78
DNKning biosintezini
tо‘xtalishiga
sababchi
bо‘ladi
.
RNK qolip sifatda DNK molekulasidagi telomerlaming uzayishida
ishtirok yetadi. Demak, RNK-matritsa ferment telomerazalaming muhim
komponenti
hisoblanadi.
RNK
molekulalari
о‘zlarining
yetilish-
protsessingida faol qatnashadi. Sodda organizlarda RNK autosplaysing
xususiyatigi yega boTib, fermentlarsiz RNK molekulasidagi
ma’nosiz
intronlarni qirqib
ma’noli
qismlar boTgan yekzonlarni bir-biriga ulaydilar.
Autosplaysing
xususiyatini yo
‘
qotgan organizmlarda protsessing jarayoni
kichik yadroviy RNKlar (ky RNK) bajaradilar.
Oqsil biosintezida (translyatsiya) RNK molekulalari asosiy rol
о‘ynaydi
.
Ular
ribosoma
subbirliklarini
va
poliribosomalarning
shakllanishida
qatnashadi. Ribosoma i-RNKni qabul qilgandan
sо‘ng
, u passiv ribosomadan
faol holatga
о‘tadi
. Ribosomada i-RNK bilan t- RNKlarning
о‘zaro
munosabatlari asosida nukleotid tilidagi genetik axborot oqsil tiliga -
fenotipga aylanadi. Peptid
bog‘ining
hosil boTishi (transpeptidlanish)
ribosomaning i-RNK
bо‘ylab
harakatida (translokatsiya) asosiy omil sifatida r-
RNK
ishtirok
yetadi.
Informatsion
RNKning
fazoviy
strukturasi
translyatsiyaning
tezligiga, regulyatorli oqsillaming RNK bilan bogTanishiga
va ularning faolligiga
ta’sir
qiladi.
Sintezlangan oqsillarning posttranslyatsiya modifikatsiyasida ham
shakllanayotgan polipeptidlarga RNK bogTanib, RNK-tutuvchi fermentlar
(RNK-aza, telomeraza) hosil bo'ladi.
Yana shuni
ta’kidlash
lozimki, biokimyoviy jaranlarda bevosita ishtirok
yetuvchi fermentlarning kofermentlari ribonukleotidlardir (NAD, FAD, ATF
va boshqalar).
RNK molekulalari autosplaysing xususiyatiga yega boTib,
ular oqsil-
fermentlarga
о‘xshash
katalitik faoliyatni bajaradilar. Ribozimlarni (RNK-
ferment) ixtiro qilinishi tirik tabiatdagi RNKlaming roli katta yekanligi aniq
bo'ldi.
Ilmiy dalillarga asosan birlamchi hayotning shakllanishida RNK
79
yetakchi rol
о‘vnagan
deyish mumkin. Mazkur nazariya quyidagi ilmiy
omillarga asoslanadi:
Ma’lumki
, RNK genetik axborotlami
о‘zida
saqlab, uni uzatishda
ishtirok yetadi. Jumladan, hozirgi kunda faoliyat
kо‘rsatib
kelayotgan RNK-
tutuvchi
viruslar
yuqoridagi fikrga
misol
bо‘ladi
. Virusli RNKlar
rekombinatsiya xususiyatiga yega boiib, mazkur jarayonda virus va begona
hujayra RNKIari ishtirok yetadi.
Hayotiy jarayordaming boshlanishida noorganik polifosfatlar ham
metabolizmda bevosita qatnashgan degan taxminlar mavjud. Noorganik
polifosfatlaming
ta’sirida
nukleotidlar
bir-birlari
bilan
bogianib
biopolimerlami hosil qilgan boiib, ular
о‘z
navbatida
“
qolip
”
vazifasini
bajarib, komplementar nusxali molekulalar paydo boigan boiishi munikin.
Evolj usiya jarayonining keyingi bosqichlarida
faol RNKlar saralanib,
о‘zida
genotip va fenotip xususiyatlami tutgan, fermentativ funksiyani bajaradigan,
rekombinatsiyali mustaqil shakllangan molekulalarga aylangan. Biokimyoviy
reaksiyalamirig yevolyusiyasida, ayniqsa hujayra paydo
bо‘lgandan
sо‘ng
,
RNKning
ma’lum
funksiyalari DNK va oqsillarga
о‘tgan
.
Hozirgi mavjud RNKlar ham hayotiy jarayonlarda muhim biologik
funksiyalami (fenotip) bajarishda DNK va oqsillardan farq qiladi. ENKlarning
aksariyat ffaksiyalari
о‘zlarini
muhofaza qilish va saqlashga qaratilgan.
Metabolizmning
kо‘p
tizimlarida DNK va oqsillarga nisbatan RNKlar
kо‘proq
hayotiy funksiyalami bajaradilar.
