|
Ota-onalar uchun qoidalar
|
| bet | 5/7 | | Sana | 24.05.2024 | | Hajmi | 250,54 Kb. | | #252739 |
Bog'liq Alioxun 19gr Diolom ishi Mehnat muhofazasi
Kompyuterda ko'p vaqt o'tkazib, biz beixtiyor bolalarga o'rnak bo'lamiz. Afsuski, zamonaviy jamiyatda voyaga etmaganlar uchun ushbu texnikani "olish va bekor qilish" mumkin bo'lmaydi. Ammo siz quyidagi qoidalar yordamida ularni zararli ta'sirlardan himoya qilishingiz mumkin:
14. Asosiy qoida: kompyuter bolalar uchun asosiy qiziqish bo'lmasligi kerak. Boshqa sevimli mashg'ulotlarini o'z vaqtida shakllantirish.
15. Bolaning kompyuterda uzoq vaqt ta'sir qilish xavfidan xabardor bo'ling. Birinchi sinf o'quvchisiga kuniga yarim soat davomida "do'st" bilan suhbatlashishga ruxsat beriladi, 15 daqiqadan so'ng kamida 10 daqiqalik tanaffus talab qilinadi. 12 yoshdan maktab o'quvchilari - 2 soat, bir mashg'ulotning davomiyligi 30 daqiqagacha.
16. Xonadagi yorug'lik etarli bo'lishi kerak, lekin ortiqcha emas. DA qorong'i xona Siz kompyuter oldida o'tira olmaysiz!
17. Mebel bolaning balandligiga mos kelishi kerak (rasmga qarang).
18. Stol ostida tizza bo'shlig'i etarli bo'lishi kerak.
19. Bolaning oyoqlari bilan erga etib borishiga ishonch hosil qiling, maxsus oyoq dastagidan foydalaning.
20. Hatto o'tirish ham ortopedik stul, bola egilishi mumkin - uning holatini nazorat qilish.
1.2. Kompyuterda qanday qilib to'g'ri o'tirish kerak.
1. Ushbu Qoidalar elektr qurilmalarini ekspluatatsiya qilishda texnika xavfsizligi qoidalarini belgilaydi.
2. Ushbu Qoidalar elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi tashkilotlar (keyingi o‘rinlarda — elektr stansiyalar) hamda elektr energiyasining uzatilishini, taqsimlanishini amalga oshiruvchi tashkilotlar, shuningdek, ushbu tashkilotlarga taalluqli ishlarni bajaruvchi ilmiy-tadqiqot, loyiha, qurilish-montaj, ta’mirlash tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi.
3. Ushbu Qoidalarda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi:
balandlikda bajariladigan ishlar — montaj moslamalaridan yoki bevosita konstruksiyalar, uskunalar, mashina va mexanizmlardan turib er, bostirma yoki ishchi to‘shama yuzasidan 3 metr va undan yuqori balandlikda bajariladigan ishlar. Bunda ish jarayonining barcha bosqichida va joydan-joyga o‘tishda ishchini balandlikdan yiqilishdan asraydigan yagona vosita bo‘lib himoya kamari xizmat qiladi;
brigada (naryad yoki farmoyish bo‘yicha) — tarkibida ish bajaruvchi yoki kuzatuvchi bilan birga ikki va undan ortiq a’zosi bo‘lgan brigada;
buzilmagan elektr maydonining kuchlanganligi — ish jarayonida odam bo‘lishi mumkin bo‘lgan zonada aniqlanadigan, odamning qatnashishida buzilmaydigan elektr maydonining kuchlanganligi;
ikkilamchi (yordamchi) zanjir — elektr stansiyalardagi (podstansiyalardagi) asboblar va boshqaruv, avtomatika, o‘lchov, himoya va signalizatsiya tuzilmalarini bir-biriga bog‘lovchi simlar va qisqichlar qatorining majmui;
“ijozat beriladi”, “mumkin” — Qoidalarning ushbu talablari, istisno tariqasida (mahalliy sharoitlarga qarab) majburan qo‘llanilishini bildiradi;
ilashgan kuchlanish ostidagi havo liniyasi — 110 kV va undan yuqori kuchlanishli boshqa elektr uzatish havo liniyasining (keyingi o‘rinlarda — HL) o‘q chizig‘idan:
110 kV kuchlanishli HL uchun — 100 m;
220 kV kuchlanishli HL uchun — 150 m;
500 kV kuchlanishli HL uchun — 200 m gacha masofada, uzunligi bo‘yicha yoki ayrim uchastkalar bo‘ylab umumiy uzunligi 2 km dan kam bo‘lmagan masofada o‘tadigan HL va aloqa havo liniyasi (keyingi o‘rinlarda — AHL);
ish joyi — xodimlar ishlarni bajarish uchun ishga qo‘yiladigan elektr qurilmaning uchastkasi. Faqat naryad yoki farmoyish bo‘yicha ishlar ko‘zda tutilgan ish joyiga taalluqli;
ish joyini tayyorlash — ish xavfsiz bajarilishini ta’minlash uchun ish joyida bajariladigan texnik tadbirlar;
ishlab turgan elektr qurilma — kuchlanish ostida bo‘lgan yoki kommutatsiya apparatlarini ulash bilan kuchlanish berilishi mumkin bo‘lgan elektr qurilmasi yoki uning qismi;
kommutatsiya apparati — elektr zanjirlarini kommutatsiya qilish va tok o‘tkazish uchun mo‘ljallangan elektr apparati (o‘chirgich, yuklama o‘chirgichi, bo‘lgich, ajratgich, avtomat, rubilnik, paketli o‘chirgich, saqlagich va hokazolar);
kuchlanish ostidagi ish — kuchlanish ostida bo‘lgan tok o‘tkazuvchi qismlarga tegib bajariladigan yoki ushbu tok o‘tkazuvchi qismlarga ruxsat etilganidan kam masofaga yaqinlashib bajariladigan ishlar;
ma’muriy-texnik xodimlar — elektr energetika sohasidagi tashkilotlarning rahbarlari, bo‘lim boshliqlari, ularning o‘rinbosarlari, shuningdek, zimmasiga ma’muriy vazifalar yuklatilgan muhandislar, texniklar va ustalar;
mahalliy navbatchi xodimlarsiz elektr qurilma — tezkor chiqish brigadalari (keyingi o‘rinlarda — TChB) yoki tezkor ta’mirlash xodimlari tomonidan xizmat ko‘rsatiladigan elektr qurilma, HL va elektr uzatish kabel liniyasi (keyingi o‘rinlarda — KL);
mexanizmlar — gidravlik ko‘targichlar, teleskopik minoralar, ekskavatorlar, traktorlar, avtoyuklagichlar, burg‘ulash-kran mashinalari, mexanik uzatma yordamida uzaytirish yoki qisqartirish mumkin bo‘lgan narvonlar va hokazolar;
mexanik qulf — kalit, olinadigan dastak va hokazolar bilan berkitiladigan qulf;
navbatchi xodimlar (navbatchi) — smenada navbatchilik qilayotgan va tezkor boshqaruv yoki tezkor almashlab-ulashga ruxsat etilgan xodimlar: dispetcherlar, navbatchi muhandislar, texniklar, smena boshliqlari, uyda navbatchilik qiluvchilar va boshqaruv shchitlari navbatchilari, TChB a’zolari;
naryad-ijozat — ishning mazmuni, joyi, uni boshlash va tamomlash vaqtlarini, zarur xavfsizlik choralarini, brigada tarkibini hamda ishni xavfsiz bajarish uchun javobgar shaxslarni belgilovchi ishni xavfsiz bajarish uchun maxsus blankada tuzilgan topshiriq;
ta’mirlovchi xodimlar — elektr stansiyalar, podstansiyalar, havo liniyasi, kabel liniyasi, AHL, aloqa kabel liniyasi (keyingi o‘rinlarda — AKL), rele himoyasi, avtomatika, o‘lchash vositalari, izolatsiya va yashindan himoya vositalari, dispetcherlik va texnologik boshqaruv vositalarida ekspluatatsion ta’mirlash va sozlash ishlari bilan shug‘ullanuvchi muhandislar, texniklar, ustalar, ishchilar, elektr laboratoriyalar xodimlari;
tezkor ta’mirlovchi xodimlar — o‘ziga tasdiqlangan hajmda biriktirilgan elektr qurilmalariga tezkor xizmat ko‘rsatish maqsadida tayyorlangan, maxsus o‘rgatilgan, ta’mirlovchi xodimlar toifasiga kiruvchi xizmatchilar;
