|
Bilimlendiriw, ilim h
|
| bet | 2/6 | | Sana | 20.12.2023 | | Hajmi | 268,5 Kb. | | #124396 |
Bog'liq SURAJ AMANMURATOV kur jumisi 1Izertlewdiń maqseti: elektr zaryadları hám olardıń óz-ara tásiriniń rawajlanıw processin úyreniw.
Izertlewdiń obyekti: elektronnıń zaryadınıń shıyesh boyınsha klassikalıq rawajlanıw processi.
Izertlewdiń wazıypaları:
1. Elektronnıń zaryadınıń shıyesh boyınsha klassikalıq tájiriybeler boyınsha ádebiyatlardı úyreniw;
2. Elektronnıń zaryadınıń shıyesh boyınsha klassikalıq tájiriybeler rawajlanıw processin shınıǵıwlar sıpatında úyreniw;
3. Elektronnıń zaryadınıń shıyesh boyınsha klassikalıq tájiriybeler rawajlanıw boyınsha qural hám metodlardı úyreniw hámde ámeliyatta qollanıw.
Izertlewdiń metodologiyalıq tiykarları. Ózbekstan Respublikası Konstituciyası, Ózbekstan Respublikasınıń “Tálim haqqında”ǵı Nızamı, “Kadrlar tayarlaw milliy baǵdarlaması”, Pedagogika páni koncepciyası, Baslanǵısh tálim koncepciyası, Mámleket tálim standartı, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń sózi hám lekciyalarındaǵı tálimdi rawajlandırıwǵa tiyisli pikirleri, temaǵa tiyisli social pedagogikalıq, social psixologiyalıq, ilimiy-pedagogikalıq, psixologiyalıq, social-filosofiyalıq táliymatlar.
Izertlewdiń quramlıq dúzilisi: Kirisiw, eki bap, tórt paragraf, ulıwma juwmaqlar, paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi.
I BAP. ELEKTRONNÍŃ ZARYADÍN ÓLShEW FIZIKALÍQ MAShQALA SÍPATÍNDA
1.1 Elektron zaryadı haqqında túsinik.
Elektr (latınsha : electricus) - elektr zaryadlardıń bar ekenligi, háreketi hám tásiri menen baylanıslı hádiyseler kompleksi. Eramızǵa shekemgi VIII ásirde grek filosofi F.Mileckiy jún tawarǵa ısqalanǵan ebonit úzindi mamıq hám basqalar jeńil buyımlardı ózine tartıw ózgesheligine iye bolıp qalıwın aytıp ótken. Oradan kóp waqıt ótkennen, 1600-jılda inglis vrachi U.Gilbert jipekke ısqılanǵan shiyshe hám bir qatar basqa elementler de sonday qásiyetke iye ekenligin anıqlaǵan hám "E". terminin qollaǵan. Súykelisiw nátiyjesinde jeńil denelerdi ózine tartatuǵın denelerdi elektrlanǵan yamasa elektr zaryadı menen zaryadlanǵan deneler dep júritildi. Tek XVIII ásirge kelip elektr hádiyseleri tez pát penen úyrenildi. Elektr haqqındaǵı táliymat rawajlanıwın 3 basqıshqa ajıratıw múmkin: 1) tájiriybe dálilleriniń toplanıwı hám tiykarǵı túsinikler, nızamlardı anıqlaw dáwiri (eramızǵa shekemgi VIII ásir, XIX ásir ortaları); elektromagnit maydan haqqındaǵı táliymattıń qáliplesiw dáwiri (XIX ásir ekinshi yarımı); Elektr atomistik teoriyasınıń qáliplesiw dáwiri (XIX ásir aqırı XX ásir basları).
Táliymattıń birinshi dáwirindegi elektr hádiyseleriniń tamırları tómendegiler. Inglis fizigı S.Grey ayırım denelerdiń elektr ótkizgishlik qásiyetlerin ashıp, tábiyattaǵı barlıq denelerdiń ótkeriwshiler hám bólek ójirelerde bóliniwin anıqladı (1727). Francuz fizigı Sh.Dyufe hám amerikalı alım B.Franklin elektr zaryadlardıń 2 túri bar ekenligin anıqladı. Zaryadlardıń ebonitte payda bolǵanı teris, shiyshede payda bolǵanı oń belgili dep alınǵan. Ilimpazlar bul zaryadlardıń óz-ara tásirlesiwin (birdey belgili zaryadlardıń bir-birinen iyteriliwin, hár túrli belgili zaryadlar óz-ara tartısıwın) anıqlaǵan (1747-53). Inglis fizigı hám ximigı G.Kavendish (1773) hám de francuz fizigı Sh.Kulon (1785) zaryadlardıń óz-ara tásir nızamın jańalıq ashtı.
