II bob. Bo’lajak boshlang’ich sinflar o’qituvchilariga axborot
texnologiyalarini o’qitishning metodik asoslari
2.1-§. Axborot texnologiyalarini o’qitishda marshrutlash va operatsion
kartalar saiy-harakatlar asosi sifatida
ATni o‘rganish ma‘lum faoliyat turini (tadqiqotimizning birinchi bobi 1.1-
bandiga qarang), saiy-harakatlar tizimi, elementar operatsiyalarni o‘zlashtirish
bilan bog‘liq bo‘lib, ular bo‘lajak Boshlang‘ich sinflar o‘qituvchilarida AT
sohasida yangi bilimlar va uquvlarning shakllanishiga yordam beradi. Aqliy saiy-
harakatlarning shakllantirish jarayoni tashqi (moddiylashgan) saiy-harakatning
ichki (aqliy) saiy-harakatga bosqichma-bosqich o‘zgarishi bilan sodir bo‘ladi.
Aqliy saiy-harakatlarning bosqichma-bosqich shakllanish nazariyasiga asosan
har qanday yangi saiy-harakatga o‘rgatish (P.Ya.Galperin, N.F.Talizina) topshiriq
bilan tanishish, topshiriq to‘g‘risida dastlabki tasavvurni tuzishdan boshlanadi.
Topshiriq tashqi ravishda eslatma, sxema, chizma va x.k. ko‘rinishda taqdim
etilishi mumkin. Topshiriqni bunday moddiylashgan berishda yangi saiy-harakatni
o‘zlashtirish tezroq boradi. Saiy-harakatni o‘zlashtirish – bu topshiriq qanday
ko‘rsatilganini shunchaki esga tushirish emas, balki yangi material bilan takrorlay
bilish va berilgan mahsulotni bu yangi materialdan yangidan hosil qilishdir.
Buning uchun yangi topshiriq o‘z ichida faqat namunaga ko‘rsatmanigina emas,
balki yangi materialning u ustida berilgan saiy-harakatni bajarish imkonini
beruvchi belgilanish ham bo‘lishi kerak, ya‘ni ma‘lum MSM (ma‘lum saiy-
harakatlar namunasi) mavjud bo‘lishi lozim.
Axborot texnologiyasi tushunchasining tadqiqotimizning 1.1-bandidan
o‘tkazilgan gnoseologik ildizlari tadqiqoti bu tushuncha ta‘lim sferasining sanoat
ishlab chiqarishidan o‘tganligini ko‘rsatdi, shuning uchun sanoat texnologiyalarini
o‘zlashtirish metodlarini BSF talabalarini o‘qitish amaliyotiga moslashtirib
ko‘chirish mumkin deb hisoblaymiz.
Sanoat texnologiyasini tavsiflash va egallangan metodlari yetarlicha puxta
ishlab chiqilgan va tegishli texnik adabiyotlarda taqdim etilgan texnologiyani
40
o‘zlashtirish mazkur texnologiyani tavsiflovchi va ijrochi uchun ―yo‘llanma‖ rolini
bajaruvchi maxsus marshrut va operatsin kartalar yordamida amalga oshiriladi.
Marshrut kartasi – bu ―buyumni tayyorlash texnologik jarayonini barcha
operatsiyalar bo‘yicha texnologik ketma-ketlikda ... qurilma, jihozlar to‘g‘risidagi
ma‘lumotlarni ko‘rsatish bilan tavsifini o‘z ichiga olgan hujjatdir.
ATni o‘rganish doirasida marshrut kartasi talabalarning yiriklashtirilgan saiy-
harakatlari (operatsiyalari) ro‘yxatini ularning bajaralishi ketma-ketligini va
ularnig amalga oshirish uchun zaruriy dasturiy va axborot vositalarini ko‘rsatish
bilan o‘z ichiga olida hamda MSNning tayanch nuqtalari rolini bajardi (1-jadval).
