396
BOSHLANG‘ICH SINF DARSLARIDA MUAMMOLI TA’LIM TEXNOLOGIYALARI
Yoqubova Hilola Asrorjon qizi,
BuxDUPI 1-bosqich magistranti
f.f.f.d.(PhD) D.B.Axmedova
Annotatsiya:
Ushbu
maqolada
boshlang‘ich sinf darslarida muammoli ta’lim
texnologiyalaridan
foydalanish usullari, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari fikrlash qobilyatini oshirishda
muammoli vaziyatning ahamiyati, muammoli vaziyatlarni yaratish va qo‘llay olish ko‘nikmalari,
muammoli ta’limning maqsadi haqida mulohazalar yuritilgan.
Kalit so‘zlar: Muammoli ta’lim texnologiyalari, maqsadi, muammoli ta’lim texnologiyasi
tarixi, suqrotona suhbatlar, so‘zdan so‘z yasash.
Muammoli ta’lim texnologiyalari o‘quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan.
Muammoli ta’lim texnologiyasining asosi – insonning fikrlashi muammoli
vaziyatni hal etishdan
boshlanishi hamda uning muammolarni aniqlash, tadqiq etish va yechish qobiliyatiga ega ekanligidan
kelib chiqadi. Muammoli ta’lim o‘quvchilarning ijodiy tafakkuri va ijodiy qobiliyatlarini o‘stirishda
jiddiy ahamiyatga ega.
Muammoli ta’limning bosh maqsadi – o‘quvchilarning o‘rganilayotgan mavzuga
doir
muammolarni to‘liq tushunib yetishiga erishish va ularni hal eta olishga o‘rgatishdan iborat. Muammoli
ta’limni amaliyotda qo‘llashda asosiy masalalardan biri o‘rganilayotgan mavzu bilan bog‘liq muammoli
vaziyat yaratishdan iborat. Turli o‘quv fanlari bo‘yicha o‘qituvchilar
darslar jarayonida muammoli
vaziyatlar hosil qilishni va ularni yechish usullarini oldindan ko‘zda tutishlari kerak.
1
Muammoli vaziyat yaratish usullari:
o‘qituvchi o‘quvchilarga dars mavzusi bilan bog‘liq ziddiyatli holatni tushuntiradi va uni yechish
yo‘lini topishni taklif qiladi;
bir masalaga doir turli nuqtai-nazarlarni bayon qiladi;
hal etish uchun yetarli bo‘lmagan yoki ortiqcha ma’lumotlar bo‘lgan yoki savolning qo‘yilishi
noto‘g‘ri bo‘lgan masalalarni yechishni taklif etadi va boshqalar.
Muammoli vaziyatni hal etish darajalari:
o‘qituvchi muammoni qo‘yadi va o‘zi yechadi;
o‘qituvchi muammoni qo‘yadi va uning yechimini o‘quvchilar bilan birgalikda topadi;
o‘quvchilarning o‘zlari muammoni qo‘yadilar va uning yechimini topadilar.
Muammoli vaziyatni yechishda qo‘llaniladigan usullar:
muammoni turli nuqtai-nazardan o‘rganish, tahlil qilish;
solishtirish, umumlashtirish;
faktlarni aniqlash va qiyoslash;
vaziyatga bog‘liq xulosalar chiqarish;
o‘quvchilarning o‘zlari aniq savollar qo‘yishi va boshqalar.
Muammoli ta’lim texnologiyasi juda qadim zamonlardan shakllanib kelmoqda. Jumladan, qadimgi
Grestiyada muammoli savol-javoblar, qadimgi Hindiston va Xitoyda muammoli bahs-munozaralardan
keng foydalanilgan. Muammoli ta’limni amerikalik psixolog, faylasuf va pedagog Dj. Dyui 1894 yilda
Chikagoda tashkil etgan tajriba maktabida qo‘llagan. XX asrning 60-yillarida bu yo‘nalishda tadqiqotlar
olib borildi. 70-80-yillarga kelib, amaliyotga keng joriy etildi.