XVIII ásir ortalarında atmosferadaǵı elektrdı, elektr ushqını, elektr razryaddıń biologiyalıq hám fiziologiyalıq tásirin úyreniw rawajlandı. Nemis alımı E.G.Kleyst hám golland fizigı P.Mushen Bruk tárepinen leyden bankasınıń jańalıq ashıwı (1745-46) elektr hádiyselerin hám onıń fiziologiyalıq tásirin úyreniwge keń jol ashıp berdi. B.Franklin, rus ilimpazları M.Lomonosov hám G.Rixmanlar tárepinen shaqmaqtıń elektr tábiyaatı tastıyıqlandi, onıń E. teoriyası jaratıldı (1750-53). Akademik F.U.Epinus elektrostatikalıq indukciya hám zaryadlardıń ótkizgish sırtında bir tegis bólistirilmesligi hádiyseleri menen shuǵıllanıp (1750), elektr zaryadtıń saqlanıw nızamı haqqındaǵı óz pikirlerin ayttı. Italyan fizikleri L.Galvani (1786) hám A.Volta (1792) tárepinen tájiriybeler tiykarında kontakt elektr hádiyseleri úyrenilip elektrdıń ximiyalıq hám kontakt derekleri jańalıq ashılǵanlıǵınan keyin ózgermeytuǵın tok payda bolıwı kórsetildi, ózgermeytuǵın toktıń tásirin jedel úyreniw baslandı hám elektrdı ámeliy qollanıwǵa birinshi urınıslar boldı. Rus fizigı V.V.Petrov elektr doǵanı jańalıq ashtı (1802), elektrden jaqtılandırıw hám metallardı pechlarda eritiwde paydalanıw múmkinligin kórsetti. A.Volta kontakt potenciallar ayırması nızamın ashtı (1795). Nemis fizigı G.Om tok kúshi ótkizgishtiń uzınlıǵına, kese kesimine hám galvanikalıq elementler sanına baylanıslı ekenligin tájiriybede anıqladı (1820). Inglis fizigı J.Joul (1841) hám rus fizigı E.X.Lenc (1842) bir-birinen xabarsız tok ótkende ótkizgishten ajıralıp shıǵatuǵın ıssılıq muǵdarın anıqlaytuǵın nızamdı (qarań Joul-Lenc nızamı) jańalıq ashtı.Daniyalı fizik X.Ersted elektr tokınıń magnit strelkasına tásir kórsetiwin jańalıq ashıw menen (1820) elektr teoriyasında jańa basqısh - toktıń magnit ózgeshelikleri haqqındaǵı táliymattı baslap berdi. Fransuz fizigı, matematigı hám ximigı A.Amper ózgermeytuǵın toklardıń óz-ara tásirin úyrenip, eki elementar toktıń óz-ara tásir kúshleri toklar kóbeymesine tuwrı proporcional (proporcional)lıǵın anıqladı (1820) (qarań Amper nızamı). Francuz fizikleri J.Bio, F.Savar hám P.Laplas tok payda etken magnit maydan kernewliligin anıqlaytuǵın nızamdı jańalıq ashtı (1820). Sonday etip, turaqlı magnit, elektr tokı magnit maydanı deregi bolıwı múmkinligi tastıyıqlandı. Turaqlı magnit maydanı toklı solenoidtıń magnit maydanına uqsaslıǵınan, Amper turaqlı magnitlerdiń ózgesheliklerine, ulıwma denelerdiń magnitlanıp qalıwına olarda bar bolǵan elementler aylanba toklar-molekulyar toklar sebep boladı, degen gipotezanı alǵa súrdi. XX ásir basında atom dúzilisine tiyisli jańa ashılıwlar nátiyjesinde atomlardaǵı elektronlardıń yadro átirapındaǵı aylanba qozǵalısları sebepli molekulyar toklar payda bolıwı anıqlandı. X.Ersted hám A.Amperdiń úlken miynetlerinen keyin magnetizm elektr haqqındaǵı táliymattıń strukturalıq bólegi bolıp qaldı. Sol dáwirge kelip, inglis fizigı M.Faradeydiń ilimiy jumısı baslandı. Ásirese, onıń 2 jańa ashılıwları : elektromagnit indukciya hádiysesi (1831) hám elektroliz nızamları (1834) fizika tariyxında zárúrli áhmiyetke iye. Faradey bul jańa ashılıwları menen elektrdıń kóp texnikalıq qollanıwına teoriyalıq tiykar jarattı. E.X.Lenc indukciyalanǵan elektr tokınıń baǵdarın anıqlawdıń ulıwma qaǵıydasın anıqladı. M.Faradey óz jumıslarında elektr hám magnit maydanları túsiniklerin kirgizdi, maydannıń ózgeriwi hám átirap ortalıqqa tarqalıwında sol materiallıq ortalıqtıń qásiyetleri