4-bob bo‘yicha nazorat savollari.
1.Assembler tili va uning vazifalari haqida tushuntirishlar bering.
Misollar keltiring.
2.Assembler tilini o‘rganish qanday maqsadlarda amalga oshiriladi?
3.Assembler tilidagi dasturlarning, yuqori sath tillarida tuzilgan
dasturlardan farqli va foydali jihatlari qaysilar?
4.Assembler tilida qo‘llaniladigan operatorlar va ularning formatlari
haqida tushuncha bering.
5.Dasturni xotira adreslari bo‘yicha joylashtirilishi chizmasini keltiring,
uni xotiradan olingan sonni inkorlash va kaytib xotiraga yozish dasturi
misolida tushuntirib bering.
6.Assembler tilida makroslar deganda nima tushuniladi, ular nima uchun
ishlatiladi va ularning qanday xillarini bilasiz?
7.Direktivalar deganda nimamalar tushuniladi? Misollar keltiring.
8.Assemblerlash jarayoni deganda nima tushuniladi va u qanday amalga
oshiriladi?
123
5. MA’LUMOTLARNI KIRITISH-CHIQARISH ARXITEKTURASI
5.1. Ma’lumotlarni kiritish-chiqarish arxitekturasi va shinalar.
Zamonaviy kompyuter yoki kompyuter tizimi uchta asosiy tashkil
etuvchilardan iborat: - protsessor; xotira (asosiy va yordamchi xotira);
ma’lumotlarni kiritish-chiqarish qurilmalari (klaviatura, monitor, printer,
modemlar). Ma’lumotlarni kiritish-chiqarish arxitekturasi deganda –
ma’lumotlarni kiritish-chiqarish qurilmalarini (MKChQ), kompyuterning
boshqa qurilmalari bilan qanday bog‘langanligi va ular o‘zaro qanday
ma’lumotlar almashinishi tushuniladi. Kompyuterning asosiy platasida (rus
tilida – материнская плата) – protsessorning mikrosxemasi, asosiy xotira
modullari bo‘lgan DIMMlar uchun mo‘ljallangan ulanish nuqtalari (rus
tilida – разъѐмы) va turli xil yordamchi mikrosxemalar bilan birga –
shinalar ham joylashgan bo‘ladi (5.1-rasm).
5.1-rasm.Shaxsiy kompyuterning asosiy platasi.
124
Kompyuterga ma’lumotlarni kiritish-chiqarish jarayonlarini tushunib
olish uchun quyidagi chizmalar bilan tanishib chiqamiz. 5.2-rasmda
shaxsiy kompyuterning mantiqiy strukturasi keltirilgan.
Har bir ma’lumotlarni kiritish-chiqarish qurilmasi ikki qismdan
tashkil topgan bo‘ladi: kontroller (nazorat qiluvchi) va MKChQning o‘zi.
Har bir kontroller o‘ziga tegishli bo‘lgan MKChQni boshqarishni va uning
shinaga murojaat qilish jarayonini nazorat qilib turadi. Masalan, biron-bir
dastur magnitli diskdan (vinchesterdan) ma’lumotlarni o‘qib olishi kerak
bo‘lsa, u disk kontrollerini bu haqida ogoxlantiradi va diskka kerakli
ma’lumotni qidirib topish buyrug‘ini yuboradi. Diskning ma’lumotlar
yozilgan yo‘lkasi va sektori topilgandan so‘ng, disk kontrollerga
ma’lumotlarni bitlar oqimi ko‘rinishida uzata boshlaydi. Kontrollerning
vazifasi - kelayotgan bitlar oqimini ma’lum bir uzunlikdagi (8, 16, 32 yoki
64 bitli) so‘zlarga aylantirib, xotiraga yozish hisoblanadi [1,2].
5.2-rasm. Shaxsiy kompyuterning mantiqiy strukturasi.
Shinalar, na faqat MKChQ kontrollerlari tomonidan, balki protsessor
tomonidan, buyruqlar va ma’lumotlarni uzatish uchun ishlatiladi.
Kompyuter shinasi orqali – ma’lumotlar, adreslar va boshqarish signallari
uzatiladi, ya’ni shina uch qismdan iborat bo‘ladi:
1.Ma’lumotlarni uzatish uchun mo‘ljallangan qismi (8, 16, 32, 64 va
128 bitli).
2.Asosiy xotira adresini uzatish uchun mo‘ljallangan qismi, 16 razryadli
– 64 Kbayt, 20 razryadli – 1 Mbayt va 32 razryadli – 4 Gbayt hajmga ega
xotirani adreslash uchun.
125
3.Ma’lumot almashinish jarayonini boshqarish uchun mo‘ljallangan
signallar to‘plami qismi.
Shinalarning yuqorida sanab o‘tilgan qismlarini 5.3-rasmda
keltirilgan chizmada ham ko‘rishimiz mumkin.