tok o‘tkazmaydigan qism — ishning avariya rejimlarida kuchlanish ostida bo‘lib qolishi mumkin bo‘lgan elektr qurilmaning qismi, masalan, elektr mashina korpusi;
tok o‘tkazuvchi qism — elektr qurilmaning normal holatda kuchlanish ostida bo‘ladigan qismi;
ulanish — elektr stansiya, podstansiya va hokazolar chegarasida joylashgan va taqsimlovchi qurilma (keyingi o‘rinlarda — TQ), generator, shchit, yig‘malarning shinalariga ulangan, kuchlanishi, nomi va maqsadi bir bo‘lgan elektr zanjiri (uskuna va shinalar). Bitta kuch transformatorining (o‘ramlarining sonidan qat’i nazar), ikkita tezlikda ishlovchi elektr dvigatelning har xil kuchlanishli elektr zanjirlari bir ulanish hisoblanadi. Ko‘p burchakli, bir yarimtalik va shunga o‘xshash sxemalarda liniya, transformator ulanishsiga ushbu liniya yoki transformator TQga bevosita ulangan barcha kommutatsion apparatlar va shinalar tegishli bo‘ladi;
farmoyish — ishni xavfsiz bajarish uchun uning mazmunini, ish joyini, vaqtini, xavfsizlik choralarini (kerak bo‘lgan taqdirda) bajarish topshirilgan shaxslarni belgilovchi og‘zaki topshiriq;
xavfli ta’sir — biror-bir narsaning qandaydir obyektga (organizmga, uskunaga) salbiy ta’siri xavfi;
“shart”, “zarur”, “kerak” — Qoidalarning ushbu talablarini bajarish majburiyligini bildiradi;
ekranlash zonasi — elektr maydoni kuchlanganligi 5 kV/m dan ortmaydigan, elektr maydonida bo‘lgan bino va inshootlar, shuningdek, erga ulangan metall konstruksiyalar, uskuna poydevorlari, transformatorlar va yirik gabaritli obyektlar yaqinidagi fazo;
elektr maydonining ta’sir zonasi — elektr maydonining kuchlanganligi 5 kV/m dan ortiq bo‘lgan ochiq fazo;
elektr uzatish kabel liniyasi — bir yoki bir necha kabellardan tashkil topgan, bevosita erga, kabel kanallariga, quvurlariga va kabel konstruksiyalariga yotqizilgan elektr uzatish liniyasi;
elektr uzatish kabel liniyalari va aloqa kabel liniyalarining muhofaza zonasi — yer ostida joylashgan KLning eng chetdagi kabelidan ikki tomonga vertikal sirtlar bilan: KL uchun 1 m, AKL uchun 2 m masofada chegaralangan yer uchastkasi. Suv havzasining suv osti KL va AKL bo‘ylab eng chetdagi kabelidan ikki tomonga 100 m masofada vertikal sirtlar bilan chegaralangan suv sirtidan tubigacha bo‘lgan qism;
elektr uzatish havo liniyasi — ochiq havoda joylashgan, izolyator va armaturalar yordamida tayanchlarga yoki muhandislik inshootlari (ko‘priklar, ko‘prik yo‘llari va hokazolar) kronshteynlariga hamda ustunlariga mahkamlangan simlar orqali elektr energiyasini uzatish uchun tuzilma. Elektr uzatish havo liniyasining boshlanishi va oxiri deb liniya portallari yoki TQ, shoshobchalar uchun esa — shoxobchaga ajralgan erdagi tayanch va liniya portallari yoki taqsimlovchi qurilmaga kiruvchi qismi qabul qilinadi. Bunda HL tomonida liniya portallariga o‘rnatilgan tortuvchi izolatsiyalovchi osmalar hamda HL simlarida mahkamlangan barcha qisqichlar, HLga qarashlidir. Liniya portallari, podstansiya tomonidan tortuvchi izolatsiyalovchi osmalari bilan ushbu portallardagi halqa, HL simlaridan har xil uskunalarga (o‘chirish-yoqish apparatlariga, razryadlagichlarga, aloqa kondensatorlariga va hokazolarga) tushgan simlar hamda yuqori chastotali to‘sgichlar havo elektr uzatish liniyasiga kirmaydi;
elektr uzatish havo liniyalari va aloqa havo liniyalarining muhofaza zonasi — HL bo‘ylab, eng chetda joylashgan simlardan, ularning og‘ishmagan holatida:
1 kVgacha kuchlanishda bo‘lgan HL va AHL uchun — 2 m;
1 — 10 kV HL uchun — 10 m;
35 kV HL uchun — 15 m;
110 kV HL uchun — 20 m;
220 kV HL uchun — 25 m;
500 kV HL uchun — 30 m masofada, liniyaning ikkala tomoni bo‘ylab, vertikal sirtlar bilan chegaralangan yer uchastkasi va havo bo‘shlig‘i ko‘rinishidagi zona.
Kemalar qatnovchi suv havzalari (daryolar, kanallar, ko‘llar va hokazolar) ustidan o‘tgan HL bo‘ylab, eng chetda joylashgan simlardan, ularning og‘ishmagan holatida liniyaning ikkala tomonida vertikal sirtlar bilan 100 m masofada, kemalar qatnamaydigan suv havzalari uchun esa quruqlikdan o‘tadigan HL muhofaza zonasini belgilash uchun nazarda tutilgan masofadagi chegaralangan havo bo‘shlig‘i ko‘rinishidagi zona;
elektr energetika — elektr energiyasini hosil qilish (ishlab chiqarish), uzatish, taqsimlash, sotish va iste’mol qilish sohasi;
elektr qurilmasi — elektr energiyasini ishlab chiqarish, transformatsiya qilish, uzatish, taqsimlash hamda uni energiyaning boshqa turiga aylantirish uchun mo‘ljallangan mashinalar, apparatlar, elektr uzatish liniyalari va yordamchi uskunalar yig‘indisi (ular o‘rnatilgan inshootlar va binolar bilan birgalikda);
elektr himoya vositalari — elektr qurilmalarida ishlayotgan odamlarni elektr tokidan jarohatlanishdan, elektr yoy va elektromagnit maydoni ta’siridan himoya qilish uchun xizmat qiladigan, holda o‘zi bilan va transportda olib yuriladigan vositalar;
yuk ko‘tarish mashinalari — yuk ko‘tarish uchun barcha turdagi kranlar, kran-ekskavatorlar (po‘lat arqonga osilgan ilgaklar yordamida ish bajaradigan ekskavatorlar), tallar va chig‘irlar;
qayta ishga qo‘yish — ushbu naryad bo‘yicha avval bajarilayotgan ishga qayta ishga qo‘yish;
1000 V gacha va undan yuqori kuchlanishli elektr qurilma — 1000 V gacha va undan yuqori kuchlanishli elektr qurilma (amaldagi kuchlanishning qiymatiga qarab). Ushbu Qoidalarning 1000 V gacha elektr qurilmalariga qo‘yiladigan talablari 42 V dan yuqori kuchlanishga tegishlidir.
4. Ushbu Qoidalarga muvofiq elektr qurilmalarida foydalaniladigan himoya vositalarini qo‘llagan holda ishlar bajarilishi, shuningdek, foydalaniladigan himoya vositalari davlat standartlari talablariga muvofiq va sinovdan o‘tgan bo‘lishi shart.
Ishlarni bajarishda qo‘llaniladigan mexanizmlar va yuk ko‘tarish mashinalari, kompressor qurilmalari va havo yig‘gichlar, asboblar va moslamalar belgilangan tartibda sinovdan o‘tgan bo‘lishi lozim. Ular mehnat xavfsizligi standartlari talablariga, O‘zbekiston Respublikasi Sanoat xavfsizligi davlat qo‘mitasi (keyingi o‘rinlarda — Sanoat xavfsizligi davlat qo‘mitasi) tomonidan sanoat xavfsizligi sohasida qabul qilgan normativ-huquqiy hujjatlarga, asbob va moslamalarga qo‘yilgan talablarga rioya etgan holda, shuningdek, ishlab chiqaruvchining yo‘riqnomalariga muvofiq ekspluatatsiya qilinishi shart.
