bazara malikdir. Lakin tarixən bu əlverişli imkanlardan lazımınca istifadə edilməmişdir. Bunun nəticəsində respublikaya parça, paltar, ayaqqabı və s. malların xeyli hissəsi kənardan, özü də baha qiymətə gətirilir.

Yüngül sənaye istehsal olunan məhsulun həcminə görə yeyinti sənayesindən sonra sənaye sahələri arasında ikinci yeri tutur. 1990-cı ildə ümumi sənaye məhsulunda yüngül sənayenin payı 21% təşkil etmişdir. Buraya sənayedə çalışanların 23%-i cəlb olunmuşdur.

Yüngül sənaye çox sahəlidir, məhsulların 80%-ə qədərini toxuculuq verir. Həmin sahədə əsas yeri pambıq, ipək, yun parçaların toxunması tutur.

Azərbaycanda tarixən yun parçalar üçün xammal olmasına baxmayaraq, yundan toxunan malların həcmi çox az olmuşdur. Toxuculuğun tərkibində həmin sahənin payı 11%-dir, burada əsas yeri xalçatoxuma təşkil edir. Quba, Şirvan, Qazax, Abşeron, Qarabağ, Naxçıvan, Gəncə və s. bölhələrdə toxunan xalçalar dünyada məşhurdur.

Azərbaycanda ipək parçatoxuma da ənənəvi sahədir.Bu sahədə Şəki, Şamaxı, Ordubad, Basqal xüsusilə fərqlənir. Hələ 1913-cü ildə Şəkidə 1400 pud quru barama, 1425 pud parça, 2850 pud xam ipək istehsal olunmuşdu. Həmin dövrlərdə Azərbaycan Rusiya bazarının ipəyə olan tələbatının 25%-i ödəyirdi. Tarixi ipək yolu Azərbaycandan keçməklə, Çini və Mərkəzi Asiyanı Avropa ölkələri ilə birləşdirirdi. Həmin yol ilə Azərbaycanın baraması, ipəyi və pambığı dünya bazarlarına göndərilirdi.

Tikiş sənayesi Azərbaycanda geniş imkanlara baxmayaraq, tələb olunan səviyyədə inkişaf etdirilməmişdir. Bu sahənin yüksəldilməsi əhalinin geyim və məişət əşyaları ilə təmin olunmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir, respublikada qadın əməyindən səmərəli istifadə edilməsinə geni imkan yaradardı.

İstehlak malları istehsalında gön-dəri və ayaqqabı istehsalı da mühüm əhəmiyyətə malikdir. İndiyə qədər mövcud gön-dəri və ayaqqabı istehsalı əhalinin tələbatını ödəmir. Bakı, Gəncə ayaqqabı və gön-dəri kombinatları yenidən qurulmasına baxmayaraq, dünya səviyyəsində deyildir. Xüsusilə ayaqqabıların keyfiyyəti və modelləri əhalinin tələbini, zövqünü təmin etmir.

Azərbaycanda rekreasiya və turizm xidməti üçün də çox əlverişli şərait vardır. Respublikanın landşaft-iqlim xüsusiyyətləri burada kurort-turizm təsərrüfatını inkişaf etdirməyə imkan verir. Ərazi geniş miqyasda quru subtropik iqlimə malik olduğu üçün insan səhhətinə müsbət təsir göstərir, yüksək dağ və tundra landşaftına malik olması isə qış idman növlərinin yaradılmasına geniş imkanlar açır. Mineral suların, müalicə nefti və palçığının olması kurort yerlərinin əhəmiyyətini artırmaqla yanaşı, onların il boyu fəaliyyət göstərməsinə şərait yaradır. Azərbaycanın əlverişli iqlim-landşaft ehtiyatlarına müvafiq olaraq sağlamlıq ocaqları “iqlim-bolneoloji” istiqamətlidir. Bu xidmət sahəsi çox gənc sahələrdəndir. Azərbaycanda 27 minə qədər yeri olan 132 sanatoriya və istirahət müəssisələri, 4 minə yaxın yeri olan 10 turist bazası yaradılmışdır.

