4.2.4.8. Yağış sularının yer səthi və borularda hesabi axma müddəti (14) düsturu ilə hesablanmalıdır.
 dəq, (14)
burada tf- yağış sularının küçə novuna qədər, yaxud məhəllə daxilində yağış qəbuledicilər olduqda küçə kollektoruna qədər (yerüstü toplanma müddəti) axma müddəti (dəq-ə) olub 4.2.4.9 maddəsinin göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir;
tk- yağış sularının küçə novları ilə (məhəllə daxilində yağış qəbuledicilər olmadıqda) yağış-qəbuledicilərə qədər axma müddəti (dəq-ə) olub (15) düsturu ilə hesablanmalıdır;
tb - yağış sularının borularla hesablanan kəsiyə qədər axma müddəti (dəq-ə) olub (16) düsturu ilə hesablanmalıdır.
4.2.4.9. Yağış axımlarının torpaq səthində toplanma müddəti hesablanma ilə təyin edilməli, yaxud yaşayış sahələrində məhəllədaxili qapalı yağış şəbəkələri olmadıqda 5-10 dəq-ə, olduqda isə 3-5 dəq-ə qəbul edilməlidir.
Məhəllədaxili kanalizasiya şəbəkəsi hesablanan zaman yağış sularının səthi toplanma müddəti 2-3 dəq-ə qəbul edilməlidir.
Yağıntıların küçə novları ilə axmasının davametmə müddəti (15) düsturu ilə hesablanmalıdır.
burada lk- küçə novlarının uzunluğu, m;
vk- sahədə axımın hesabi sürətidir, m/s.
Yağış sularının borularla hesablanan kəsiyə qədər axma müddəti (16) düsturu ilə hesablanmalıdır.
burada lb- kollektorun hesabi sahələrinin uzunluğu, m;
vb-sahədə axımın hesabi sürətidir, m/s.
4.2.4.10. Axım əmsalının yağışın intensivliyi q20, davamı t və axım səthinin növü zor ilə əlaqəsi (17) düsturu ilə ifadə edilir.
burada zor- axım səthinin növünü xarakterizə edən əmsalın orta qiyməti (örtük əmsalı olub müxtəlif növ örtüklər üçün zi əmsalının qiymətindən asılı olaraq cədvəl 12 və 13-ə əsasən təyin edilməlidir);
q20 - baxılan ərazi üçün P=1 il olduqda davametmə müddəti 20 dəqiqə olan yağışın intensivliyi (l/(s.ha));
t - t - yağışın hesabi davametmə müddətidir (dəq-ə); yerüstü axım sularının yer səthi və borularla hesabi məntəqəyə qədər axmasına sərf olunan vaxta bərabər olub, maddə 4.2.4.8-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.
Axım  və örtük  əmsallarının orta qiyməti səthi xarakterizə edən cədvəl 12 əsasında təyin olunan zi və  əmsallarının qiymətlərindən asılı olaraq ortaq qiyməti kimi təyin olunmalıdır.
Cədvəl 12. Müxtəlif səth növları üçün axım  və örtük zi əmsallarının qiymətləri
Səthin növü
|
Axım əmsalı
|
Örtük əmsalı zi
|
Dam örtükləri və küçələrin asfalt-beton örtükləri
|
0,95
|
Cədvəl 13-dən götürülür
|
Dördtin daşlı və qara qırma daş döşənmiş yol örtükləri
|
0,60
|
0,224
|
Çay daşı döşənmiş yol
|
0,45
|
0,145
|
Yapışdırıcı materiallarla işlənməmiş qırma daşlı örtüklər
|
0,40
|
0,123
|
Bağ və parklarda cığırların çınqıl örtükləri
|
0,30
|
0,090
|
Düzləndirilmiş qrunt səthləri
|
0,20
|
0,064
|
Qazonlar
|
0,10
|
0,038
|
Q e y d. Yerli şəraitdə aparılmış tədqiqatların əsasında göstərilənvə zi əmsallarının qiymətlərinin dəqiqləşdirilməsinə yol verilir.