5. Ishlab turgan elektr qurilmalarida qurilish va montaj ishlari qurilish me’yorlari va Qoidalari (keyingi o‘rinlarda — QMQ) talablariga rioya etgan holda amalga oshirilishi shart.
6. Ishchi va xizmatchilar uchun mehnatni muhofaza qilish yo‘riqnomalarida ushbu Qoidalar talablari inobatga olinishi shart.
Har bir xodim, agar u Qoidalar buzilishini bartaraf etish choralarini ko‘ra olmasa, zudlik bilan o‘zidan yuqori turgan rahbariyatga barcha aniqlangan buzilishlar, shuningdek, elektr qurilmalaridagi inson hayoti uchun xavf tug‘diruvchi nosozliklar, ish olib borish jarayonida ishlatiladigan mashinalar, mexanizmlar, asboblar, moslamalar va himoya vositalaridagi buzilishlar haqida xabar berishi shart.
7. Ushbu Qoidalarga zid bo‘lgan farmoyish va topshiriqlarni bajarish taqiqlanadi.
Elektr toki bilan ishlovchi qurilmalar, elektr energiyasidan foydalanarak ishlarini bajaruvchi qurilmalardir. Ularning asosiy maqsadi, elektr ta'siridan foydalanib ish ishlarini bajarish va energiya almashinuvi bo'lishidir. Bu qurilmalar elektr ta'minotidan olingan energiya orqali ish qilish uchun qurilgan va elektr ishlab chiqaruvchi kompaniyalar tomonidan ishlab chiqariladi.
Elektr toki bilan ishlovchi qurilmalar turli sohalar va buyumlarda foydalaniladi, misol uchun elektrli motopompa, elektrli ovqatlanish qurilmalari, elektrli to'rtinchi texnika, elektrli avtomobillar kabi.
Bu qurilmalar asosan elektr ta'minotidan olingan o'zaro bog'lanish orqali ishlaydi. Qurilmalar elektr ta'siri orqali mehnat energiyasini me'yoriy energiyaga aylantiradi va ko'rsatkichlarni o'z ichiga oladi. Ular elektr toki mazkur tashqi ushbu ko'rsatkichlarni bajarish uchun vositalar, kabinetlar, sensorlar va boshqa qurilmalar bilan birga ishlaydi.
Elektr toki bilan ishlovchi qurilmalar ko'plab xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin, masalan, ishga tushirilish, sovutish, isitish, osimliklarni o'zgartirish, osimliklarni o'chirish va hokazo. Ularning har biri elektr ta'sirini o'zining maqsadiga muvofiqlashtiruvchi xususiyatlarga ega bo'ladi.
Elektr toki bilan ishlovchi qurilmalar, ularning ish prinsiplari, o'zgaruvchanlar va bosqichlar, har tomonlama ta'minotlari va xavfsizlik talablari bilan birga foydalanishni talab qiladi. Qurilmalar juda kuchli va etkazib berishga yuqori imkoniyatlarga ega bo'lishi mumkin, shuning uchun ularni foydalanish davomida xavfsizlikga e'tibor berish juda muhimdir.
Asosiy tushunchalarni o'rganish va foydalanishdan oldin, elektr toki bilan ishlovchi qurilmalar haqida ma'lumot olish, ularning yo'nalishlariga, qo'llash prinsiplariga va xususiyatlariga e'tibor bermak kerak. Ular bilan ishlashning tushuntirilgan qoidalari, xavfsizlik tamoyillari va ma'lumotlar, vositalar va talablar yordamida qurilmalarni to'g'ri va foydali tarzda ishlatish mumkin.
Elektr toki bilan ishlovchi qurilmalardan to'g'ri foydalanish uchun quyidagi qoidalarga rioya qilishingiz kerak:
Qurilmalarni foydalanish to'g'risida yaxshi tushunish: Elektr toki bilan ishlovchi qurilmalar, masofaviy ta'siri yoki yorug'liklarni yaratish uchun elektr energiyasidan foydalanadi. Qurilmalarning funktsiyalari, ishlash prinsiplari va xususiyatlari to'g'ri tushunilishi zarur. Ushbu qurilmalarni foydalanish bo'yicha qo'llanmalar, qo'llab-quvvatlovchi ma'lumotlar va to'g'ri sozlashlar mavjud bo'lishi kerak.
Qo'llab-quvvatlovchi usullar va turli xavfsizlik vositalarini foydalanish: Elektr toki bilan ishlovchi qurilmalar har doim elektr energiyasini olib ishlaydi. Ular bilan ishlovchi paydo bo'lgan elektr toki, energiyani nazorat qilish uchun turli xavfsizlik vositalari bilan birga foydalanish kerak. Bu tur vositalar yo'qolning, faylarning yonib turishlarining, elektr ta'sirni olish va nazorat qilish usullarini o'rganish uchun juda muhimdir.
Qurilmalarni to'g'ri ta'minlash va qo'llab-quvvatlash: Elektr toki bilan ishlovchi qurilmalarni ishga tushirishda va ularga elektr energiyasini ta'minlashda muhimi ta'mirlash va qo'llab-quvvatlash bo'ladi. Bunday qurilmalarni uzatish va ta'mirlash ishlarini faqat mahsulot istehsalchisi yoki mutaxassis elektrik maslahatchilari amalga oshirishi kerak. Ular yangilanishlari, talabalar tomonidan o'rganilishi va qurilmalarni qanday to'g'ri ta'minlashi to'g'risidagi o'zgarishlar haqida ma'lumotga ega bo'lishi kerak.
Harakatlanish va ish faoliyatiga ehtiyotkorlik: Elektr toki bilan ishlovchi qurilmalar elektr energiyasi bilan ishlaydi va shuning uchun ularda hujumlar va zararli elektr toki vaqtida ishlovchining xavfi uchun imkoniyatli bo'ladi. Qurilmalar tomonidan ishlayotgan vaqtda uylar va mahsulotlar orasidagi bog'lanishlarni ehtiyotkorlik bilan tekshirish, izolyatsiya va texnik maslahatlar bilan tanishish muhimdir. Har doim xavfsizlikni ta'minlash uchun tarkibiy avtomatlashtirish va qurilmani ishlab chiqaruvchining ko'rsatgan talablar to'g'risidagi qoidalarga rioya qilish kerak.
Muammoni hal qilish uchun mutaxassislik: Elektr toki bilan ishlovchi qurilmalar haqida muammo yuzaga kelganda, uning tuzilishi, texnik xususiyatlari yoki ish prinsiplari bilan bog'liq bo'lgan muammolarni hal qilish uchun mutaxassislikdan foydalanish kerak. Maslahatchilar yoki qurilmani ishlab chiqaruvchi kompaniya tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlarni qidirish kerak.
Ta'lim va tashkilotlar tomonidan ko'rsatilgan talablar bilan tanishish: Elektr toki bilan ishlovchi qurilmalar haqida to'liq tushunish uchun, ularga oid bo'lgan qo'llanmalar, to'liqlashlar va texnik talablar mavjud bo'lishi kerak. Ularni o'rganish uchun tashkilotlar va ta'lim muassasalari tomonidan tashkil etilgan kurslar va o'quv materiallari mavjud bo'lishi mumkin.
Ijro holatini va ish haqida axborotlarni kuzatish: Elektr toki bilan ishlovchi qurilmalar bilan ishlashda yagona bo'lmagan holda muammo va nosozliklar yuzaga kelishi mumkin. Bu sababli, qurilmalar tomonidan ishlatilayotgan holatni kuzatish, kamchiliklarni aniqlash va ularni tez-tez ta'minlash va ta'mirlash maqsadida regulyar holatni tekshirish kerak.
