|
Botanika fanidan
|
| bet | 1/2 | | Sana | 16.01.2024 | | Hajmi | 97,53 Kb. | | #138659 |
Bog'liq BOTANIKA FANIDAN
BOTANIKA FANIDAN
PATSIMONLAR – PENNATOPHYCEAE SINFI SUVO’TLARINING SISTEMATIKASI
mavzusida
KURS ISHI
Mundarija
I BOB. Kirish
II BOB. Asosiy qism
2.1 Patsimonlar (Pennatopsida) sinfi.
2.2 Diatomtoifa suvo‘tlari bo'limi - bacillariopiiycopiiyta
2.2 Diatomtoifa suvo‘tlari bo'limi - bacillariopiiycopiiyta
2.3 Suvo’tlari bo’limlari haqida umumiy tushuncha.
III BOB. Xulosa
IV BOB. Adabiyotlar ro’yxati
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Suvo'tlar yuksak o'simliklar kabi ekosistemaning muhim komponentlaridan sanaladi. Tabiatda keng tarqalgan tirik organizamlar orasida suvo’tlar o’zining har tomonlama foydali xususiyatlari bilan alohida ahamiyatga ega. Suvo’tlar tabiatda modda almashuvida, organik moddani sintezlovchi produtsentlar hisoblanadi. Suvda yashaydigan suvo’lar suvdagi tirik organizmlar uchun kislorod ishlab chiqaradi. Ma’lumotlarga ko’ra havodagi kislorodning salmoqli qismini dengiz va okeanlardagi suvo’tlar yetishtirib beradi. Suvo’tlar yer yuzidagi salkam 60% aholini ozuqa ratsioni tarkibiga kiradi. Dengiz va okeanlar sohillarida yashovchi xalqlar laminariya, ulva, parferiya kabi dengiz suvo’tlarini qadimdan istimol qilib kelishadi. Bu suvoi’tlarini tarkibida inson organizimi uchun barcha kerakli moddalar oqsil, yog’, uglevodlar, aminokislotalar va ko’plab vitaminlar aniqlangan ayniqsa yuqorida keltirib o’tilgan suvo’tlarining amaliy ahamiyati ancha keng o’rganilgan.
Suv havzalarida mikroskopik suvo’tlar ham uchraydiki, ular suvdagi kislorod bo’lish bilan bir qatorda suvdagi hayvonot uchun almashtirib bo’lmas oziqa hisoblanadi. Mikroskopik suvo’lar orasida fitoplankton suvo’tlar baliq chavoqlari uchun eng asosiy ozuqa hisoblanadi, shuning uchun baliqchilik xo’jaliklarida suv havzasining yuzasini keng bo’lishi, quyosh nuri tik tushib suvning yuzasi yaxshi isishiga e’tibor qaratadi. Bu esa suvda fitoplanktonlarni jadal rivojlanishini ta’minlaydi.Tuxumdan yangi chiqqan chavoqlar oqsil, yog’, uglevod va mikroelementlarga boy fitoplanktonlar bilan oziqalanib tez rivojlanadi.
Algoflorani inventarizatsiyasi muhim vazifa hisoblanadi, chunki suv havzalari ekosistemalari iqlim o'zgarishlari, fizik-geografik sharoitlarga, bundan tashqari insonning xo'jalik faoliyati oqibatlariga o'ta tasirchan. Suv havzalardagi suvo'tlar florasini o'rganib, havzaning ekologik sanitariya holatini baholash, hamda uni kelajakdagi holatini bashorat qilish imkoniyalari mavjud. Suvo'tlar jamoalarini sifat va son jihatdan tadqiq etish keyingi ishlarning imkoniyatlarini ochuvchi asosiy bosqichdir. Suvning o'z-o'zini tozalash va suv sifatini shakllanishida organik moddalarning bunyodkori bo'lmish-suvo'tlar muhim ahamiyatga ega bo'lib, ular suvni tozalashda faol ishtirok etadi va suvni erigan kislorod bilan ta'minlaydi. Ular moddalarning gidroekosistemadagi davriy xarakatida, oziqa zanjirida ishtirok etadi, suv gidrobiontlari hayotiy faoliyatiga muhim ta'sir ko'rsatadi. Saprobiologik indikator suvo'tlari esa, suvni sifat ko'rsatkichini baholashda muhim rolni bajaradi, bularning barchasi nafaqat ilmiy, balki muhim amaliy ahamiyat kasb etadi (Alimjanova, 2007; Alimjanova, Shaimkulova, 2008).
Keyingi yillarda ekosistemalarga antropogen ta'sirning ortishi suv havzalarini faqat flora-faunistik nuqtai nazardan emas, balki ekologik sanitariya holatini ham o'rganish, unga ta'sir etuvchi omillarning darajasini aniqlash, monitoring qilish, qolaversa oldini olish kabi vazifalarni ham bajarishni taqozo etmoqda.