Muammoli ta’limning asosiy g‘oyasi bilimlarni o‘quvchilarga
tayyor holda berish emas, ular
tomonidan dars mavzusiga tegishli muammolar bo‘yicha o‘quv-tadqiqotlarini bajarish asosida
o‘zlashtirilishini ta’minlashdan iborat.
O‘zbekistonda muammoli ta’limni qo‘llash bo‘yicha bir necha asrlar davomida maktab va
madrasalarda suqrotona savol-javob usulidan keng foydalanish asosida o‘quvchilarda ziyraklik,
hozirjavoblik sifatlari hamda go‘zal nutq tarkib toptirilgan.
Suqrotona savol-javob usuli hozirgacha eng samarali ta’lim usullaridan biri sifatida qo‘llaniladi.
Bunda o‘quvchi chuqur mantiqiy fikrlashga, ziyraklikka, aniq va to‘g‘ri so‘zlashga, nutqning mantiqiyligi
va ravonligiga hamda tanqidiy, ijodiy fikrlashga o‘rgatilgan. Masalan,
suqrotona suhbatlar deganda
o‘qituvchining o‘quvchini mustaqil va faol fikrlash jarayoniga olib kirishi hamda uning fikrlashidagi
noto‘g‘ri jihatlarni ziyraklik bilan aniqlagan holda ularni tuzatish yo‘liga olib chiqishdan iborat usullar
nazarda tutiladi. Bunday suhbat bosqichlarini quyidagicha soddalashtirib ifodalash mumkin;
1
XTMFMTTEBga qarashli 13-sonli umumiy o‘rta ta'lim maktabining matematika fani o‘qituvchisi
Jumaniyozova Manzuraning shaxsiy veb sayti
397
1. Savol-javoblar orqali o‘quvchining bilim darajasi va fikrlash qobiliyatini umumiy tarzda
aniqlash.
2. O‘rganilayotgan mavzuning mazmunini o‘quvchi motivlariga muvofiqlashtirish. Bu, asosan,
o‘quvchining qiziqish va qobiliyatlariga mos bo‘lgan misollar tanlash orqali amalga oshiriladi.
3. O‘quvchini faol muloqotga olib kirish. Bunda asosan rag‘batlantirish usullaridan foydalaniladi.
4. O‘qituvchi o‘zini bilmaydigan odamdek, o‘quvchidek tutib, savollar berib boradi.
5. O‘quvchining to‘g‘ri fikrlarini maqtash orqali uni yanada erkin va chuqurroq fikrlashga,
so‘zlashga jalb qilish.
6. O‘quvchining xato fikrlarini aniqlab borish.
7. O‘quvchining xato fikrlariga nisbatan to‘g‘ri fikrni o‘qituvchi
tomonidan yaqqol mantiqiy
asoslangan shaklda bayon qilish yoki tushuntirish orqali o‘quvchi uchun muammoli vaziyat yaratiladi va
o‘quvchini o‘z xatolarini o‘zi tuzatishiga yo‘naltiriladi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, ushbu usul yuqori natija berishi shubhasiz bo‘lib, ammo buning jiddiy
shartlari ham mavjud. Bular o‘qituvchining keng bilimga va ijodiy fikrlash qobiliyatiga, yuqori muloqot
madaniyatiga, pedagogik mahoratga ega bo‘lishi kabilardan iborat.
Muammoli ta’lim an’anaviy o‘qitish medodikasiga tayanadi.
Muammoli vaziyatni yaratishda o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash doirasi kengligi, tahlil qila olish
qobiliyati, izlanuvchanlik faoliyati hisobga olingan holda savollar o‘rtaga tashlanilishi maqsadga
muvofiq. Berilayotgan har bir savol o‘quvchini fikrlashga undashi, uni qaysidir yashirin ijodiy
qobiliyatlarini ochib berishi kerak.