Bu asosiy qoidalarga rioya qilib, elektr toki bilan ishlovchi qurilmalardan to'g'ri foydalanishingiz mumkin va qurilmalarni xavfsiz va samarali shaklda ishlatishingiz mumkin. Bunday qurilmalar bilan ishlashni o'rganish va amalga oshirish uchun qo'llanmalar, kurslar va malakali mutaxassislar bilan hamkorlik qilish muhimdir.
II BOB. ISH O’RINLARIDA MEHNAT MUXOFAZASINI TA’MINLASH 2.1. Mehnat muhofazasining qonuniy asoslari va ish o’rinlarida mehnat muxofazasini ta’minlash
Mehnat qonunlarga mehnat bozori samarali amal qilishni adolatli mehnat sharoitlarini, xodimlarning mehnatga doir huquqini himoya qilinishini, mehnat unumdorligining o‘sishini, ish sifatining yaxshilanishi va shu asosida mehnat bilan birga mulkchilikning turli shakldagi korxonalarda mehnat shartnomasi bo‘yicha ishlayotgan barcha shaxslarning mehnatga doir munosabatlarini tartibga soladi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga muvofiq har bir kishi mehnat qilish, qonunda belgilangan tartibda erkin ish tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir. Majburiy mehnat ta'qiqlanadi. Amaldagi mehnat qonunchiligi ishchi-xodimlarning ish sharoitini yaxshilash va baxtsiz hodisalarining oldini olish vazifalarinigina ko‘rish bilan cheklanmay, balki xodimlarni ishdan bo‘shatish va xodimlar bilan korxona ma'muriyati o‘rtasidagi janjalni muhokama etishni tartibga solib ularning manfaatini himoya qiladi.
Ayollar mehnatidan og‘ir ishlarda va mehnat sharoitlari zararli bo‘lgan ishlarda, yer osti ishlarida foydalanish taqiqlanadi. Homiladorlar ayollar va bolasi uch yoshga yetmagan ayollarni tungi ishlarga jalb qilish, ish vaqtidan tashqari ishlatish, dam olish kunlarida ishlatish va komandirovkaga yuborishga yo‘l qo‘yilmaydi. Ayollarga bolasi bir yarim yoshga yetgunga qadar qisman xaq to‘lanadigan mehnat ta'tili beriladi. Bundan tashqari, bolasi uch yoshga to‘lgunga qadar qo‘shimcha mehnat ta'tili ham beriladi. Ayollarning homiladorligi yoki bolasi borligini baxona qilib ishga qabul qilmaslik yoki ish xaqini kamaytirish ta'qiqlanadi.
16 yoshga to‘lmagan shaxslarni ishga qabul qilinishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Kasb-hunar bilim yurtlarining o‘quvchilarini o‘n to‘rt yoshga to‘lgandan keyin ota-onasining roziligi bilan yengil ishlarni bajarishga qabul qilishga yo‘l qo‘yiladi.
18 yoshga to‘lmagan o‘smirlar og‘ir ishlarda va mehnat sharoiti zararli yoki xavfli bo‘lgan ishlarda foydalanish ta'qiqlanadi. Ular tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilgandan keyin ishga qabul qilinadi, shuningdek, ular har yili tibbiy ko‘rikdan o‘tib turishlari shart. 18 yoshga to‘lmagan o‘smirlarni tungi va ish vaqtidan tashqari ishlarga jalb etish ta'qiqlanadi.
Ularni ishdan bo‘shatish tumandagi voyaga yetmaganlar hay'atisining roziligi bilan yo‘l qo‘yiladi.
Korxona ma'muriyatining sog‘lom va xavfsiz ish sharoitlarini yaratishlari ko‘zda tutilgan. Ma'muriyat ishlab chiqarishda xavfsiz texnika vositalarini tadbiq qilish, sanitariya-gigienik sharoitlarini yaratish, turli kasbiy kasalliklarni oldini olish choralarini ko‘rishlari zarur. Shu bilan birga ishchi-xodimlar o‘rtasida texnika xavfsizligi va yong‘in xavfsizligi bo‘yicha instruktajlar o‘tkazib turish ma'muriyatga yuklanadi.
Ma'muriyat kasaba uyushmasi qo‘mitasi hamda boshqa davlat organlari bilan birgalikda baxtsiz hodisalarni o‘z vaqtida ko‘rib chiqishlari shart.
Kasaba uyushma qo‘mitalarning ishlab chiqarishdagi qo‘mitalari huzuridagi mehnat muhofazasi bo‘yicha hay'at tashkil qilinadi. Hay'at mehnat qonunchiligiga, xavfsizlik texnikasiga va ishlab chiqarish sanitariyasiga doir qoida va me'yorlarga rioya qilishni tekshiradi va mehnat muhofazasiga oid bo‘lgan ko‘riklarda ishtirok etadi.
Bu hay'at ishchilarga instruktaj berish va xavfsiz ishlash usullarini o‘rgatish sifatini, xatolar va asboblarning tuzukligini, mehnat muhofazasiga ajratilgan mablag‘larni sarflanishini, baxtsiz hodisalarni to‘g‘ri hisobga olinishini nazorat qiladi, ishlab chiqarish jarohati va kasbiy kasalliklarning sabablarini o‘rganadi va ma'muriyatga takliflar kiritadi, ishchilarning maxsus korjoma, maxsus oyoq kiyimi individual himoya vositalari sut, sovun, sifatli ichimlik suvi bilan vaqtida ta'minlanishini nazorat qiladi. Hay'at istagan vaqtida ish o‘rinlarini ham tekshirishi mumkin.
Mehnat muhofazasi bo‘yicha jamoatchi inspektor xo‘jalikning har qaysi bo‘linmasida bir yil muddatga saylanadi. U mehnat qonunchiligiga rioya qilinishini, instruktajning o‘z vaqtida o‘tkazilishini nazorat qiladi, stanoklar, asbob-uskunalar, himoyalovchi qurilmalar buzuqligini aniqlash, chiqindilarni o‘z vaqtida yig‘ishtirib olinishi, o‘tish joylari va ish o‘rinlarida tartibga rioya qilinishini nazorat qilib turishi lozim, shuningdek, ishchilarning maxsus korjoma, himoyalovchi vositalar, sovun bilan ta'minlanishini ham nazorat qiladi.
Korxonalar kasaba uyushma qo‘mitasi qoshida mehnat texnikaviy inspektori tayinlanadi. U mehnat qonunchiligi bo‘yicha ishlarni kasaba uyushma qo‘mitasiga qarashli korxonalarda nazorat qiladi. Bundan tashqari, qurilgan korxona va xonalar uning ijozatisiz foydalanishga topshiriladi, hamda davlat nazorati inspeksiyalari bilan doimiy muloqotda bo‘ladi. "Yo‘l harakati qoidalari" ga rioya qilishni davlat avtoinspeksiyasi nazorat qiladi.
Elektr qurilmalar, elektr tarmoqlar, bug‘ qozonlari, elektr stansiyalari, qishloq xo‘jaligi korxonalaridagi ko‘tarish-tushirish texnikalarining ishlashi va ularga xavfsiz xizmat ko‘rsatish qoidalariga rioya qilishni davlat energiya nazorati inspeksiyasi nazorat qiladi.
XXI asrga kelib har bir tashkilot va korxonalarda, firmalarda, umuman barcha sohada axborot texnologiyalari (komp'yuter,printer,skaner va boshqa qurilmalar) dan keng foydalanilmoqda. Chunki axborot texnologiyalari ishlab chiqarish jarayonida insonga katta yordam bermoqda, ular yordamida qulayliklar yaratilmoqda. Axborot texnologiyalaridan foydalanishning ham o‘z qonun-qoidalari mavjud.
2.2. Axborot texnologiyalaridan foydalanish va talab etilgan qoidalar
Birinchi prezidentimiz Islom Karimovning 2012-yil 21-martda qabul qilingan “Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori asosida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari barcha sohalarga izchil tatbiq etilayotir.
Hozirgi vaqtda zamonaviy texnologiyalarsiz o‘z hayot tarzimizni tasavvur eta olmaymiz. Chunki ular bizga har kunlik ishimizda yordamchi hisoblanadilar. Ulardan foydalanganda me'yor va to‘g‘ri foydalanishni bilishimiz zarur. Aks holda, sog‘lig‘imizga zarar yetkazib qo‘yamiz.
