=
Р1
Р2
i
Dp=
Р1
Р2
(
Tғ
P)
i
∙dP (16)
Ideal gazlarni drossellaganda ularning xarorati o‘zgarmaydi. Bosim va
xaroratning kamayishi bilan real gazlarda
i
ning miqdori oshib boradi.
i
=0 (17)
bo‘lsa - inversiya nuqtasi deb aytiladi va sharoitda temperatura o‘zgarmaydi.
Siqilgan gazlarning yuqori va pastki inversiya nuqtasi bordir. Gazlarni sovushi
uchun siqilgan gazning xarorati yuqori inversiya nuqtasidan pastda bo‘lmog‘i
kerak, shundagina ular sovushi mumkin. izoentalp va izoentrop xolatlarni T-S
diagrammasida ko‘rsak (21.1.-rasm).
Bu diagrammadan ko‘rinib turibdiki, siqilgan gazlarni izoentrop holatda
kengaytirilganda, izoentalp holatda kengayishiga ko‘prok sovuklik olinar ekan.
Ammo, izoentrop kengayish murakkab, kimmat baho, porshenli yoki
turbodetanderlarda olib boriladi. Bu detandirlarni ishlatish uchun esa yuqori
malakali mutaxassislar talab qilinadi. Gazlarning izoentrop kengayishi natijasida
detandorlarda ma’lum bir ish bajariladi:
L=i
кир
- i
чиқ
=кжғкг (18)
Amaliyotda oddiy drossel bilan birgalikda murakkab detanderlar xam
ishlatiladi, chunki bu detandarda bajarilgan ish yangi gazlarni sikish uchun
energiyani kisman tajashga olib keladi va olinayetgan maxsulot tannarxini biroz
kamayishiga xam olib keladi. Bosim oshib, xarorat kamayishi bilan
s
kamayib,
i
yaqinlashadi.
s
doimo musbat bo‘ladi va bu izoentrop
kengayish vaktida tashqi ish bajariladi.
Spirt bilan siqib chiqarishda kolonkaning eng ustki qismiga ma’lum hajm spirt
quyiladi va bu spirt diffuziya yo‘li bilan bosim kuchi va o‘z og‘irlik kuchi nisbatiga quyi
tomon harakat qiladi. Bunda eritmaning harakati jarayonida sorbtsiya, desorbtsiya
hodisasi, ion almashinish, cho‘kish va erish hodisasi sodir bo‘ladi. Bu jarayonlar tuproq
eritmasiga ta’sir etmay qolmaydi.
Shunga yaqin hodisalar va jarayonlar tuproq eritmasini yuqori bosim, ya’ni 500-
gazlarning eruvchanligiga ta’sir kuchayadi. Demak, bu usul ham mukammal emas. Suvli,
kislotali, ishqorli so‘rim immitatsion usullar ham yaxshi natija bermaydi.
Bular haqida suvli so‘rim ta’sirida aytilgan edi. Endi tuzli, ishqorli, kislotali
so‘rimlarni olsak, ular qattiq fazani eritishda tuproqqa ta’sir qiladi.
Suspenziyalar, har xil pastalarni ham o‘rganish yo‘lga qo‘yilmoqda, lekin hozircha
bu borada ham sezilarli o‘zgarish yo‘q. Ishlab chiqarishda va ilmda nisbatan ko‘proq
qo‘llaniladigan usul-bu lizimetrlar usuli hisoblanadi. Yuqorida qayd qilingandek, bu usul
ham mukammal emas. Lekin Shilova ma’lumotlariga ko‘ra chimli podzol tuproqlarning
lizimetrik suvlari bilan spirt yordamida siqib chiqarilgan eritmalarini konsentratsiyalari
tarkibi bir-biriga yaqin.
Tuproq eritmasi konsentratsiyasining (K) hisoblash usuli bilan (Yegorov V.V. 1972)
ham aniqlash mumkin.
Bunda suvli so‘rim natijasidagi zaharli (toksik) tuzlar miqdori -S, gigroskopik namlik –
Wgn, dala nam sig‘imi – WDNS kattaliklaridan foydalaniladi.
Usulning xatolik darajasi sho‘rlangan tuproqlar uchun 0,5 g
l atrofida.
Tuproq eritmasining muhiti, tarkibi va konsentratsiyasi
Tabiiy va sun’iy sharoitlarga qarab tuproq eritmasi tarkibi va konsentratsiyasi,
muhiti o‘zgarib turadi, ya’ni u dinamik tizimda turadi. Tuproqning tipi, tipchasi,
ayirmasi esa uning genezisiga sho‘rlanganlik va sho‘rtoblik darajasi va boshqalarga
bog‘liq bo‘ladi.