Respublikanın sağlamlıq ocaqlarında ildə orta hesabla 600 mindən artıq adam müalicə oluna bilər. Azərbaycanın kurort ehtiyatları burada müalicə olunan və istirahət edənlərin sayını 2 milyona qədər artırmağa imkan verir. Bu baxımdan Xəzər sahili zonanın əhəmiyyəti daha böyükdür. Bu zonanın çox böyük üstünlükləri var. Məsələn, Abşeron – Nabran sahillərində günəşli havalar Soçi – Suxumi rayonlarından 1,5 dəfə çoxdur. Xəzər sahilinin Nabran – Yalama, Giləzi – Zarat, Abşeron, Lənkəran – Astara çimərliklərinin yaxınlığında karbohidrogenli mineral sular vardır. Bunlar sahil zonalarında rekreasiya obyektlərinin bütün il boyu fəaliyyət göstərməsi üçün şərait yaradır.

Bir çox kurort və istirahət ocaqlarımız havasına, suyuna, müalicənin səmərəli olmasına görə dünya şöhrətlidir. Onların içərisində Şuşa, İstisu, Naftalan, Bilgəh, Qalaaltı xüsusilə fərqlənir.

Respublikanın iqlimşünas və tibb mütəxəssisləri müəyyən etmişlər ki, Azərbaycanın kurort və istirahət yerləri özünəməxsusluğu ilə fərqlənir və eyni zamanda, dünyanın bir çox kurortları ilə oxşardır. Neftçala rayonunda Artekə, Culfa rayonunda Bayraməliyə, Şuşada Davosa, Xəzər sahilində Albenosa, Qızılquma, İstisuda Karlovı – Varıya və s. oxşar və onlardan üstün müalicə yerlərimiz çoxdur.

İqlim-bolneoloji şəraitin əlverişli olmasına baxmayaraq, Azərbaycanın bir çox sanatoriyalarında xidmət çox aşağı səviyyədədir. Mədəni-məişət xidmətləri isə tələb olunan səviyyədə deyildir.

Buna baxmayaraq, Azərbaycanın tükənməyən kurort-istirahət və turizm ehtiyatları geniş imkanlara malikdir. Bu ehtiyatlarla əhalinin sağlamlığını, əmək qabiliyyətini mühafizə etməklə yanaşı, kurort-istirahət təsərrüfatını ən gəlirli sahəyə çevirmək olar.

Aqrar-sənaye kompleksi respublika xalq təsərrüfatının mühüm tərkib hissəsidir. O, kənd təsərrüfatı məhsulunun istehsalı və emalı üzrə bir-biri ilə əlaqədar olan kənd təsərrüfatı və sənaye müəssisələrinin müəyyən ərazidə birləşməsidir. Aqrar-sənaye konpleksinin əsas vəzifəsi kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının sabit artımı şərti ilə əhalini ərzaq və yeyinti məhsulları ilə, sənayeni müxtəlif növ xammalla təchiz etməkdir.

Aqrar sənaye kompleksi ağır və yüngül sənaye bazasında inkişaf edir. Belə ki, kənd təsərrüfatı və yeyinti məhsulları istehsalında maşın və mexanizmlərdən, cihaz və qurğulardan, texnoloji avadanlıq və avtomat xətlərdən istifadə edilir. İstehsal prosesləri zamanı işlədilən yanacaq, istilik və elektrik enerjisi, tikinti və qablaşdırma materialları (şüşə, metal, kağız, karton, taxta, sintetik materiallar və s.) məhz ağır və yüngül sənayenin məhsullarıdır. Öz növbəsində, aqrar-sənaye kompleksi adlarını çəkdiyimiz sahələrin bəzi qruplarının (pambıqtəmizləmə, mineral gübrələr) yerləşməsinə böyük təsir göstərir.

Respublika əhalisinin taxıla olan tələbatının çox hissəsini ödəmək üçün taxıl bitkilərinin məhsuldarlığını yüksəltmək və onların sahələrini xeyli artırmaq tələb olunur.

Hazırda Azərbaycan fermer təsərrüfatlarında taxılın məhsuldarlığını artırmaq üçün ciddi tədbirlər həyata keçirilir.

