So’z boshi elektr uskunalarini ekspluatasiya qilishda xavfsizlik texnikasi qoidalarni davlat tilidagi 1 nashri Energoatom nashriyoti tomonidan 1987 yilda nashr etilgan rus tilidagi nusxasi, amaldagi rahbariy

SO’Z BOSHI
«Elektr uskunalarini ekspluatasiya qilishda xavfsizlik texnikasi qoidalarni davlat 
tilidagi 1 nashri Energoatom nashriyoti tomonidan 1987 yilda nashr etilgan rus 
tilidagi nusxasi, amaldagi rahbariy, direktiv hujjatlar va yo’riqnomalar asosida 
muxandis X. F. Ismoilov tomonidan tayyorlangan
Ushbu Qoida Uzbekisgon Respublikasi Energetika va Elektrlashtirish Vazirligining
1994 yil 15 martdagi 58 sonli buyrug’iga asosan tashkil qilingan Vazir muovini T. Sh
Axmedov — tahrir hay’ati raisligidagi Energetiklar kasaba uyushma Markaziy
Kumitasining mehnatni muxofazasi buyicha bosh texnik inspektori O. A. Shokirov,
Qishloq xujaligini elektrlashtirish va taqsimlovchi elektr tarmoqlari xizmati boshligi X.
F. Ismonlov, Metrologiya va Standartlash xizmati boshlig’i N. I. Ishoqov, Toshkent
elektr tarmoqlari direktor muovini M. M. Mirzohidov ishtirokidagi hay’at a’zolari
tomonidan tahrir qilinib, nashrga tayyorlangan.
Qoida elektr uskunalarini ekspluatasiya qiluvchi muxandis-texnik xodimlar va
ishchilarga mo’ljallangan,
Ushbu qoida xato va kamchiliklardan xoli emas. Tahrir hay’ati siz aziz o’quvchilardan
Qoidani 1-nashrini o’z jamoalaringizda o’rganib, elektr uskunalariga xizmat qilish
mobaynida paydo bo’lgan qo’shimcha fikr va mulohazalaringizni Vazirlik qoshidagi
«Mustahkamlik va xavfsizlik texnikasi xizmati»ga yuborishingizni iltimos qiladi
Manzilgohimiz: 700000, GSP, Toshkent shahri, Xorazm kuchasi» 6 uy.
QOIDADA QABUL QILINGAN TERMINLAR
Terminlar
Tushunchasi (mazmuni)
Brigada (naryad yoki farmoyish
bilan)
Tarkibnda ish bajaruvchi yoki nazorat qiluvchini
qo’shib hisoblaganda 2 va undan ko’p a’zolari
bo’lgan brigada.
Elektr uzatish tarmog’i
Ochiq havoda joylashgan simlar orqali elektr
energiya yuboriladigan va izolyatorlar va armaturalar
yordamida ustunlarga yoki kronshteyn va tayanchlar
yordamida
inshootlarga
(ko’prik,
imorat
va
hokazolarga) mustahkamlangan uskuna.
Elektr uzatish tarmog’ini boshlanishi va oxiri deb,
tarmoq partali yoki taqsimlovchi uskunaga knruvchi
qismi
hisoblanadi.
Shaxobchalar
uchun
esa
shaxobchaga ajralgan yerdagi ustun va tarmoq
portali yoki taqsimlovchi uskunaga kiruvchi qnsmi
Bunda portaldaga havo elektr uzatish tarmog’i
tomog’idagi portalga osilgan nzolyatorlar, hamda
simlar mahkamlangan qisqichlar havo elektr uzatiщ
tarmogiga qarashlndir.
Ushbu portaldan podstansayadagi taqsimlovchya