Operatsion kartalar (2-jadval) marshrut kartalaridan farqli o‘laroq marshrut
kartasida ko‘rsatilgan har bir operatsiyani talabalarning texnologiya doirasidagi
elementar saiy-harakatlari ketma-ketligi ko‘rinishidagi (―Caps Lock‖ klavishingi
bosing, asboblar panelida J tugmasiga sichqonchaning chap klavishi bilan bosing‖
va x.k.) batafsil tavsifidan iborat bo‘ladi.
41
1-jadval. Word matn muharririda matn yaratishning marshrutli kartasi
T/R
Operatsiya nomi va marshruti
Zaruriy dasturiy va apparat vositalari
1
Saxifa parametrlarini o‘rnatish
Fayl menyusi, klaviatura, sichqoncha
2
Matnni xomaki terish
Klaviatura
3
Matn Hujjatini formatlash
―Format‖ menyusi, asboblar paneli,
sichqoncha
4
Hujjatga grafik ob‘yektlarni qo‘yish
―Vstavka‖ menyusi, asboblar paneli,
sichqoncha
5
Hujjatni dastlabki ko‘rish
―Fayl‖
menyusi,
asboblar
paneli,
sichqoncha
6
Hujjatni saqlash
―Fayl‖
menyusi,
asboblar
paneli,
sichqoncha
7
Hujjatni chop qilish
―Fayl‖
menyusi,
asboblar
paneli,
sichqoncha
2-jadval. Word matn muharririda Hujjatni yaratish operatsion kartasi
T/R
Operatsiya nomi va marshruti
1
Saxifa parametrlarini o‘rnatish
O‘tish mazmuni
Elementar saiy-harakatlar
1.1
Hujjatda quyidagi maydon chegaralari
o‘rnatilsin: yuqoridan – 2 sm, pastdan –
2sm; chapdan – 2,5 sm; o‘ngdan 1,5 sm
Gorizontal
menyu ―Fayl‖da ―Parametrq
stranitsa‖ sichqoncha bilan tanlansin. ―Polya‖
vkladkasida sichqoncha bilan va
tugmalarini ulab (yoki klaviaturadan kiritib)
tegishli oynalarda ko‘rsatilgan qiymatlarni
o‘rnating.
1.2
Varaqning
―kitobli‖ orientatsiyasini
o‘rnating
―Fayl‖ menyusida ―Parametrq stranitsa‖
―Razmer bumagi‖ vkladkasida sichqonchani
bosib, ―Oirentatsiya – Knijnaya‖ bayroqchasi
o‘rnatilsin va OK tugmasi bosilsin.
2
Matnni xomaki terish
2.1
42
ATni bo‘lajak boshlang‘ich sinflar o‘qituvchilari o‘zlashtirishlarining
boshlang‘ich bosqichida, bizning fikrimizcha, ma‘lum berilgan xossali axborot
xossalariga ega bo‘lgan axborot mahsulotini olish uchun MSN sifatida marshrut va
operatsion kartadan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida operatsion kartalar,
har qanday ATni o‘rganish uchun zarur bo‘ladigan elementar saiy-harakatlar
naborini o‘zlashtirishganliklari shartida konkret operatsiyalarni bajarish algoritmini
o‘z ichiga oladi (kontekst menyusini chaqirish, menyu punktlarini tanlash, asboblar
panelini tanlash va ob‘yekt bilan ishlash va x.k.).
SHunday qilib, operatsion kartaning mavjudligi talabalar saiy-harakatini
formallashtiradi, algoritmik tafakkur shakllanishiga yordam berdi va tez-tez
ishlatiladigan operatsiyalarni o‘zlashtirish vaqtini qisqartiradi.
Marshrut kartasini algoritm deb hisoblab bo‘lmaydi, chunki har bir
yiriklashtirilgan operatsiyani bajarishni turlicha amalga oshirish mumkin. Bitta
marshrut kartasining o‘zi (1-jadval) aslida bir-biridan farqli operatsion kartalar
to‘plamlari (2, 3-jadvallar) yordamida amalga oshirilishi mumkin (5-rasm).