Havfsizlik texnikasi qoidalari.
Komp'yuter xonasida quyidagilar taqiqlanadi:
• komp'yuter xonasiga ustki kiyimda kirish;
• komp'yuter va uning qurilmalarini elektr tarmog‘iga ruxsatsiz ulash yoki o‘chirish;
• komp'yuterni tashqi qurilmalar: printer,disk yurit-gich,"Sichqon", Joystik va boshqalar bilan ulash;
• monitorlarning yorug‘lik, tovush balandligi va boshqa vazifalarni bajaruvchi murvatlarini burash hamda himoya qopqoqlarini ochish;
• displey ekranlariga qo‘l va boshqa narsalarni tekkizish hamda qurilmalarning ulanish joylariga va elektr tarmoq manbalariga tegish;
• komp'yuter yaqinida isitish asboblaridan foydalanish va o‘t yoqish;
• qurilmalar yaqinida tez yonuvchi moddali idishlarni ochish va ishlatish;
• xonaga kislotali, tarkibida xlori bor bo‘lgan moddalarni va umuman qurilmaning ichki elementlari ishiga salbiy ta'sir qiluvchi moddalarni olib kirish;
• komp'yuter va uning boshqa qurilmalari ustiga turli buyum va kiyimlarni qo‘yish;
• qurilmalarga ho‘l qo‘l bilan tegish va ularni ulash;
• qurilmalarning teshiklariga ruchka, chizg‘ich va boshqa narsalarni tiqish;
• tugmalarni bosishda kuch ishlatish;
• ishlab turgan qurilmani qarovsiz qoldirish;
• umumiy manba ulagich yoqilgan holatda tozalash ishlarini olib borish.
Komp'yuter xonasida ba'zi gigienik talablar
• har bir EHM uchun mos minimal yuza (agar xona balandligi 4 m dan kam bo‘lmasa) 6 m2, hajmi 24 m3 dan kam bo‘lmasligi kerak. Agar xona balandligi 4 m dan kam bo‘lsa, har bir ish o‘rniga mos keluvhsi yuzani kattalashtirish tavsiya etiladi;
• sun'iy yoritish qurilmalari (lampochkalar) va deraza komp'yuter ekranida aks etmaydigan bo‘lishi kerak;
• sun'iy yoritilishda o‘quvchi stoli sathining yoritilish darajasi 300-500 lyuks oralig‘ida bo‘lishi kerak, yoritgichlar yorug‘likni yoyib tarqatuvchi armaturali bo‘lishikerak;
• yorug‘lik manbai sifatida samaradorligi va spektral tarkibi jihatidan mos keluvchi 40 Vt, 58 Vt quvvatli luminessent lampalar yoki energiya kam sarflaydigan 36 Vt quvvatli LB, LXB, qo‘llash tavsiya etiladi;
• EHM o‘quv xonalarida LP036 seriyasidagi yoritgichlar qo‘llash tavsiya etiladi;
• derazali devor bilan stollar orasidagi masofa kamida 800 mm;
• derazali devorga qarama-qarshi devor bilan stol orasidagi masofa kamida 600 mm;
• EHM xonasidagi barcha ishchi joylardagi shovqin 50 db dan oshmasligi lozim.
• Xonadagi harorat va namlik quyidagi jadvalda ko‘rsatilgandek bo‘lishi kerak:
Kompyuterdan foydalanish jarayonida tanani qanday tutish qoidalari:
Oyoqlar joylashuvi. Oyog‘ingiz birini ustidan ikkinchisini qo‘ymang, chunki bu oyoqlarda qon aylanishiga to‘sqinlik qiladi. Ularni shunday qo‘yingki ikki oyog‘ingiz yerda bir xil joylashsin.
Umurtqa pog‘onangizni to‘g‘ri tutib o‘tirishingiz kerak. Buning uchun maxsus stulda o‘tiring. Bu stulning suyanadigan joyi sizning umurtqa pog‘onangizni to‘g‘ri ushlab turadi.
Foydalanuvch stulda to‘g‘ri o‘tirishi qoidasi
Qo‘llaringizni shunday joylashtiringki ular stolda bir tekis joylashishsin. Panjalarni ushlab turuvchi maxsus sichqoncha uchun yostiqcha oling. Quyidagi rasmda qo‘llar qanday holda bo‘lish kerakligi haqida batafsil ko‘rsatilgan.
Klaviaturadan foydalanish qoidasi
Ko‘zlar va bo‘yin. Monitoringiz markazi ko‘zlaringiz joylashgan joyi bilan teng bo‘lishi kerak. Bunda bo‘yningizga ham og‘irlik tushmaydi, chunki u to‘g‘ri holatda bo‘ladi.
Monitorga qarash qoidasi
Zamonaviy monitorlar. Oddiy lampali monitoringizni LD yoki LED monitorlarga almashtiring, chunki ulardan nur chiqish darajasi judayam past. Monitoringiz judayam yorug‘ bo‘lsa uning nurini sizga qulay darajagacha pasaytiring.
Zamonaviy LSD monitor
Ko‘zlarga dam. Ko‘zlaringizga har soat 10-15 daqiqa dam berib turing. O‘simliklarga, osmonga yoki akvariumga qarang.
Ko‘z mashqlari bilan shug‘ullaning. Ko‘zlaringiz qorachig‘ini 10-15 martta soat millari bo‘ylab va teskari yo‘nalishda aylantiring.
Ko‘z mashqlari
Keyin gorizontal, vertikal va diagonal yo‘nalishda 10-15 marta harakatlantiring. Oxiri ko‘zlaringizni tez ochib yopib pirpirating.
Ko‘z mashqlari
Stol tennisi ham ko‘zlarga juda foydasi katta. Monitorga, ya'ni faqatgina bir joyga qarab turgan ko‘z mushaklari harakatsiz bo‘lib qoladi, bu esa ko‘zingiz nurini yo‘qotishga olib keladi. Stol tennisi esa harakatsiz mushaklarni ishga tushuradi.
Mahsus ko‘zoynaklar. Optikadan ko‘pgina mayda teshikchalarga ega qora maxsus ko‘zoynak oling. 10-15daqiqaga kiyib yuring.
Maxsus teshikli qora ko‘zoynak
Qo‘lingizga ruchka yoki qalam olib uni har xil joyga harakatlantiring (o‘ngga chapga, tepaga pastga, yaqinroq uzoqroq), boshingizni qimirlatmasdan ko‘zingizni ruchka ketidan yo‘naltiring.
Kerishib turing. Har zamon o‘ng, chap orqa va oldinga qo‘llaringizni ko‘tarib qattiq kerishing.
Sabzavot, mevalar, asal iste'mol qilib turing. Chunki ular ko‘zga foydali bo‘lgan vitamin va minerallarga boy.
Yuqoridagi berilgan qoidalarga amal qilsangiz o‘zingizga sog‘lom hayot ta'minlagan bo‘lasiz.
Foydalanuvchining markazdan hamda komp'yuter tarmog‘iga ulangan umumiy va individual komp'yuterlardan foydalanish qoidalari.
Foydalanuvchilar boshqa foydalanuvchilarning maxfiy va umumiy resurslaridan foydalanish haq-huquqlarini hurmat qilishlari lozim.
Foydalanuvchi o‘zining harakatlari bilan boshqa foydalanuvchilarning ishiga halaqit bermayotganligiga va ularnnig haq-huquqlarini buzmayotganligiga ishonchi komil bo‘lishi lozim.
Tarmoqdan foydalanayotganda ommoviy bo‘lmagan axborotlarga uning egasining ruxsatisizkirish huquqi taqiqlanadi. Oziga tegishli bo‘lmagan axborot-malumotlarga ziyon etkazish, yo‘qotish yoki qalbakilashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Hisob tizimini aylanib chiqish, unga ziyon yetkazilishi yoki noto‘g‘ri xabar, amaldagi qonunchilik bilan taqiqlangan yoki uni qabul qiluvchining axloq-etikasi meyorlariga mos kelmaydigan axborot malumotlarni tarqatish,shuningdek aldovchi, xavotirlanuvchi yoki tahdid qiluvchi xabarlarni yuborish, markaz resurslaridan foydalanilganda bu resurslardan ruxsatisiz foydalanish taqiqlanadi.