Əkinçilikdən gələn gəlirin çox hissəsini texniki bitkilər verir. Azərbaycanda bu bitkilərin ən əhəmiyyətlisi pambıq və tütündür. Pambıqçılıq Azəbaycanın strateji əhəmiyyət daşıyan və ən çox gəlir gətirən bir sahəsidir. Pambıqçılığın inkişafı üçün respublikada əlverişli təbii şərait, kifayət qədər inkişaf etmiş maddi-texniki baza və ənənəvi əmək vərdişləri vardır. Pambıqşılıq hazırda tamamilə Kür – Araz ovalığında mərkəzləşdirilmişdir. Yaxın keçmişdə bu bitkinin coğrafiyası da geniş idi. Respublikada pambıq əkinlərinin ümumi sahəsi 200 min hektardan çoxdur. Məhsuldarlıq 1995-ci ildə 13 sentner olmuşdur. 80-ci illərin sonunda ildə orta hesabla 600 min ton pambıq yığılmış və 200 min ton mahlıc istehsal olunmuşdur. Son illərdə pambıq istehsalı xeyli aşağı düşmüşdür. 2002-ci ildə 112,9 min ton pambıq yığılmışdır. Pambıqçılıq çox zəhmət tələb edən bir sahədir. Uzun müddət pambıqçılıq Azərbaycan kəndlisinin güzəranını yaxşılaşdırmağa kömək etmişdisə də, aqrotexniki qaydalara düzgün əməl edilməməsi, ziyanvericilərə və xəstəliklərə qarşı əsasən zəhərli maddələrdən istifadə olunması pambıqçıların səhhətinəböyük ziyan vurmuşdur. Eyni torpaq sahələrində hər il dalbadal pambıq əkilməsi, suvarma texnologiyasının pozulması nəticəsində pambıqçılıq rayonlarında xeyli torpaq sahələri şoranlaşmış və sıradan çıxmışdır. Onların yuyulması üçün geniş kollektor-drenaj şəbəkəsinin yaradılması və hər il çoxlu vəsait sərf olunması da istənilən səmərəni verməmişdir. Yığılan pambığın 15%-ə qədəri respublika ərazisində son məhsula çevrilir. Yaxın illərdə respublikanın ümummilli mənafeyi naminə pambıqçılığın inkişafında ciddi dəyişikliklər edilməlidir.

Son illərdə pambıqçılıq zonalarında yaradılan çoxsaylı fermer təsərrüfatları sahənin inkişafına böyük təkan vermişdir.

Öz əhəmiyyətinə görə tütün respublikada ikinci texniki bitki sayılır. Tütün əkini sahələri respublikanın Şəki, Oğuz, Qəbələ, Zaqatala, Masallı, Yardımlı, Lerik, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər rayonları və yuxarı Qarabağın dağətəyi hissəsində yerləşir. Naxçıvan MR-in Şahbuz və Şərur rayonlarında da tütünçülük inkişaf etmişdir. Azərbaycan respublikasında “Samsun”, “Trabzon”, “İtiyarpaq” kimi qiymətli tütün sortları yetişdirilir. Tütün məhsulunun bir hissəsi respublikadan kənarda son məhsula çevrilir. 1990-cı ildə 33 min ton , 1998-ci ildə 14,6 min ton, 2003-cü ildə isə 15,8 min ton tütün yarpağı istehsal olunmuşdur.

Respublika çay istehsalına görə keçmiş SSRİ-də Gürcüstandan sonra ikinci yeri tuturdu. Çay plantasiyaları Lənkəran, Astara, Masallı, qismən də Zaqatala rayonları ərazisindədir. Çay əkinlərinin sahəsi 17 min hektar təşkil edir və getdikcə genişləndirilir. 1994-ci ildə 24, 2001-cü ildə isə 0,9 min ton yaşıl çay yarpağı yığılmışdır. Lənkəran zonasında yaradılan fermer təsərrüfatları bu mühüm sahənin də intensivləşməsində mühüm rol oynayacaq.

Respulikanın Qanıx-Həftəran vadisində, Şamaxı, İsmayıllı rayonlarında az miqdarda toxum, yağ və silos üçün günəbaxan, Abşeron yarımadasında, Bilgəh qəsəbəsi yaxınlığında çox qiymətli zəfəran bitkisi, habelə Naxçıvan MR-də, Kürdəmir, Salyan və Zaqatala rayonlarında xına bitkisi yetişdirilir.