Ona-tili va o‘qish savodxonligi darslarining maqsadlaridan biri lug‘at
boyligini oshirish, yangi
lug‘atlar bilan tanishtirish. 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligida berilgan “Bolalarning sevimli
bayrami” bo‘limida “Bu qanday bayram?” matniga e’tiborimizni qaratsak. Darsda muammoli vaziyatni
yaratamiz. Biz yaratgan muammoli vaziyat darsdan chetga chiqmagan holda, dars davomida bajariladi.
O‘quvchilarga savollarni qiyinlik darajasini oshirib borish orqali muammoli vaziyatga olib kiramiz.
- Qanday bayramlarni bilamiz?
- Bayramlarni nishonlash yoqimlimi?
- Siz bayramlarni yoqtirasizmi?
- Mustaqqillik bayramini qachon nishonlaymiz?
- Mustaqqillik bizga nima berdi?
- Mustaqqil yurt farzandi ekanligingizdan faxrlanasizmi?
Berilgan har bir savolimizga o‘quvchilar zavqlanib, faxr-iftixor bilan savollarga javob berishdi. Bu
savollar bilan biz muammoli vaziyatga zamin tayyorladik, endi muammoni o‘rtaga tashlaymiz.
- Mustaqqillik so‘zi nechta tovushdan iborat?
- Mustaqqillik so‘zidagi m, s, t, q, l, undoshlari va u, a, i, unlilari ishtirokida yangi so‘z hosil
qiling!
O‘quvchilar uchun berilgan so‘zdan so‘z yasash muammosi 1-sinf uchun ozgina qiyindek tuyiladi,
lekin ular buni amalga oshira olishlariga o‘qituvchining ishonchi ular uchun muhim sanaladi. Bu
topshiriqni daftarlariga bajarishni aytsak bu muammo emas mustaqqil topshiriqqa misol bo‘ladi, shuning
uchun biz muammoni hal qilishda sinf doskasidan foydalanamiz. Har bir o‘quvchi o‘zi
tuzgan yangi
so‘zni doskaga chiqib yozadi. O‘quvchilarga o‘zi topgan so‘zni o‘zi yozish vazifasi berilsa bu ular uchun
yana bir ruhlantirish, ular yanada ko‘proq tuzishga, izlanishga harakat qiladi. Har bir tuzilgan so‘z uchun
o‘quvchilarni rag‘batlantirsak maqsadga muvofiq bo‘ladi. So‘z tuzish vazifasi berilganda biz
o‘quvchilarga misollar orqali tushuncha berishimiz kerak. Misol uchun: tam, tut, til, so‘zlari mustaqqillik
so‘zidagi harflardan iborat. O‘quvchilar topshiriqni bajarayotgan vaqtda osson so‘zlardan boshlab qiyn
so‘zlarni ham tuzishdi. Tam, tut, til, tim, sim-sim, tutuq, qum, mustaqqil, Salima, ilik, kalit, kamalak, qil,
taq-taq, taq-tuq, usta, katta, alla, sut, aql, takka, kam, quti, qiltiq, qattiq, kim, miltiq, mitti, asal, sumalak,
musiqa, ta’ma, issiq, laqma, mukammal, mukammallik, kit, it, laqqa, ta’til, Muslima, ikki, qilma,
qutulma, ilm, sumka, ilma, qismat. Biz o‘quvchilar bilan birgalikda dars davomida 48 ta yangi so‘z
tuzishga muvaffaq bo‘ldik, o‘quvchilar o‘zlari qilgan ishdan faxrlanishdi. Sababi biz buncha so‘z
topishimizni o‘ylamagan edik.
Xulosa qilib aytganda boshlang‘ich sinf darslarida muammoli ta’lim
texnologiyalaridan
foydalanish o‘quvchilarning ijodiy tafakkur va ijodiy qobiliyatlarini ostirishda va tafakkurini yuqori
cho‘qqilarga olib chiqishga, o‘quvchi chuqur mantiqiy fikrlashga, ziyraklikka, aniq va to‘g‘ri so‘zlashga,
nutqning mantiqiyligi va ravonligiga hamda tanqidiy, ijodiy fikrlashga xizmat qiladi.