5.3-rasm. 8051 protsessorining mikrosxemasi va undagi ulanish
nuqtalarining belgilanishi (ulanish nuqtalarining soni 40-ta).
Uchinchi bobdagi 3.16-rasmda keltirilgan, Pentium 4 protsessorining
mikrosxemasi va undagi ulanish nuqtalarining belgilanishi chizmasida ham
shinalarni ko‘rsatib utish mumkin.
Hozirgacha shinalarning quyidagi xillari ishlab chiqarilgan:
ISA (Industry Standard Architecture, rus tilida - стандартная
промышленная архитекархитектура) – ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan
standart arxitektura.
126
EISA (Extended ISA, rus tilida - расширенная стандартная
промышленная архитектура) – ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan
kengaytirilgan imkoniyatlarga ega standart arxitektura.
PCI (Peripheral Component Interconnect, rus tilida - взаимодействие
периферийных компокомпонентов) – tashqi tashkil etuvchi qurilmalarni
o‘zaro birgalikda ishlashini ta’minlovchi shina. PCI shinasining ko‘pgina
turli xil konfiguratsiyalari mavjud. PCI shinasining keng tarqalgan va ko‘p
qo‘llanilgan xili 5.4-rasmda keltirilgan.
5.4-rasm. PCI va ISA shinalariga ega shaxsiy kompyuter.
Modem va ovoz platasi ISA-qurilmalariga, SCSI kontrolleri esa
PCI-qurilmalariga mansub hisoblanadi.
Ushbu konfiguratsiyada markaziy protsessor, asosiy xotiraning
kontrolleri bilan, alohida ajratilgan yuqori tezlikka ega shina orqali
bog‘langan, ya’ni bu holatda protsessor va xotira o‘rtasida ma’lumot
almashinish PCI-shina orqali emas, balki to‘g‘ridan-to‘g‘ri (rus tilida –
127
непосредственно) amalga oshirilgan. Yuqori tezlikka ega bo‘lgan tashqi
qurilmalar, masalan SCSI-disklar PCI-shinaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ulangan.
PCI-shina nisbatan sekin ishlaydigan va avval ishlab chiqarilgan
qurilmalarni ulashda qo‘llaniladigan ISA-shinasi bilan parallel ulangan.
Bunday kompyuterlar platalarining PCI va ISA-shinalarida 3-ta yoki 4-
tagacha bo‘sh qoldirilgan ulanish joylari ham bo‘lgan. PCI-shinalarining
ma’lumotlarni uzatish tezligi, xozirda - 528 Mbayt/sek ga etkazilgan.
5.5-rasmda Pentium protsessorlari asosida qurilgan dastlabki
kompyuterning arxitekturasi keltirilgan. Chizmada tezligi nisbatan kattaroq
bo‘lgan shinalar, qalinroq qilib tasvirlangan.
5.5-rasm. Pentium protsessorlari asosida qurilgan dastlabki
kompyuterning arxitekturasi.
128
Monitor ekrani sig‘dira oladigan nuqtalar – piksellar hajmining oshib
borishi sababli (1600x1200 nuqta), shinalarning ma’lumotlar almashinish
tezliklarini oshirish yo‘llari izlana boshlandi. Natijada aynan monitor bilan
ishlash uchun mo‘ljallangan - AGP (Accelerated Graphics Port, rus tilida -
ускоренный графический порт) – grafik ma’lumotlarni uzatish tezligi
oshirilgan port shinasi ishlab chiqildi. Bunday shinaning AGP 3.0
versiyasining tezligi 2,1 Gbaytga etkazildi.
Tarkibida AGP-shinasiga ega, Pentium 4 protsessori asosida qurilgan
zamonaviy tizim shinalarining joylashtirilishi 5.6-rasmda keltirilgan.
5.6-rasm. Pentium 4 protsessori asosida qurilgan zamonaviy
kompyuter (tizim) shinalarining joylashtirilishi.
Bu tizim tarkibida juda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan va uning
beshta asosiy tashkil etuvchilarini o‘zaro birlashtirgan – shinalar aro
129
ko‘prik mavjud. Ushbu ko‘prik – protsessor, asosiy xotira, grafik adapter,
ATAPI kontrolleri va PCI-shinalarni o‘zaro bog‘laydi. Ba’zi hollarda
ushbu ko‘prik yordamida, Ethernet texnologiyasi mansub tarmoq platalari
va boshqa yuqori tezlikka ega qurilmalarni ham ishlashini ta’minlash,
amalga oshiriladi.
5.6-rasmdagi chizmada xozirda shaxsiy kompyuterlarda juda keng
qo‘llanila boshlagan, USB (Universal Serial Bus, rus tilida -
универсальная последовательная шина) – ma’lumotlarni ketma-ket
uzatuvchi universal shina ham keltirilgan.
| 