3-jadval
Word matn muharririda Hujjat yaratish operatsion kartasi
T/R
Operatsiya nomi va marshruti
1
Saxifa parametrlarini o‘rnatish
O‘tish mazmuni
Elementar saiy-harakatlar
1.1
Hujjatda
quyidagi
maydon
chegaralari o‘rnatilsin: yuqoridan – 2
sm, pastdan – 2sm; chapdan – 2 sm;
o‘ngdan 2 sm
Gorizontal
menyu
―Fayl‖da
―Parametrq
stranitsa‖ sichqoncha bilan tanlansin. ―Polya‖
vkladkasida sichqoncha bilan va
tugmalarini ulab (yoki klaviaturadan kiritib)
tegishli oynalarda ko‘rsatilgan qiymatlarni
o‘rnating.
1.2
Varaqning ―kitobli‖ orientatsiyasini
o‘rnating
―Fayl‖ menyusida ―Parametrq stranitsa‖
―Razmer bumagi‖ vkladkasida sichqonchani
bosib,
―Oirentatsiya
–
Alg‘mobnaya‖
bayroqchasi o‘rnatilsin va OK tugmasi bosilsin.
2
Matnni xomaki terish
43
Shunday qilib, faqat marshrut va operatsion karatlardan majmuaviy
foydalanilgandagina ATni (aniq masalaning yechilishini) bir qiymatli tavsiflash va
amalga oshirish mumkin.
Marshrut
va
operatsiya
kartalarning
bu
ko‘rsatilgan
vazifasi
va
imkoniyatlariga asoslanib, bo‘lajak boshlang‘ich sinflar o‘qituvchilariga ATni
o‘qitishda ularni MSN sifatida qo‘llashni ushbu ketma-ketlikda amalga oshirish
maqsadga muvofiqdir:
1. Konkret texnologiyaning asosiy tushunchalari bilan tanishish. Elementar
saiy-harakatlar to‘plamini o‘zlashtirish.
2. Tez-tez ishlatiladigan operatsiyalarni bajarish malakasini shakllantirish
uchun yo‘llanma sifatida marshrut va operatsion kartalardan foydalanib
topshiriqlarni bajarish.
3. Yo‘llanma sifatida faqat operatsion kartalardan (tanyach nuqtalardan)
foydalanib, topshiriqlarni bajarish. Bunda operatsion kartalar talabalar tomonidan
mustaqil tuziladi va keyin esa kompyuterda amalga oshiriladi. Bu bosqich tez-tez
ishlatiladigan texnologiya operatsiyalarining o‘zlashtirilishi ustidan nazorat amalga
oshiriladi.
4. Hech qanday yo‘llanmalar berilmasdan, lekin marshrut kartalarining
oldindan to‘ldirilib, topshiriqlarni mustaqil bajarish. Mazkur bosqich talabalarning
o‘rganilgan texnologiyani o‘z faoliyatini rejalashtirish (marshrut kartalari) bilan
konkret masalalarini yechish uchun qo‘llash uquvini nazorat qiladi.
Masalani (topshiriqni yechishni kompyuterda amalga oshirish talabalarga
olingan axborot mahorati va shart bo‘yicha talab qilingan axborot mahsulotini
vizual qiyoslashni o‘tkazish imkonini beradi.
Talabalarni o‘qitishda marshrut va operatsion kartalardan foydalanish, bir
tomondan, ATni o‘rganishga umum texnologik yondoshuvni aks ettiradi, ikkinchi
tomondan, aqliy va amaliy saiy-harakatlarni bosqichma-bosqich shakllantirishda
MSN rolini bajardi, bu esa, bizning fikrimizcha, ATni o‘qitishda ularning qo‘llash
amaliy maqsadga muvofiqligi to‘g‘risida guvoxlik beradi.
| 