|
|
Cədvəl 13. A və n parametrlərinin müxtəlif qiymətləri üçün örtük əmsalı z-in qiymətləri
n parametri
|
A parametrinin aşağıdakı qiymətlərində z əmsalı
|
|
|
300
|
400
|
500
|
600
|
700
|
800
|
1000
|
1200
|
1500
|
0,65-dən az
|
0,32
|
0,30
|
0,29
|
0,28
|
0,27
|
0,26
|
0,25
|
0,24
|
0,23
|
0,65 və daha çox
|
0,33
|
0,31
|
0,30
|
0,29
|
0,28
|
0,27
|
0,26
|
0,25
|
0,24
|
4.2.4.11. Axımın ümumi sahəsinin 30-40%-i, əksər sənaye müəssisələri üçün səciyyəvi olan sukeçirməyən səthdən ibarət olduqda yağış kanalizasiya kollektorlarında yağış suyunun sərfi Qh daimi axım əmsallarının cədvəl 12-də verilmiş qiymətlərində (9) düsturu ilə təyin edilməsinə yol verilir.
Ərimiş qar sularının sərfi illər üzrə və günlər ərzində ərimə şəraitinin müxtəlifliyindən, həmçinin məskunlaşma ərazilərində qar örtüyü qeyri müntəzəm olduğu üçün geniş hüdudda dəyişə bilər. Ərimiş qar sularının təqribi sərfinin (l/s), gün ərzində qarın ərimə saatlarında axım layı üzrə (18) düsturu ilə təyin edilməsinə yol verilir.
burada hc- 10 gündüz saatlarında axımın hündürlüyü, mm;
Ky - qarın qismən toplanıb kənarlaşdırılmasını nəzərə alan əmsal olub 0,5-0,7 qəbul edilməlidir;
F- axım sahəsi, ha;
th - hövzənin ən uzaq hissəsindən çatma vaxtı(maddə 4.2.4.8-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir).
4.3. Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin tullantı sularının hesabi sərfləri
4.3.1. Yarimayrılmış kanalizasiya sisteminin ümumiaxımlı kollektorlarında tullantı sular qarışığının hesabi sərfi (19) düsturu ilə hesablanmalıdır.
burada qcit- qeyri-müntəzəmlik əmsalı nəzərə alınmaqla istehsalat və məişət tullantı sularının maksimal hesabi sərfi, l/s.;
 - yağış suyunun təmizlənməli olan maksimal sərfidir və hesablanan məntəqəyə qədər yerləşmiş hər bir ayırıcı kameradan ümumiaxımlı kollektora yönəldilən yağış sularının həddi sərflərinin cəminə bərabərdir, l/s.
Plim= (0,05-0,1) ilində həddi yağış intensivliyini bir dəfə aşma müddətində yerüstü axım sularının ≥ 70%-ni təmizləməyə aparmağı təmin edən həddi yağışdan axım sərfiqlim maddə 4.2.4.1-nin göstərişlərinə görə təyin edilməlidir.
Plim-in göstərilən qiymətləri yerli şəraitə uyğun olaraq dəqiqləşdirilməsinə yol verilir.
4.3.2. Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin ümumiaxımlı kollektoruna ayırıcı kameradan yönəldilən yağış suyunun həddi sərfinin qlim maddə 4.2.4.2-ə əsasən β = 1 qiyməti üçün hesabatla mövcud, yaxud sututara axıdılmayan yağış üçün layihələndirilmiş kanalizasiya şəbəkəsinə əsasən tez-tez təkrar olunan yağışlar haqqında meteoroloji parametrlərdən istifadə etməklə təyininə yol verilir. Yağış sularının həddi sərfi (20) düsturu ilə hesablanmalıdır.
burada Kdiv- yağış sularının təmizlənməyə göndərilən hissəsinin sərfi olub 4.3.3 maddəsinin göstərişləri əsasında təyin edilməlidir;
qh- yağış sularının ayırıcı kameraya yaxınlaşan sərfi olub β əmsalı nəzərə alınmadan 4.2.4.1. maddəsinin göstərişləri əsasında təyin edilməlidir.
4.3.3. Hesablamaların tələb olunan dəqiqliyindən asılı olaraq bölünmə əmsalının Kdiv qiymətinin iki üsulla təyin edilməsinə yol verilir.
Ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə (21) düsturu vasitəsilə
burada  -bölünmə əmsalı  düsturu ilə hesablanmalıdır);
 - düzəliş əmsalı  düsturu ilə hesablanmalıdır);
A və Аlim - PrvəPlim-ə uyğun olaraq (12) və (13) düsturları ilə təyin olunan parametrlər;
n və nlim - dərəcə göstəriciləri olub, maddə 4.2.4.3-ə əsasən qəbul edilməlidir;
tr və tr.lim- yağışın hesabi davametmə müddəti (dəq-ə) olub, maddə 4.2.4.8 - nin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.
Aşağıda göstərilən nisbətdən (22) asılı olaraq cədvəl 14-ə əsasən.
burada mh, - 4.2.4.3. maddəsinin göstərişləri əsasında təyin edilən parametrlərdir.
Cədvəl 14. Yağış sularının təmizlənməyə göndərilən hissəsinin sərfini nəzərə alan əmsal
Dərəcə göstəricisi nlim
|
 -in aşağıdakı qiymətlərində Kdiv əmsalı
|
|
|
0,05
|
0,1
|
0,15
|
0,2
|
0,25
|
0,3
|
0,35
|
0,4
|
0,45
|
0,5
|
0,75
0,5
0,3
|
0,02
0,025
0,03
|
0,04
0,05
0,06
|
0,07
0,08
0,09
|
0,1
0,12
0,13
|
0,15
0,16
0,18
|
0,19
0,21
0,22
|
0,24
0,26
0,27
|
0,3
0,31
0,32
|
0,36
0,37
0,38
|
0,42
0,43
0,43
|
Q e y d. Cədvəl 14-də Kdiv üçün qəbul edilmiş qiymətlər th= 20 dəq-ə, həmçinin (10) düsturundakı dərəcə göstəricilərinin fərqi n – nlim = 0 olduqda th-ın istənilən qiymətlərində qəbul edilə bilərlər.
Suyun ayırıcı kameraya hesabi axma müddəti t ≠ 20 və dərəcə göstəricilərinin fərqi n ≠ 0 olan hallarda ayırma əmsalının cədvəl 14-dən götürülən qiymətlərinə ayırıcı kameraya axının davam etmə müddətindən və dərəcə göstəricilərinin n fərqindən asılı olaraq cədvəl 15-dən təyin edilən düzəliş əmsalı daxil edilməlidir.
|
|
Cədvəl 15. Axımın davametmə müddətindən th(dəq) asılı olaraq ayırma əmsalına ediləcək düzəliş
əmsalının qiymətləri
Dərəcə göstəricilərinin fərqin - nlim
|
Axımın aşağıdakı davametmə müddətindən th(dəq) asılı olaraq
ayırma əmsalına ediləcək düzəliş əmsalının qiyməti
|
|
|
10
|
30
|
60
|
90
|
120
|
0,3 və daha az
0,07
0,15
0,2
0,3
|
1
0,9
0,9
0,8
0,8
|
1
1
1,1
1,1
1,2
|
1
1,1
1,2
1,4
1,6
|
1,1
1,2
1,3
1,6
1,9
|
1,1
1,2
1,3
1,7
2,1
|
4.3.4. Ümumiaxımlı kanalizasiya şəbəkəsinin sahələrində birinci yağış buraxıcıya qədər tullantı suları qarışığının hesabi sərfi qeyri-müntəzəmlik əmsalı hesaba alınmaqla istehsalat-məişət suları sərfləri və hesabi intensivlikdən yaranan yağışdan axım suları sərfinin cəminə bərabər təyin edilməlidir.
4.3.5. Ümumiaxımlı kanalizasiya şəbəkəsinin sahələrində birinci və sonrakı hər bir yağış buraxıcıdan sonra tullantı suları qarışığının hesabi sərfi qeyri-müntəzəmlik əmsalı hesaba alınmaqla istehsalat-məişət suları sərfləri və hesabi intensivlikli yağışdan yaranan yağış sularının (23) düsturu ilə hesablanan axım suları sərfinin cəminə bərabər təyin edilməlidir.
burada qcit- istehsalat və məişət tullantı sularının sərfi, l/s.;
qr- axırıncı yağışburaxıcı və hesabi kəsik arasında axın hövzəsinin yağış suları sərfidir, l/s.
4.3.6. Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin ümumiaxımlı kollektorları onların tam dolmasında buraxa biləcəkləri sərfə hesablanmalıdır.
Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin ümumiaxımlı kollektorlarının istehsalat-məişət tullantı sularının sərfi 10 l/s-dən çox olan sahələri bu sərfi buraxmağa yoxlanmalıdır. Bu zaman axımın ən az sürətləri 0,3 dolma dərəcəsinə görə cədvəl 16-a əsasən qəbul edilməlidir.
Cədvəl 16. 0,3 dolma dərəcəsinə görə axımın ən az sürətləri, m/s
Quru havada hesabi sərflərdə ümumi axımlı şəbəkənin boru kəmərlərində su layının dərinliyi, sm
|
Tullantı sularının minimal axma sürəti, m/s
|
31 – 40
41 – 60
61 – 100
101 – 150
150-dən çox
|
1
1,1
1,2
1,3
1,4
|
4.4. Məskunlaşma ərazilərinin və sənaye müəssisələri sahələrinin yerüstü axımlarının keyfiyyət xarakteristikası
4.4.1. Məskunlaşma ərazilərinin və sənaye müəssisələri sahələrinin yerüstü axımlarının çirklənmə dərəcəsi və xarakteri müxtəlif olur və su yığılan hövzənin və yer səthinə yaxın atmosferin sanitariya vəziyyətindən, ərazinin abadlığından, həmçinin atmosfer yağıntılarının hidrometeoroloji parametrlərindən (yağışın intensivliyi və davametmə müddəti, havanın yağıntısız olduğu müddət və yazda qarın ərimə intensivli) asılı olur.
4.4.2. Yerüstü axımların təqribi tərkibi cədvəl 17-də verilir. Bütün göstəricilərə görə ən çox çirklənən ərimiş qar sularıdır ki, OBT20-ə görə təmizlənməmiş təsərrüfat-məişət tullantı sularına yaxındır.
Cədvəl 17. Məskunlaşma ərazilərində yaranmış yağış və qar suları axımlarındakı çirkləndiricilərin təqribi qatılıqları
Sahələrin növü
|
Yağış axımı
|
Ərimiş qar suyundan yaranmış axım
|
|
|
Asılı maddələr,mq/dm3
|
OBT5,mqO2/dm3
|
Neft məhsulları,mq/dm3
|
Asılı maddələr,mq/dm3
|
OBT5,mqO2/dm3
|
Neft məhsulları,mq/dm3
|
Yüksək səviyyəli abadlığa malik və yol örtüklərinin müntəzəm mexaniki təmizlənməsi həyata keçirilən (şəhərin inzibati binalar, ticarət və tədris mərkəzləri yerləşən mərkəzi hissəsi) məskunlaşma ərazilərinin sahələri
|
400
|
30
|
8
|
2000
|
50
|
20
|
Müasir yaşayış tikililəri
|
650
|
40
|
12
|
2500
|
70
|
20
|
Nəqliyyatın intensiv hərəkəti olan mərkəzi küçələr
|
1000
|
60
|
20
|
3000
|
85
|
25
|
Sənaye müəssisələrinə söykənən ərazilər
|
2000
|
65
|
18
|
4000
|
110
|
25
|
Bina və qurğuların damları
|
20
|
10
|
0,01 – 0,7
|
20
|
10
|
0,01 – 0,7
|
Fərdi yaşayış binaları üstünlük təşkil edən ərazilər; qazonlar və yaşıllıq sahələri
|
300
|
40
|
1
|
1500
|
70
|
1
|
4.4.3. Sənaye müəssisələri sahələrində yaranan yerüstü axımlar, bir qayda olaraq, daha mürəkkəb tərkibə malik olur və əsas texnoloji proseslərin xarakteri ilə təyin edilir. Sudakı qarışıqların qatılığı su toplanan sahənin səthinin növündən, sanitariya-texniki vəziyyətindən və ərazinin təmizlənmə rejimindən, qaz və toztutulma sistemlərinin işinin səmərəliliyindən, xammalın, aralıq və hazır məhsulların, həmçinin istehsalat tullantılarının anbarlara yığılması və nəql etdirilməsinin təşkilindən asılı olur.
Müxtəlif istehsal sahələri olan iri sənaye müəssisələrində ayrı-ayrı sahələrdə yaranmış yerüstü axımlar qarışıqların tərkibinə görə bir-birindən, həmçinin ümumi axımdan kəskin surətdə fərqlənə bilər və bu amil axımın kənarlaşdırılma sxemi və təmizlənmə texnologiyası işlənən zaman nəzərə alınmalıdır.
|
