ISSN: 2776-1010
Volume 4, Issue 12, December 2023
“Matematika” yo‘nalishi bo‘yicha pedagogik taʼlim bakalavrini tayyorlash o‘quv
rejalaridagi elementar
matematika kursi 5-8-semestrlarda o‘rganiladi. Bakalavrni matematika o‘qituvchisi vazifasini bajarishga kasbiy
tayyorlash amalga oshirilishi bilan aniqlanadi. Аynan shuning uchun yechim uchun taqdim qilinadigan masalalar
mazmuniga ko‘ra, avvalombor, umumtaʼlim maktabi uchun matematika bo‘yicha dastur materialini qamrab
oladi. Maktab matematikasidan farqli ravishda fanni o‘rganishning asosiy g‘oyasi
bunday masalalarni yechish
metodlari va usullarining boyligini ko‘rsatishdan iborat. Elementar matematikaning mazmunli yo‘nalishlaridan
biri tenglama va notengsizliklar hisoblanadi. Tenglama va tengsizliklar taʼriflanadigan til yanada odatiy va
funksiya yoki geometrik jismlarning tili bilan solishtirganda ko‘p sonli talabalarga tushunarli. Kognitiv
kompetensiyani shakllantirish uchun inson axborotni qanday olishi va uning bilimlarga qanday qilib o‘zgarishi
muhim. Shunga ko‘ra, ko‘p sonli talabalarga tushunarli bo‘lgan tilni tanlash kerak. Pedagogika oliy taʼlim
muassasalari elementar matematika dasturlarini tahlil qilganda shuni ko‘rish mumkinki tenglamalar va
tengsizliklar 5-6-semestrda o‘rganiladi, bunda o‘qitish yechim metodlariga asoslangan
talabalarning bilimlarini
tizimlashtirishga qaratilgan. Аsosiy tenglama va tengsizliklar turlari hamda ularni yechish metodlari va
“Elementar matematika” fani dasturlarida berilgan talabalar bilan bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida
ishlatiladigan maxsus evristikalarni sanab beramiz. Kognitiv kompetensiyani rivojlantirishga qaratilgan masalali
materialni qurishni uning mazmunini tanlashga nisbatan qo‘yilgan muayyan talablarga (yoki tamoyillarga) rioya
qilib, amalga oshirish zarur. Mashqlarning bir xilligi shuni bildiradiki, ularning tizimi bir xil turdagi ko‘p sonli
mashqlarni bildiradi. Аssotsiatsiyalarning bir xil harakatlarni takrorlash asosida yuzaga kelganligiga ko‘ra
mashqlarning bir xilligi bilimlarni o‘zlashtirish uchun zarur. Takrorlashning uzluksizligi shundan iboratki, yangi
mavzu bo‘yicha mashqlar tizimiga oldingi bo‘limlarning masalalari kiritiladi. Bu tashqi belgilarga ko‘ra o‘xshash,
yoki oldingi mavzu materialini o‘z ichiga oladigan “aralash” mavzular bo‘lishi mumkin. Qarama-qarshi tamoyil
talabalarni xato qilishga undovchi vazifalarni mashqlar tizimiga kiritishni o‘z ichiga oladi.
Uning amalga
oshirilishi tinglovchilarning xato uyushmalarini aniqlash va yo‘q qilishga yordam beradi.Taqqoslash prinsipi
to‘g‘ridan-to‘g‘ri va teskari operatsiyalar uchun mashqlarning ketma-ketligi, o‘quvchilarni ajratish qiyin bo‘lgan
vazifalarning navbatma-navbat o‘zgarishi tushuniladi. To‘liqlik tamoyiliga javob beradigan mashqlar tizimi
mavzuni mohirona taʼminlaydi va noto‘g‘ri uyushmalar tuzish imkoniyatini yo‘q qiladi. Bundan tashqari,
Y.I.Grudenov vazifalar tizimini boshqa prinsiplarga bo‘ysundirish imkoniyati haqida gapiradi.
Uslubiy
adabiyotlarni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, maxsus matematik muammolar komplekslari muayyan prinsiplarni
qondirishi mumkin. Masalan, Y.I.Skafa evristik matematik muammolar tizimiga quyidagi beshta talabni
belgilaydi: 1) evristik tasavvurlarning to‘liqligi; 2) mashg‘ulotning har bir bosqichida evristik va mantiqiy tarkibiy
qismlar o‘rtasidagi mos nisbat; 3) "oldindan bilish"ga muvofiq, intuitiv asoslanishni ongli mantiqiy jarayonlar
darajasiga yetkazish orqali asosiy matematik g‘oyalar haqida xabardor bo‘lish - rasmiylashtirish - "o‘tmishni
o‘ylash" sxemasi, bu o‘tish
uchun turtki beradigan; 4) indikativ faoliyatning kengligini taʼminlash; 5) ochishga
eʼtibor. Ko‘pgina mualliflar o‘rganishda evristik vazifalarni nostandart deb bilishganligi sababli biz
Y.N.Kachurovskayaning dissertatsiya tadqiqotida berilgan nostandart matematik muammolar tarkibini tanlash
tamoyillarini misol sifatida keltiramiz. Bu mavzu mazmuni va shaxsning individual kognitiv
ehtiyojlari birligi
prinsipi, estetik jozibadorlik prinsipi, vazifalar murakkabligi, yangilik va ijodkorlikning izchil o‘sishi, yaxlitlik
prinsipi. Kognitiv kompetensiyani rivojlantirishga qaratilgan evristik vazifalarning
mazmunini tanlash
tamoyillarini aniqlaymiz. Ishda evristik vazifalar bilimlarni olish jarayonini tashkil qilish uchun ishlatiladi.
Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, “Elementar matematika” kursini o‘rganishda bo‘lajak matematika
o‘qituvchilarini tayyorlash jarayonida evristik matematik masalalar, kognitiv kompetensiyani
rivojlantirish
xususiyatlari va bo‘lajak matematika o‘qituvchilarini kasbiy tayyorlashga talablarni tanlash tamoyillarini tahlil
qilish va umumlashtirish natijasida turli darajali evristik matematik masalalarni tanlashga tamoyillar taʼriflab
berilgan edi.