Markaz komp'yuter tarmog‘iga umumiy foydalanish komp'yuteridan foydalanish qoidalari.
Umumiy foydalanish kimpyuterlarida ishlash uchun tarmoq mamurining ruxsati zarurdir. Tarmoq mamuridan tashqari hech qanday boshqa komp'yuter foydalanuvchisi, komp'yuterdan hattoki vaqtinchali foydalanishga ham ruxsat berishi mumkin emas; komp'yuterdan ruxsatsiz foydalanish qatiyan taqiqlanadi.
Markazdagi malum bir komp'yuterda ishlashga ruxsat berilganda foydalanuvchi ro‘yxatga olinadi, komp'yuter va tarmoqning umumiy resurslaridan foydalanishning belgilangan chegaralari bilan tanishtiriladi, ro‘yxatga olingan nom va so‘z (parol) beriladi. Foydalanuvchi o‘zining shartli so‘zini (parolini) maxfiy saqlashi lozim. Ozining shartli so‘zini (parolini) boshqa shaxsga bildirishi, shuningdek o‘zga shaxsning shartli so‘zidan (parolidan) boshqa shaxsga malum bulib qolganligi haqida gumon paydo bo‘lgan holatda, u darhol uni almashtirish yoki shartli so‘zning (parolning) almashtirilishi haqida iltimos bilan mamurga murojaat qilishi lozim.
Kompyuter resurslarining taqsimoti bilan bog‘liq savollar bo‘yicha uning mamuriga murojaat qilinishi lozim. U foydalanayotga resurslar hajmining o‘zgarishiga, yoki tizimning yuklatilganligiga yoki xafsizligiga tasir qilinishiga olib kelsa (masalan, komp'yuterda umumiy kollektiv kiritish huquqi serveri o‘rnatilishi ), komp'yuter mamuri tomonidan ruxsat etilishi lozim.
Kompyuter tarmog‘iga ulangan umumiy foydalanish komp'yuterini idora qilish qoidalari:
Umumiy foydalanish komyuter ma'muri ushbu qoidalar bilan tanishgan bo‘lishi kerak.Komp'yuteri ulangan foydalanuvchini qoidalar bilan tanishtirish vazifasi tarmoq ma'murida yotadi;
Kompyuterni tarmoqqa ulash ruxsati,tarmoq ma'muri tomonidan beriladi.Ozicha ulanish tarmoqdan foydalanish qoidasining jiddiy buzilishidir;
Tarmoq resurslaridan foydalanish va komp'yuter xafsizligining zaruriy tadbirlarini taminlashni nazorat qilish maqsadida tarmoqqa malumotlarni uzatishda tarmoq mamurining ruxsati talab qilinadi;
Umumiy foydalanish komp'yuteriningmamuri komp'yuterning foudalanuvchilar tomonidan foydalanishni va komp'yuter resurslarining foydalanuvchilar o‘rtasida taqsimlanishini nazorat qiladi.Mamur o‘zining komp'yuteridan foydalanuvchilarni ushbu qoidalar, komp'yuter tarmog‘dan etikasiva foydalanuvchining shaxsiy informatsiyasiga kirish huquqini boshqarish va nazorat qilish uslublari bilan tanishtirish shart;
Tarmoqqa ulangan barcha komp'yuterlar, uning resurslaridan foydalanuvchilar demakdir. Komp'yuter mamuri tarmoqdagi boshqa komp'yuterlar ishiga to‘sqinlik qilmasdan huquqini kamsitmagan holda o‘z harakatlariga etibor bilan munosabatda bo‘lishi lozimdir.
Umumiy foydalanish komp'yuteri mamuri bo‘yicha komp'yuter foydalanuvchilarning qiziqishlarini himoyalash maqsadida, komp'yuterdagi informatsilar himoyasi vaunga kirish huquqiga rioya qilinish nazorati bo‘yicha barcha zaruriy tadbirlar qabul qilishi lozim.
Mamurlar o‘z ishlarini osonlashtirishlari va samaradorligini oshirishlari uchun komp'yuter xafsizligining taminlanishi bo‘yicha harakatlarida o‘zaro yordam va o‘zaro kelishuv lozimdir. Shuning uchun mamurda ushbu qoidalarning buzilganligi fakti haqida, ayniqsa u yoki boshqa kimdir tomonidan nazorat qilinadigan komp'yuterda joylashtirilgan informatsiga kirish huquqining ruxsatsizligifakti haqida habar yoki shubha paydo bo‘lgan holatlarda, mamur darhol bu haqda tarmoq mamuriga yoki tarmoqdagi komp'yuter xafsizligi uchunjavobgar shaxsga habarqilishi lozim;
Ular tomonidan nazorat qilinayotgankomp'yuter bilan bog‘liq bo‘lgan tarmoqdan foydalanish qoidasining buzilishi hollarida, mamur sabab tekshiruvini va buzilish aybdorini aniqlashni o‘tkazadi va bunday buzilishning tutashiga chora-tadbirlar qabul qiladi. Agar buzilishning aybdori shu komp'yuter foydalanuvchisi bo‘lsa, mamur aybdorni komp'yuterdan foydalanishdan chetlatadi yoki boshqa chora-tadbirlar ko‘radi.Tekshiruv natijalari va qabul qilingan chora-tadbirlar haqida tarmoq mamuriga yoki tarmoqdagi komp'yuter xafsizligi uchun javobgar shaxsga habar qiladi. [3]
Markaz komp'yuter tarmog‘iga ulangan individual foydalanish komp'yuteridan foydalanish qoidalari:
Komp'yuterni tarmoqqa ulash ruxsati, tarmoq mamuri tomonidan beriladi. Ozicha ulanish tarmoqdan foydalanish qoidasining jiddiy buzilishidir.
Foydalanuvchi uning komp'yuteriva markaz tarmog‘dagi va uning chegarasidan tashqarisidagi boshqa komp'yuterlar o‘rtasidagi barcha axborot almashinuvlar uchun shaxsiy javobgarlikni olib boradi.
Barchamizga ma'lumki, ishlab chiqarish korxonalarida deyarli barcha texnologiyalar elektr toki yordamida ishlaydi. Shuning uchun ham har bir kishi elektr energiyasidan foydalangan holda elektr xavfsizligi haqida tushunchaga ega bo‘lishi lozim.
2.3. Avtomatlashtirilgan ish o’rinlarida elektr tokining inson organizmiga ta'siri.
Elektr toki ta'siridan inson organizmida termik (ya'ni issiqlik) elektrolitik va biologik ta'sir kuzatiladi. Elektr tokining termik ta'siri inson tanasining ba'zi uchastkalarida kuyish, qon tomirlari asab va hujayralarning qiziqishi sifatida kuzatiladi. Elektrolitik ta'sir esa, qon tarkibidagi, yoki hujayralar tarkibidagi tuzlarning parchalanishi natijasida, qonning fizik va kimyoviy xususiyatlarini o‘zgartirishiga olib keladigan holat tushuniladi. Bunda elektr toki markaziy asab sistemasi va yurak sistemasini kesib o‘tmasdan tananing ba'zi bir uchastkalarigagina ta'sir ko‘rsatishda ro‘y beradi.
Elektr tokining biologik ta'siri bu tirik organizm uchun xos bo‘lgan xususiyat hisoblanadi. Bu ta'sir natijasida inson organizmidagi tirik hujayralar muskullarning keskin qisqarishi natijasida to‘lqinlanadi, bu asosan organizmdagi bioElektrik jarayonlarning buzilishi natijasida ro‘y beradi. Ya'ni inson organizmi asosan bioElektrik toklar yordamida boshqariladi. Bunga tashqi muhitdan yuqori kuchlanishdagi elektr tokining ta'siri, bu biotoklar rejimini buzib yuboradi va buning natijasi sifatida inson organizmida tok urish hodisasi vujudga keladi. Ya'ni boshqarilmay qolgan organizmda hayot faoliyatining ba'zi bir funksiyalari bajarilmay qoladi, nafas olish sistemalari ishlarining buzilishi, qon aylanish sistemasining ishlamay qolishi va hokazolar kuzatiladi.