Odatda tuproq eritmalari tarkibida Ca
, Mg
, K
, NH4
, Na
kabi kationlar,
anionlardan HÑO3-, SO4-2, NO3-, NO2-, Cl-, PO4-3 va boshqalar mavjud bo‘ladi.
Ko‘pchilik tuproqlarning eritmalarida Si, Fe, Al va organik moddalar ham uchraydi,
hamda tuproqning muhim xossalarini belgilaydi.
Shuni unutmaslik kerakki, tuproqning namligi o‘zgarishi bilan hamma kation va
anionlarning xususiyatlari bir xil o‘zgarmaydi, ular turli qonuniyatlarga bo‘ysunadi.
Masalan Na
Cl-, NO3- larni tuproq eritmasidagi konsentrasiyalari tuproq namligi
kamayishiga proporsional holda ortib boradi. Fosfatlarning konsentratsiyalari
tuproq namligi o‘zgarishiga nisbatan turg‘un bo‘lib, tuproqdagi kalsiy fosfat
tuzining eruvchanlik darajasiga bog‘liq.
Tabiiy holda gumid o‘lkalarda tuproq eritmasining konsentratsiyalari nisbatan
past, ya’ni kichik bo‘ladi. Arid o‘lkalarda esa buning aksi bo‘ladi. Podzol, chimli-
podzol, qizil va sariq tuproq eritmasining konsentratsiyasi 0,5-1 g
l bo‘ldi. Qora
tuproqlarda 2-4 g
l, o‘tloqi saz tuproqlarda 4-6,5 g
l, sho‘rxoklarda esa 350-420 g
l
gacha bo‘lishi mumkin.
Xulosa
Tabiiy sharoitlarda tuproq eritmasining konsentratsiyasi tuzlarning eruvchanligi va
pH, hamda ionlar almashinishi bilan boshqariladi, ya’ni shu ko‘rsatkichlar
o‘zgarishi bilan tuproq suvi konsentratsiyasi o‘zgaradi. Sug‘orish yoki yog‘inlar
tuproq eritmasini suyultiradi. Tuproq eritmasining suyultirilganlik darajasi ortishi
bilan undagi elementlar konsentratsiyasi kamayib boradi, bu kamayish yoki ion
faolligining o‘zgarishi, shu tuzning suvda eruvchanligiga ham bog‘liq bo‘ladi.
Masalan, tuproq eritmasi gips va ohaklar bilan to‘yingan bo‘lsa, u holda
suyultirilganda ham bu tuzlarning faolligi o‘zgarmaydi. Tuproq eritmasiga bir qism
kation va anionlar tuproq singdirish kompleksining dissotsiatsiyasi hisobiga
qo‘shiladi. Bu holatda suyultirishni kationlarga ta’siri biroz murakkabroq kechadi.
Tuproq komponentlarini dissotsiatsiya darajasi oddiy eritmalarga nisbatan
boshqacharoq bo‘ladi.
Tuproq singdirish kompleksiga komponentlarni (kationlarni) dissotsiatsiya darajasi
deb, tuproq eritmasiga TSK dan o‘tgan kationni aynan shu kationning TSK dagi
umumiy miqdoriga nisbatan foiz miqdoriga aytiladi.
Soddaroq qilib aytadigan bo‘lsak, TSK dan eritmaga o‘tgan kationning foiz miqdori
tushuniladi. Masalan, tuproqda 10 mg
ekv natriy mavjud bo‘lsa, suspenziya
tayyorlanganda shu natriydan 3 mg
ekv suyuq fazaga o‘tgan bo‘lsa, u holda TSK
komponentlarining dissotsiatsiya darajasi 30% ni tashkil qiladi.
Bu hodisa, ya’ni dissotsiatsiya doimiy o‘sib borib, ma’lum chegarada to‘xtaydi.
Masalan, natriy uchun dissotsiatsiya darajasini yuqori chegarasi 20-30% bo‘lib,
undan so‘ng o‘zgarmaydi.
Kationlarning dissotsiatsiya darajasi uning turiga bog‘liq. Ikki valentli kationlarning
dissotsiatsiya darajasi 2-5% bo‘ladi. TSK da almashinuvchi kationlar birortasining
miqdorini ortishi shu kationning eritmada ko‘payishiga olib keladi, lekin bu hodisa
hamma vaqt ham kuzatilmaydi.
| 