uskunalar tomoniga tortilgan osma izolya-torlar,

boshqa portallar orasidan tortilgan sim, havo elektr
uzatish tarmogi simidaga har xil uskunalarga
(o’chirish-yoqish
apparatlariga,
razryadniklarga,
aloqa kondensatorlariga va ho-kazolarga) tushgan
simlar, hamda yuqori chastotali zagraditellar havo
elektr uzatish tarmog’iga qirmaydi.
Kuchlanish ta’siri doirasidagi
elektr uzatish tarmog’i
110 kV va undan yuqori kuchlanishli havo elektr
uzatish tarmoqlarinpng o’q chizig’idan:
110 kV kuchlanishli havo elektr uzatnsh tarmogi
uchun , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 - 150,
220 kV. . . . . . . . . . . 150
330-500 kV . . . . . . . 200
750-1150 kV. . . . . . . 250
metr masofada, umumiy uzunligi ba’zi joylarda 2
kilometrdan kam bo’lmagan yoki bor uzunligi
bo’yicha o’tadigan havo elektr uzatish va aloqa
tarmoqlari kuchlanish ta’siri doirasidagi tarmoqlarga
kiradi,
Ikkilamchi (yordamchi) zanjir
Elektrostansiyalardaga (podstansiyalardagi) asboblar
va boshqaruv, avtomatika, o’lchov, himoya va
signalizasiya uskunalarini bir-biriga bog’lovchi
simlar va qisqichlar qatori yig’indisi
«Zarur», «shart», «kerak»
Ushbu Qoida talabini bajarilishi majburiyligini
bildiradi.
«Mumkin» «ruxsat etiladi»
Ushbu Qoida talabini mahalliy sharoitga qarab
istisno sifatida majburan (noilojlikdan)
qullanilishini bildiradi.
Birinchi ijozat
Naryad yoki farmoyish bilan bajarnladigan ishga
birinchi bor ruxsat berish.
Qayta ijozat
Ushbu naryad bilan avvaldan bajariladigav ishni
davom ettnrish uchun ish joyiga ijozat berish.
Elektr maydonini ta’sir doirasi
Elektr maydonini kuchlanganligi 5 kV/m dan ko’p
bo’lgan ochiq maydon.
Ekranlash maydoni
Elektr maydonini kuchlanganligi 5 kV/m dan kam
bo’lgan elektr maydoni ta’sir chegarasi yaqinidagi
maydonda joylangan bino va inshootlar, hamda yega
ulangan metall konstruksiyalar, uskuna poydevorlari,
transfor-matorlar va yirik gabaritli inshootlar
joylashgan maydon
Kommutasion apparatlar
Elektr zanjirlarini bir-biriga ulash-uzish va o’zi
orqali tok o’tkazish uchun mo’ljallangan elektr
apparatlari (o’chirgich, quvvat o’chirgichi, uztich,

ajratgich, avtomat, paketli o’chirgich, saqlagich va

hokazolar}.
Yuk ko’tarish mashinalari
«Yuk ko’tarish kranlarining tuzilishini va xavfsiz
ekspluatasiya qilish qoidalari»ga taalluqli bo’lgan
barcha turdagi kranlar, kran-ekskavatorlar (ishlarni
po’lat
arqonga
osilgan
ilgaklar
yordamida
bajaradigan ekskavatorlar), tallar, yuk va odam
ko’taruvchi lebedkalar,
Mexaiizmlar
Gidravlik
ko’targichlar,
teleskopik
minoralar,
ekskavatorlar,
traktorlar,
avtoyuklagichlar,
burg’ulash-kran
mashinalari,
mexanik
privod
yordamida uzaytirish yoki qisqartarish mumkin
bo’lgan narvonlar va hokazolar.
Mexanik qulf
Bandli maxsus va oddny kalit bilan ochiladigan va
berkitiladigan qulflar.
Buzilmagan elektr
maydoning kuchlanganligi
Ish jarayonip mobaynida odam bo’lishi mumkin
bo’lgan maydonda aniqlanadigan odamlar bo’li-
shining ta’siridan o’zgarilmagan elektr maydonining
kuchlanganligi.
Naryad-ijozat (naryad)
Ishni xavfsiz bajarish uchun javobgar shaxslarni, bri-
gada tarkibini, yetarli darajada belgilangan xavfsizlik
choralarini,
uning
boshlanishi va
tamomlash
vaqtlarini, ish mazmunini belgilovchi rasmiy maxsus
blankada tuzilgan farmoyish.
Havo elektr uzatish va aloqa
tarmoqlarini qo’riqlash maydoni
1. Havo elektr uzatish tarmoq bo’ylab, ularning
ishlab turgan holatida, eng chetda joylashtan simlari
chegarasidan:
1 kV kuchlanishgacha bo’ltan havo elektr uzatish va
aloqa tarmoqlari uchun . . . 2
1-20 kV kuchlanishli havo elektr tarmoqlari uchun . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 10
35 kV kuchlanishli havo elektr tarmoqlari
uchun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
110 kV kuchlanishli havo elektr tarmoqlari
uchun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
150-220 kV kuchlanishli havo elektr tarmoqlari
uchun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
330, 500, ±400 kV kuchlanishli havo elektr
tarmoqlari uchun . . . . . . . . . . 30
750 kV kuchlanishli havo elektr tarmoqlari
uchun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