Tərəvəzçilik və bostançılıq respublikada geniş yayılmış əkinçilik sahələridir. Bu sahələrin coğrafiyasının geniş olmasına baxmayaraq, çoxlu məhsul istehsal edən və ixtisaslaşdırılmış tərəvəzçilik rayonları – Quba, Xaçmaz, Lənkəran, Masallı, qismən də Astara, Qusar və Quba rayonlarının aran təsərrüfatları məhsul istehsalının həcminə görə xüsusilə fərqlənir. Xaçmaz zonası gec yetişən, Lənkəran zonası isə faraş tərəvəzçilik sahəsində ixtisaslaşmışdır.

Azərbaycanın qərb bölgəsinin Gədəbəy, Tovuz, Şəmkir, qismən də Daşkəsən və Xanlar rayonları ərazisində, habelə Qusar rayonunda kartofçuluq inkişaf etmişdir. Respublikanın suvarılan rayonlarında da az miqdarda kartof yetişdirilir. Əhalinin kartofa olan tələbatını yerli məhsul ödəyə bilmədiyinə görə respublikaya xarici ölkələrdən çoxlu kartof gətirilir. Halbuki ölkəmizdə kartofçuluğu daha da inkişaf etdirmək üçün imkan vardır.

Üzümçülük Azərbaycan kənd təsərrüfatının ən inkişaf etmiş gəlirli və çox əmək tutumlu sahələrindən biridir. 1970-85-ci illər ərzində Azərbaycan keçmiş SSRİ-nin ən böyük üzümçülük respublikasına çevrilmiş, məhsul istehsalı 2 milyon tona çatdırılmışdı.

Azərbaycanda üzüm dəmyə və suvarma şəraitində yetişdirilir. İstehsal olunan üzümün 60%-i suvarılanplantasiyalardan toplanır. Respublikada 250-dən çox üzüm sortu yetişdirilir, onların çoxu texniki sortlardır. Lakin son vaxtlar süfrə və kişimişi üzüm sortlarının yetişdirilməsinə diqqət xeyli artmışdır.

Bağçılıq respublika kənd təsərrüfatının ən qədim və ənənəvi sahələrindəndir. Respublikanın təbii şəraiti, yüksək dağlıq sahələr istisna olmaqla, hər yerdə bağçılıqla məşğul olmağa imkan verir.

Təbii şəraitinndən asılı olaraq ayrı-ayrı ərazilər meyvəçiliyin müxtəlif növləri üzrə ixtisaslaşmışlar. Belə ki, tumlu meyvəçilik üzrə Quba-Xaçmaz, çərzəkli meyvələr (qoz, fındıq, şabalıd) istehsalına görə Şəki-Zaqatala, çərdəkli meyvələr (ərik, şaftalı) üzrə Naxçıvan MR, quru subtropik meyvələr (heyva, nar) Kür-Araz ovalığı rayonları, sitrus meyvələri (limon, portağal, naringi, feyxoa) üzrə Lənkəran, cənub meyvələri (püstə, badam, əncir, zeytun) üzrə Abşeron yarımadası ixtisaslaşmışdır.

Respublikada heyvandarlığı inkişaf etdirmək üçün əlverişli şəraitin olmasına baxmayaraq, əhalinin ət, süd, yumurta məhsullarına olan ehtiyacının yalnız yarıya qədəri yerli istehsal hesabına ödənilir. Son illərdə ictimai təsərrüfatların mal-qarasının kəndlilərə paylanması ilə əlaqədar heyvandarlıq məhsullarının və mal-qaranın sayının artması baş verir.

Respublikanın aran rayonlarında, habelə Şəki-Zaqatala rayonunda camışçılıq, Lerik və Yardımlı rayonlarında ətlik-südlük zebu və zebuyabənzər maldarlıq da inkişaf etmişdir. Mal-qaranın 70%-ni inək və camışlar təşkil edir.

Respublikanın bütün rayonlarında əhali maldarlıqla məşğul olur. Lakin bu sahənin məhsuldarlığına görə Abşeron, Xaçmaz, Şəmkir, Şəki, Ağdam, Bərdə, Samux, Salyan, Quba, Şamaxı, Lənkəran rayonları daha çox fərqlənirlər.

Quşçuluq son zamanlar respublikada sənaye əsasları üzrə inkişaf edən ən intensiv heyvandarlıq sahəsi olmuşdur. Respublikada 35 quşçuluq kompleksi yaradılmışdır və ən böyük quşçuluq kompleksləri Bakı, Gəncə, Naxçıvan şəhərləri ətrafında və rayon mərkəzlərində yerləşir.