tiykarǵı áhmiyetke iye ekenligin kórsetti. M.Faradeydiń elektroliz nızamları elektroximiyanıń rawajlanıwına zárúrli úles qostı hám elektr zaryadlarınıń diskret ekenligi tuwrısındaǵı táliymatqa tiykar salındı. Elektr haqqındaǵı táliymattıń ekinshi dáwiri XIX ásirdiń 2-yarımındaǵı jańa ashılıwlar menen baylanıslı. M.Faradeydiń elektr hám magnit maydanlar haqqındaǵı táliymatın inglis fizigı J.K.Maksvell tereńlestirdi hám rawajlandırdı. Maksvelldiń eń úlken ilimiy jetiskenligi elektromagnit maydan teoriyasınıń jaratılıwı bolıp tabıladı (1860-65). Bul teoriyanı ol elektromagnit hádiyselerdiń tiykarǵı nızamlıqların xarakteristikalaytuǵın bir neshe teńlemeler sisteması kórinisinde ańlatpaladı (qarań Maksvell teńlemeleri). Maksvell elektr maydannıń waqıt boyınsha ózgeriwi dúbeley magnit maydandı hám, kerisinshe, magnit maydannıń waqıt boyınsha ózgeriwi dúbeley elektr maydandı payda etiwin óz teoriyasına tiykar etip aldı. Maksvelldiń elektromagnit tolqınlar bar ekenligin hám olardıń keńislik jaqtılıq tezligi menen tarqalıwın aldınan aytıp beriwi (1865) oǵan jaqtılıqta elektromagnit tolqınlardan ibarat dewge tiykar boldı (1865). Bul teoriyanı ámelge asırıwda nemis fizigı G.Gerc tájiriybelerinde elektromagnit tolqınlardı alıwı zárúrli rol oynadı. Rus fizigı A.S.Popov elektromagnit tolqınlardan radionı oylap tabıwda paydalandı. Zaryadlı bólekshelerdiń háreketi menen baylanıslı bolǵan hádiyse hám processlerdi úyrenetuǵın fizikanıń bólimi elektrodinamika dep ataladı. M.K.Maksvell teoriyasına kóre, elektromagnit tolqınlar energiyaǵa iye hám denege túsip atırǵanda basım kórsetedi. Tutas ortalıqlarda elektromagnit tolqınlar energiyası háreketin hám onıń saqlanıw nızamın ulıwma tárizde rus fizigı N.A.Umov birinshi bolıp tawip berdi (1874). Elektromagnit tolqınlardıń, atap aytqanda, jaqtılıqtıń basım kórsetiwin rus fizigı P.N.Lebedev tájiriybelerinde tastıyıqladı (1899). XIX ásir aqırlarına kelip, Maksvell teoriyasına, zattıń kinetikalıq teoriyasına hám basqalarǵa tiykarlanǵan elektr bólistiriwi rawajlanıwınıń jańa úshinshi dáwiri baslandı. Elektr dúzilisiniń diskretligi (atomistik strukturası) ne tiykarlanǵan táliymat júzege kele basladı. Atom quramında elektrlanǵan bóleksheler bar ekenligi haqqındaǵı pikirge tiykarlanǵan zatt dúzilisiniń elektr táliymatı-elektronlar teoriyası rawaj taptı. Bunda francuz fizigı J.A.Puankare, golland fizigı X.A.Lonrenc, inglis fizigı J.J.Tóbesonlardıń xızmetlerin zárúrli áhmiyetke iye boldı. Irlandiyalı fizik G.Gelmgolc Faradeydiń elektroliz nızamlarına tiykarlanǵan halda elektr zaryadınıń diskretligi, eń kishi elektr zaryad-elementar zaryad bar ekenligi haqqındaǵı ideyanı alǵa súrdi (1881). Inglis fizigı J.J.Stoni bul elementar zaryadtı "elektron" dep ataǵan (1891). Katod nurları, termoelektron emissiya, fotoelektr hádiyseler, radioaktivlik sıyaqlı jańa hádiyselerdi úyreniw rasında atomlar quramında elektronlar bar ekenligin tastıyıqladı. E.Rezerford atom dúzilisiniń planetar modelin usınıs etti. Sol dáwirge kelip, zat dúzilisiniń elektron teoriyası bir qatar qıyınshılıqlarǵa dus keldi. Máselen, bul teoriya ıssılıq nurlanıw nızamların, metallarda elektron gaz ıssılıq sıyımlılıǵın, elektron ótkizgishlik menen ıssılıq ótkizgishliktiń óz-ara múnásibetine tiyisli teoriyalıq hám eksperimental nátiyjeler uyqas kelmewin klassikalıq elektron teoriyası túsindire almadı, bálkim jańa teoriya-kvant teoriyanıń jaratılıwına tiykar boldı.
|
| |