1150 kV kuchlanishli havo elektr tarmoqlari uchun. .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
metr vertikal tekislikdagi masofada, tarmoqning
ikkala tomoni bo’ylab, qo’riqlanadigan yer va havo
bo’shlig’i sifatidagi maydon.
2. Kemalar qatnovchi suv havzalari (daryolar,
kanallar, ko’llar va hokazolar) ustidan o’tgan havo
tarmoqlari uchuv ikkala tomondan havo bo’shlig’i
bo’yyacha — 100 metrdan masofadagi maydon,
kemalar qatnaydigan suv havzalari uchun esa
quruqlikdan o’tadigan havo elektr tarmoqla-ri uchun
qabul qilingan vertikal tekislikdagi masofalar
maydoni belgilanadi.
Kabelli elektr uzatnsh tarmoqlari
va kabelli aloqa tarmoqlarini
qo’riq maydoni
1. Qo’riq maydoni deb, er ostida joylashgan
tarmoqlarning eng chetdagi kabelndan ikki tomonga
kabelli elektr uzatish tarmoqlari uchun 1 metrdan
kabelli aloqa tarmoqlari uchun 2 metrdan vertikal
tekislikdagi masofa belilanadi.
2. Suv havzalari ostidan o’tgan kabel tarmoqlari
uchuv suv sathi va suv tubi oralig’i bo’yicha suv
maydoniding kabelli elektr uzatish tarmog’i va
kabelli aloqa tarmog’i bo’ylab, vertikal tekislik
chegarasida,
eng
chetdagi
kabelniig
ikkala
tomonidak 100 metrdan nariga joylashgan qismi
qabul qilinadi.
Ma’muriy-texnik xodim
Rayon energetikalari (birlashmalari), korxonalari,
sexlari, laboratoriyalari, elektr tarmoqlari tumana va
uchastkalari
rahbarlarya,
bo’lim
va
xizmat
boshliqlari, ularning muovinlari hamda mamuriy
vazifalar yuklatilgan muxandis, texnik va ustalar.
Navbatchi xodim (navbatchi)
Smenada
navbatchilik
qilayotgan
va
tezkor
boshqaruv va tezkor o’chirish-yoqishiga ruxsat
etilgan xodimlar: dispetcherlar, navbatchi muxandis
va texniklar, smena boshliqlari, uyda navbatchilik
qiluvchi va boshqaruv shchntlari navbatchilari,
tezkor harakatdagi brigada a’zolari, Ushbu Qoida
matnda
yuqoridagi
xodimlarni
ajratish
talab
qilinmasa, «navbatchi» termini ishlatiladi.
Tezkor-ta’mirlovchi xodim
Biriktirilgan elektr qurilmalari hajmida tezkor xizmat
ko’rsatish maqsadida tayyorlab, maxsus o’rtatilgan
ta’mirlovchi xodim,
Ta’mirlovchi xodim
Elektrostansiya, podstansiyalar, kabelli va havo