Azərbaycan üçün ixtisaslaşmış sahə hesab edilən yeyinti sənaye məhsullarının (şərab-konyak, meyvə-tərəvəz konservləri, çay, tütün məmulatı, balıq və balıq məhsulları, mineral sular və s.) xarici ölkələrə satışından respublika çox gəlir əldə edir.

İlkin şərab materialları istehsalı respublikanın üzümçülük rayonlarında, şərab və konyakın şüşələrə doldurulması Bakı, Gəncə, Şəmkir, Göyçay, Xanlar, Naxçıvan və s. şəhərlərdəki zavodlardahəyata keçirilir.

Meyvə və tərəvəz konservləri buraxan ən böyük kombinat Xaçmazdadır. Quba, Qusar, Xudat, Ordubad, Balakən, Qax, Nic, Lənkəran, Ucar, Sabirabad, Göyçay konserv zavodları, Zaqatala fındıqtəmizləmə zavodu, Maştağa zeytun konserv zavodu da istehsal gücünə və məhsulun çeşidinə görə fərqlənir.

Respublikada mexanikləşdirilmiş süd sənayesi yaradilmışdır ki, bu sənayenin iri müəssisələri əsas istehlak mərkəzi olan Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir və digər şəhərlərdə yerləşmişdir.

Nəticə

Respublika daxilində istehsal olunan məhsulların çeşidi və həcmi ayrı-ayrı iqtisadi rayonların ixtisaslaşma səviyyəsi və iqtisadi imkanları ilə müəyyən olunur. Son vaxtlar ayrı-ayrı şəhər və rayonların özləri də xariclə birbaşa sərbəst əlaqələr yaratmağa başlamışdır. Azərbaycanın rayonlarından sənaye şəhərlərinə (Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Mingəçevir və s.) əsasən ərzaq, digər kən dtəsərrüfatı məhsulları və xammal gətirilir. Sənaye şəhərləri isə əvəzində rayonlara və bir-birinə öz istehsal mallarını göndərirlər.

Hazırda Azərbaycan Respublikası dünyanın bir çox xarici ölkəsi ilə ticarət əlaqələri yaradıb. İkitərəfli mal mübadiləsində məbləği, çeşidi, strateji əhəmiyyəti və tələbat çox olan mallar baxımından ən çox əlaqələr İran, Türkiyə və Böyük Brutaniya ilə yaranmışdır.

Azərbaycanda ixrac olunan məhsullar neft məhsulları ilə yanaşı pambıq lifi, əlvan metallar, kimya sənayesi məhsulları, soyuducular və onlar üçün buxarlayıcılar, neft avadanlığı, kondisionerlər və istehlak mallarıdır.

Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Belarus və Qazaxıstanla ticarət əlaqələrinin həcmi daha böyükdür. Beləki, Azərbaycan Rusiyadan əsasən taxıl, metal, meşə materialları, müxtəlif maşın və avadanlıq; Ukraynadan ət, şıkır, yağ, nəqliyyat vasitələri; Belarusdan ərzaq məhsulları, avtomobil, traktorlar və hissələri; Qazaxıstandan taxıl, ət, metal və s. alır, əvəzində isə bu ölkələrə kondisionerlər, neft-mədən avadanlığı, meyvə-tərəvəz və konservlər, üzüm, şərab və şərab materialları, pambıq lifi, tütün məmulatı, müxtəlif kimya məhsulları və digər məhsul və avadanlıqlar göndərilir.

Respublikanın ixrac və idxalının strukturu getdikcə təkmilləşəcəkdir, yaxın gələcəkdəxammal ixracı azalacaq, hazır məhsul ixracı isə üstünlük təşkil edəcəkdir. Respublikada ərzaq məhsulları istehsalı artdıqca onların xaricdən gətirilməsi azalacaq, əsas valyuta ehtiyatları sənayemizin təkmilləşdirilməsi üçün maşın, avadanlıq və yeni texnologiyaların alınmasına sərf ediləcəkdir.

Azərbayan iqtisadiyyatı. İ.F.Əliyev. Bakı 2002

Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri. Bakı 2002

Audit və maliyyə jurnalı. 2007

http// www.kitab.az /

http// www.anl.az /

http// www.economy.gov.az /

http// www.maliyye.gov.az /