13
Kuchli qizdirilgan alkanlar vodorod atomlarini ajratib, to’yinmagan
uglevodorodlarga aylanadi.
H H H H
| | | |
H – C – C – H → H – C = C – H + H
2
| |
H H
Bunda etandagi uglerod atomlari orasidagi masofa 0,154 nm dab etilendan
0,133 nm gacha kamayadi. Bog’lar orasidagi burchak ham tegishli tarzda 109°28’
dan 120° gacha o’zgaradi. Modda tuzilishining
zamonaviy mazariyalari bu
hodisani quyidagicha izohlaydi. Etilenning vodorod atomlari ajralib ketgan uglerod
atomlariga tegishli ikki p-elektronlari π-bog’ hosil qiladi. Shunday qilib, etilendagi
uglerod atomlari bitta σ-bog’ va bitta π-bog’dan iborat qoshbog’ bilan birikkan.
Burchakning 120° ga o’zgarishi
sp
2
-gibridlanish natijasida ro’y beradi.
Etandan farqli ravishda etilenda bitta s-orbital va ikkita p-orbital (p
x
va p
y
)
gibridlanadi. π-bog’ hosil qiluvchi va σ-bog’lar tekisligida
minimal energiya
zichligiga
ega uchinchi p
z
-orbital gibridlanishda ishtirok etmaydi.
Natijada,
etilendagi har uglerod atomida bir-biriga nisbatan bir tekislikda 120°
burchak
ostida joylashgan, uchtadan sp
2
-gibridlangan orbital hosil bo’ladi. Gibridlangan
orbitallar uglerod orasida bitta σ-bog’ va vodorodlarning
s-orbitallari bilan ikkita
σ-bog’ hosil qiladi. Shuning uchun etilendagi oltita atomning σ-bog’lari bir
tekislikda, π-bog’ esa shu tekislikka perpendikulyar tekislikda joylashadi. π-bog’
bunday holatda etilen molekulasini barqarorlashtiradi va qo’shbog’li molekulalarda
bu bog’ atrofida erkin aylanish mavjud bo’lmaydi.
14
Alkenlar va alkinlar alkanlarga qaraganda ancha faol moddalar.
Galogenlarning birikishi (galogenlanish):
Bromli suv ta’sir ettirilganda alkenlar va alkinlar uni rangsizlantiradi. Bu
reaksiya to’yinmagan uglevodorodlarni aniqlash uchun qo’llanadi:
CH