elektr uzatish tarmoqdari, kaballi va havo aloqa

tarmoqlari, rele himoyasi
g
avtomatika, o’lchov
asboblarida, izolyasiya va momaqaldiroqdan himoya
qiluvchi vositalarda, dispetcherlik va texpologik
boshqaruv
vositalarida
ekspluatasion-ta’mnrlash
xizmatlari bilan shug’ullanuvchn
muxandislar,
texniklar,
ustalar
ishchilar,
elektrolaboratoriya
xodimlar.
Ish joyini tayyorlash
Ish joyida ishni xavfsiz bajarishni ta’minlash uchun
bajarilgan texnik tadbirlar.
Qo’shilma
Elektrostansiya,
podstansiya
va
hokazolar
chegarasida joylashgan, taqsimlovchi uskunaga,
generatorlarga, shchitlarga, yig’imlarga ulangan
kuchlanishi, nomi va maqsadi bir bo’lgan elektr
zanjiri
(uskuna
va
shinalar)
bir
qo’shilma
hisoblanadi. O’ramlarining sonidan qat’iy iazar har
xil kuchlanishli bir transformatorga, ikkita tezlikda
ishlovchi elektrodvigatelga ulangan elektr zanjiri har
bir qo’shilma deb hisoblanadi
Ko’p burchakln, biryarim va hokazo burchakli
sxemalar orqali ulangan transformatorda , tar-moqda
ushbu tarmoqni yoki transformatorni taqsimlovchi
qurilmaga bevosita ulaydigan barcha kommutasion
apparatlar va shinalar qushilmaga taaluqlidir
.
Kuchlanish ostida ishlash
Ishchi kuchlanishi ostida bo’lgan tok o’tkazuvchp
qnsmlarga tegib bajariladigan yoki ushbu tok
o’tkazuvchi qismlargacha belgilangandan kam
masofaga yaqinlashib bajariladigan ishlar.
Balandlikda bajariladigan ishlar
Ishchi tushalma, tom yoki er yuzasidan 5 metr va
undan yuqori balandlikda montaj moslamalari bilan
yoki bevosita konstruksiya qismlaridan, uskunalarda,
mashina va mexanizmlarda turib bajariladigan ishlar,
Bunaday hollarda ish jarayonining barcha lahzalarida
va joydan-joyga o’tishda ishchini balandlikdan
yiqilishdan asraydigan yagona vosita bo’lib hnmoya
kamari xizmat qiladi
Ish joyi*
Elektr uskunasining bir qismida xodimlarni kirib ish
bajarishlarnga ijozat berilgan joy
Farmoyish
Ishni xavfsiz bajarish uchun uning mazmunini, ish
joyini, vaqtini, xavfsizlik choralarini (kerak bo’lgan
taqdirda) va nshni bajarish topshirilgan shaxslarni
aniqlovchi og’zaki topshiriq.
Korxona rahbari
Direktor va uning muovinlari
Tok o’tkazuvchi qism
Mo’tadil kuchlanish ostida turgan elektr uskunalarn
qismi.

Tok o’tkazmaydigan qism

Avariya rejimi natijasida kuchlanish ostida bo’lishi
xavfi yuzaga keluvchi elektr uskuna
Elektr uskuna
Elektr energiyasini hosil qiluvchi, kuchlanshini
o’zgartiruvchi, uzatuvchi, taqsimlovchi va iste’mol
qiluvchi uskunalar |GOST 19431-74)
Mahalliy navbatchisiz elektr
uskuna
Tezkor-harakatdagi brigada yoki tezkor-ta’mirlash
xodimlari tomonidan qarab turiladigan havo va kabel
elektr uzatish tarmoqari hamda elektr uskunalar.
Ishlab turgan elektr uskuna
Kuchlanish ostida bo’lgan yoki kommutasion
apparatni ulash bilan kuchlanish berish mumkin
bo’lgan elektr uskunalari yoki uning uchastkalari
1000 Voltdan** past va yuqori
kuchlanishli elektr uskunalari
Kuchlanishi 1000 Voltdan past va yuqori bo’lgan
elektr uskunalarn (ishlab turgan elektr uskunalarini
amaldagi kuchlanishining qiymatiga qarab).
Sodda va aniq, chizmali elektr
uskuna
Bir seksiyali va seksiyalarga ajratilmagan shinalar
tizimi bo’lgan 1000 Voltdan yuqori kuchlanishli,
aylanma shinalar tizimi bo’lmagan taqsimlovchi
elektr uskunalari hamma havo elektr uzatish va kabel
elektr ueatish tarmoqlari, 1000 Voltdan past
kuchlanishli hamma elektr uskunalari,
* Faqat naryad hamda farmoyish bilan bajariladigan ishlarga
** Ushbu Qoidadagi 1000 voltdan past kuchlanishli ko’rsatgich, kuchlanishi 42 Voltdan
yuqorp bo’lgan elektr uskunalariga ta’lluqli.