Elektr tokining inson organizmiga ta'sirining xilma-xilligidan kelib chiqib, elektr ta'sirini ikki guruhga bo‘lish mumkin: mahalliy elektr ta'siri va tok urishi.
Mahalliy elektr ta'siriga elektr ta'siri natijasida kuyib qolish, elektr belgilari hosil bo‘lishi terining metallashib qolishi ko‘rsatishi mumkin. Elektr ta'siridan kuyish, asosan organizm bilan elektr o‘tkazgichi o‘rtasida volta yoyi hosil bo‘lganda sodir bo‘ladi. Elektr o‘tkazgichdagi kuchlanishning ta'siriga qarab bunday kuyish turlicha bo‘lishi mumkin. Yong‘in faqat yallig‘lanish bilan chegaralanishi, o‘rtacha og‘irlikdagi kuyish pufakchalari hosil bo‘lishi va og‘ir kuyish – hujayra va terilarning ko‘mirga aylanishi bilan o‘tib, og‘ir asoratlarga olib kelishi mumkin. Elektr belgilari – bu terining ustki qismida aniq kulrang yoki och-sarg‘ish rangli 1-5 mm diametrdagi belgi paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Bunday belgilar odatda xavfli emas. Terining metallashib qolishi ham odatda erib mayda zarrachalarga parchalanib ketgan metall teri ichiga kirib qoladi. Bu holat ham elektr yoki hosil bo‘lganda ro‘y beradi. Ma'lum vaqt o‘tgandan keyin bu teri ko‘chib tushib ketadi va hech qanday asorat qolmaydi.[4]
Elektr urishi (yoki tok urishi ham deb yuritiladi) to‘rt darajaga bo‘linadi.
I-muskullarning keskin qisqarishi natijasida odam tok ta'siridan chiqib ketadi va hushini yo‘qotmaydi.
II- muskullar keskin qisqarishi natijasida odam hushini yo‘qotadi, ammo yurak va nafas olish faoliyati ishlab turadi.
III-hushini yo‘qotib, nafas olish sistemasi yoki yurak urishi to‘xtab qoladi.
IV-klinik o‘lim holatida – bunda insonda hech qanday hayot alomatlari ko‘rinmay qoladi.
Klinik o‘lim holatida bu hayot bilan o‘lim orasidagi ma'lum oraliq bo‘lib, inson ma'lum vaqtgacha ichki imkoniyatlar hisobiga yashab turadi. Bu vaqtda unda hayot belgilari: ya'ni nafas olish, qon aylanish bo‘lmaydi, tashqi ta'sirlarga farqsiz bo‘ladi, og‘riq sezmaydi, ko‘z qorachig‘i kengayib ketadi va yorug‘likni sezmaydi. Ammo bu davrda hali undagi hayot butunlay so‘nmagan, hujayralarda ma'lum modda almashinuv jarayonlari davom etadi va bu organizmning minimal hayot faoliyatini davom ettirishiga yetarli bo‘ladi, shuning uchun tashqi ta'sir natijasida hayot faoliyatini yo‘qotgan organizmning ba'zi bir qismlarini tiklash natijasida uni hayotga qaytarish imkoniyati bor. Klinik o‘lim holati 5-8 daqiqa davom etadi. Hech qanday yordam bo‘lmagan taqdirda eng oldin bosh miya qobig‘idagi hujayralar parchalanadi va klinik o‘lim holati biologik o‘lim holatiga o‘tadi.
Biologik o‘lim – qaytarib bo‘lmaydigan jarayon bo‘lib, organizmdagi biologik jarayonlar butunlay to‘xtashi bilan xarakterlanadi, shuningdek, organizmdagi oqsil strukturalari parchalanadi. Bu klinik o‘lim vaqti tugagandan keyin ro‘y beradi. Tokning inson organizmiga ta'siri bir necha omillarga bog‘liq. Asosiy omillardan biri insonga tok ta'sirining davomliligi, ya'ni odam tok ta'sirida qancha ko‘p qolib ketsa, u shuncha ko‘p zararlanadi. Ikkinchi omil sifatida odam organizmining shaxsiy xususiyatlari va shuningdek, tokning turi va chastotasi katta rol o‘ynaydi.
Inson organizmining tok ta'siriga qarshiligi, tokning kuchlanishga ma'lum ta'sir darajasini belgilaydi, chunki inson organizmining qarshiligi o‘zgarmagan holda, kuchlanish ko‘payishi natijasida organizmdan oqib o‘tgan tok miqdori oshib ketadi.
Inson organizmining qarshiligi teri qarshiligi va ichki organlar qarshiliklari yig‘indisi sifatida olinadi.
Teri, asosan quruq va o‘lik hujayralarning qattiq qatlamlaridan tashkil topganligi sababli katta qarshilikka ega va u umuman inson organizmining qarshiligini ifodalaydi.
Odam organizmning ichki organlarining qarshiligi uncha katta emas. Odamning quruq, zararlanmagan terisi 2000 dan 20000 Omgacha va undan yuqori qarshilikka ega bo‘lgani holda, namlangan, zararlangan teri qarshiligi 40-5000 Om qarshilikka ega bo‘ladi va bu qarshilik inson ichki organlari qarshiligiga teng hisoblanadi. Aytilganlarni hisobga olgan holda umuman texnik hisoblar uchun inson organizmi qarshiligi 1000 Om deb qabul qilingan.
Inson organizmi orqali oqib o‘tgan tokning miqdori uning asoratini belgilaydi, ya'ni oqib o‘tgan tok qancha katta bo‘lsa, uning asorati ham shunchalik katta bo‘ladi.
Inson organizmi orqali 50 Gsli sanoat elektr tokining 0,6 – 1,5 mA oqib o‘tsa, buni u sezadi va bu miqdordagi tok sezish chegarasidagi elektr toki deb ataladi.
Agar inson organizmidan oqib o‘tgan tokning miqdori 10-15 mA ga yetsa, unda organizmdagi muskullar tartibsiz qisqarib, inson o‘z organizmi qismlarini boshqarish qobiliyatidan mahrum bo‘ladi, ya'ni, elektr toki bo‘lgan simni ushlab turgan bo‘lsa, panjalarini ocha olmaydi, shuningdek, unga ta'sir ko‘rsatayotgan elektr simini olib tashlayolmaydi. Bunday tok chegara miqdordagi ushlab qoluvchi tok deyiladi.
Agar tok miqdori 25-50 mAga yetsa, unda tok ta'siri ko‘krak qafasiga ta'sir ko‘rsatadi, buning natijasida nafas olish qiyinlashadi.
Agar tok ta'siri uzoq vaqt davom etsa, ya'ni bir necha daqiqaga cho‘zilsa, unda nafas olishning to‘xtab qolishi natijasida inson o‘lishi mumkin.
Ta'sir qiluvchi tok miqdori 100 mA va undan ortiq bo‘lsa, bunday tok yurak muskullariga ta'sir ko‘rsatadi va yurakning ishlash ritmi buziladi, natijada qon aylanish sistemasi butunlay ishdan chiqadi va bu holat ham o‘limga olib keladi.
Inson organizmi orqali oqib o‘tgan tokning davomiyligi ham alohida ahamiyatga ega, chunki tok ta'siri uzoq vaqt davom etsa, unda inson organizmining tok o‘tkazuvchanligi orta boradi va tokning zararli ta'siri organizmda yig‘ila borishi natijasida asorat og‘irlasha boradi.
Tokning turi va chastotasi ham zararli ta'sir ko‘rsatishi muhim rol o‘ynaydi. Eng zararli tok 20-100 Gs atrofidagi elektr toki hisoblanadi. Chastotasi 20 Gsdan kichik va 100 Gs dan katta elektr toklarining urishi bo‘lmaydi, lekin kuydirishi mumkin.
Agar tok o‘zgarmas bo‘lsa, unda tokning sezish chegarasidagi miqdori 6-7 mA, ushlab qoluvchi chegarasi 50-70 mA, 0,5 s davomida yurak faoliyatini ishdan chiqarishi mumkin bo‘lgan miqdori 300 mA gacha ortadi.
Elektr toki ta'siriga tushgan kishiga birinchi yordam ko‘rsatish. Elektr toki ta'siriga tushgan kishiga shifokor kelgunga qadar birinchi yordam ko‘rsatish ikki qismga bo‘lib o‘rganiladi:
I. Tok ta'siridan qutqazish; II. Birinchi yordam ko‘rsatish.
Tok ta'siridan qutqazish o‘z navbatida bir necha xil bo‘lishi mumkin. Hammadan ham oson va qulay usuli bu elektr qurilmasining qismiga kelayotgan tokni o‘chirishdir. Agar buning iloji bo‘lmasa (masalan, o‘chirish qurilmasi uzoqda bo‘lsa), unda tok kuchlanishini 1000 V dan ko‘p bo‘lmagan elektr qurilmalarida elektr simlarini sopi yog‘ochli bo‘lgan boltalar bilan kesish yoki zararlangan kishining kiyimi quruq bo‘lsa, uning kiyimidan tortib tok ta'siridan qutqarib olish mumkin. Agar elektr tokining kuchlanishi 1000 V dan ortiq bo‘lsa, unda diElektrik qo‘lqop va elektr izolyasiyasi mustahkam bo‘lgan elektr asboblaridan foydalanish lozim.
Elektr ta'siriga tushgan kishiga birinchi yordam ko‘rsatish uning holatiga qarab belgilanadi. Agar ta'sirlangan kishi hushini yo‘qotmagan bo‘lsa, unda uning tinchligini ta'minlab, shifokor kelishini kutish yoki uni tezda davolash muassasasiga olib borish zarur.
Agar tok ta'sirida hushini yo‘qotgan, ammo nafas olishi va yurak sistemasi ishlayotgan bo‘lsa, unda uni quruq va qulay joyga yotqizish, kamari va yoqasini bo‘shatish, sof havo kelishini ta'minlash zarur. Nashatir spirti hidlatish, yuziga suv purkash, tanasini va qo‘llarini ishqalash yaxshi natija beradi.
Agar jarohatlangan kishining nafas olishi qiyinlashsa, qaltirash holati bo‘lsa, ammo yurak urish ritmi nisbatan yaxshi bo‘lsa, unda sun'iy nafas oldirish ishlarini bajarish zarur.
Klinik o‘lim holati yuz bergan taqdirda sun'iy nafas oldirish bilan bir qatorda yurakni ustki tomonidan muolaja qilish kerak.
Sun'iy nafas oldirish jarohatlangan kishini tok ta'siridan qutqazib olish bilan, uning holatini aniqlash bilan boshlanishi kerak. Sun'iy nafas oldirish «og‘izdan og‘izga» deb ataluvchi usul bilan, ya'ni yordam beruvchi kishi o‘z o‘pkasini havoga to‘ldirib, jarohatlangan kishi og‘zi orqali uning o‘pkasiga havoni haydaydi. Odam o‘pkasidan chiqqan havo, ikkinchi odam o‘pkasi ishlashi uchun yetarli miqdorda kislorodga ega bo‘lishi aniqlangan. Bu usulda jarohatlangan kishi chalqancha yotqiziladi, og‘zi ochib tozalanadi. Havo o‘tish yo‘lini ochish uchun boshini bir qo‘li bilan peshona aralash ko‘tariladi, ikkinchi qo‘l bilan dahanidan tortib, dahanini bo‘yni bilan taxminan bir chiziqqa keltiriladi. Shundan keyin ko‘krak qafasini havo bilan to‘ldirib, kuch bilan bu havoni jarohatlangan kishi og‘zi orqali puflanadi. Bunda yordam ko‘rsatayotgan kishi og‘zi bilan jarohatlangan kishining og‘zini butunlay berkitishi va yuzi yoki panjalari yordamida uning burnini berkitishi kerak.
Shundan keyin yordam ko‘rsatuvchi boshini ko‘tarib yana o‘pkani havoga to‘ldiradi. Bu vaqtda jarohatlangan kishi passiv ravishda nafas chiqaradi.
Bir daqiqada taxminan 10-12 marta puflashni doka, dastro‘mol va trubka orqali ham bajarish mumkin. Agar jarohatlangan kishi mustaqil nafas olishini tiklagan taqdirda ham, sun'iy nafas oldirishni uning nafas olishiga bemor o‘ziga kelguncha davom ettiriladi. Yurakni tashqaridan muolaja qilish jarohatlangan kishi organizmidagi qon aylanish funksiyasini sun'iy ravishda tiklab turish maqsadida amalga oshiriladi.
Qorin bo‘shlig‘idan ko‘krak qafasiga o‘tgandan keyin 2 barmoq yuqoridan muolaja qilinadigan joyni belgilab, qo‘lni bir-biri ustiga to‘g‘ri burchak shaklida qo‘yib, jarohatlangan kishi ko‘krak qafasini tana og‘irligi bilan ma'lum miqdorda kuchni moslab bosiladi.
Elektr tokidan jarohatlanish sabablari va asosiy muhofaza vositalari. Elektr toki ta'siridan jarohatlanishning asosiy sabablari quyidagilardir:
Kuchlanish ostida bo‘lgan elektr tarmoqlari yoki elektr o‘tkazgichlarga tegib ketish yoki xavf tug‘diruvchi masofaga yaqinlashish;
Elektr qurilmalari, asbob-uskunalarining ustki metall korpuslari va qopqoqlarida elektr o‘tkazgichlarning muhofaza qobiqlarini shikastlanishi natijasida elektr kuchlanishi hosil bo‘lishi;
Elektr tokini o‘chirib ta'mirlash ishlarini bajarayotgan vaqtda, tasodifan elektr tokini ulab yuborish;
Yer yuzasiga uzilib tushgan elektr o‘tkazgichi yer yuzasi bo‘ylab elektr tokini tarqatayotgan tok potensiallari ayirmasi hosil bo‘lgan zonaga bilmasdan kirib qolish natijasida qadam kuchlanishlar ta'siriga tushib qolish.
Elektr tokidan jarohatlanishning oldini olishga qaratilgan asosiy chora-tadbirlar quyidagilardir:
Kuchlanish ostida bo‘lgan o‘tkazgichlarni qo‘l yetmaydigan qilib bajarish;
Elektr tarmoqlarini ayrim joylashtirish;
Elektr qurilmalari korpusida elektr tokining hosil bo‘lishiga qarshi chora-tadbirlar belgilash;
a) kam kuchlanishga ega bo‘lgan elektr manbalaridan foydalanish;
b) ikki qavatli muhofaza qobiqlari bilan ta'minlash;
v) potensiallarni tenglashtirish;
g) yerga ulab muhofazalash;
d) nol simiga ulab muhofazalash;
ye) muhofaza o‘chirish qurilmalari.
Maxsus elektr mudofaalash sistemalaridan foydalanish;
Elektr qurilmalarini xavfsiz ishlatishning tashkiliy chora-tadbirlarini qo‘llash.
Kuchlanish ostida bo‘lgan elektr o‘tkazgichlarni qo‘l yetmaydigan qilib bajarishda tok o‘tkazgichlarni muhofaza qobiqlari bilan ta'minlash, ularni bo‘y yetmaydigan bilandliklarga o‘rnatish, shuningdek, o‘tkazgichlarni to‘siq vositalari bilan ta'minlash zarur.
Elektr tarmoqlarini ayrim joylashtirishda elektr tarmoqlarini o‘zaro transformator yordamida tarmoqlarga bo‘lib yuborish tushuniladi. Buning natijasida ajratilgan tarmoqlar katta muhofaza izolyasiyasi qarshiligiga ega bo‘ladi, shuning bilan birga o‘tkazgichlarning yerga nisbatan sig‘imi kichkina bo‘lganligidan xavfsizlikni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Hamma komp'yuterlarda elektr tarmog‘iga ulash uchun maxsus sistema ishlatiladi va unda "0" ulash himoyasi qo‘llanilgan. "0" ga ulash himoyasi bu "0" simini korpuslarga bog‘lash va har xil issiqlikda ishlaydigan avtomatlarni ishga tushiruvchi sistemadir.
|
| |