Mashg‘uIot maqsadi:
Talabalaming diatom suvo‘ttoifalaming hujayraviy tuzilishi, shakli yashash sharoiti, ahamiyati, o‘ziga xosligi haqidagi tushunchalari, ulaming tashqi muhitga moslanish kabi xususiyatlari to‘g‘risidagi bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlash.
Talabalaming ilmiy dunyoqarashini, suvo‘tlarda kechadigan o‘zgarishlaming tashqi muhit bilan bogTiqligini tasavvur qilishni, dars davomida yuksak muloqot madaniyatiga ega bo‘lishini rivojlantirish, ijtimoiy-psixologik, estetik, ekologik va iqtisodiy tarbiya berish.
Talabalaming diatom suvo‘ttoifalaming tuzilishi, xillari bilan tanishtirish to‘g‘risidagi bilimlarini, kuzatishni, darslik va gerbariylar ustida mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Foydalanadigan jixojlar, uskunalar, moslamalar va materiallar ro‘yxati:
1. Chuchuk suv ostidan olingan yoki fiksatsiyalangan patsimonlar sinfining vakili pinnulariya (Pennularia).
2. Mikroskop, buyum va yopqich oynachalar, formalinning 4% eritmasi, rasmli jadval, tomizgich.
Topshiriqlar:
Pinnulariyaning tuzilishi bilan tanishish va rasmini chizish.
Qisqacha nazariy maTumotlar Diatom suvo‘tlari mikroskopik bir hujayrali suvo‘ti boTib, ayrim vaqtlarida ular koloniya hosil qilib yashashi ham mumkin. Bulaming qazilma holda topilgan turlari bilan birgalikda 15 mingdan ko‘proq turi bor. Bu bo‘lim vakillarining hujayralaridagi xromotoforida diatomin pigmenti borligi boTimning xarakterli belgilaridandir, shuningdek hujayra po‘sti pektin va qumtuproqdan tashkil topganligi, ikki palladan iborat ekanligi bilan farqlanadi. Hujayra po‘stining qumtuproqli ustki qavati sovut deyiladi. Sovut ikki palladan iborat boTib, qopqoqli qutichaga o'xshab biri ikkinchisini yopib turadi. Ostki kichik palla gipotika, yopilib tumvchi ustki palla i6iepiteka deyiladi. Uning xromatoforlarida xlorofill, fukoksantin va karotin pigmentlari bor. Diatom suvo'tlari asosan vegetativ, boiinish yo‘li bilan, shuningdek ular jinsiy yo‘I bilan ham ko‘payadi. Diatom suvo‘tlari oqadigan va oqmaydigan chuchuk suvlarda, ko‘l va dengizlarda, sho‘r suvlarda va tuproqlarda ham uchrashi mumkin. Diatom suvo‘tlari hujayra-sining shakliga ko‘ra patsimonlar - Pennatopsidae, tsentriksimonlar - Centricapsidae sinfiga bo‘linadi.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati.
Andijon shahar oqova suvlarni tozalash inshooti suv xavzalari algaflorasi
birinchi marta o'rganilayapti. Undan tashqari hovuzlarda tarqalgan fitoplanktonlarni mavsumiy dinamikasi va ularni indikator saproblilik darajasi
birinchi marta ilk bor tadqiq qilinayapti. Resublikada baliqchilikni jivojlantirishda uning ozuqa bazasini shakllantirish va rivojlantirish uchin baliq boqiladigan hovuzlarning alflorasini o’rganish, undagi baliqlar uchun ozuqa bo’ladigan fitoplanktonlarni mavsumiy rivojlanishini o’rganish.Olingan ma’lumotlar asosida baliqchilik xo’jaliklariga tavsiyalar berish.
Kurs ishining asosiy masalalari va farazlari. Andijon oqova suvlarni tozalash biologik xovuzda uchraydigan suvo'tlar florasi to'liq inventarizatsiya qilindi. Ma lum bo'lishicha, bu hududda suvo'tlarnin 268 turi aniqlandi. Bu suvo'tlar orasidan 98 turi suvning sanitariya holatini baholashda foydalanish mumkinligi bo'lgan indikator-saprob turlar ekanligi ma lum bo'ldi. Kurs ishilar davomida bu indikator-saprob turlarning oqim bo'ylab va fasllarda tarqalishi va rivojlanishi tadqiq etilib, biologik hovuz suvni ekologiya sanitariya holati baholandi.
Aniqlangan indikator-saprob suvo'tlarning 18 (18,55%) oligosaprob, 51 (52,57 %) alfa-mezosaprob, 5 (5,15 %) beta-mezasaprob va 3 turi (3,09 %) polisaprob suvo'tlar hisoblanadi.
Indikator-saprob suvo'tlar yil faslari bo'ylab bir xil taqsimlanmagan. Indikator-saprob suvo'tlar turlarining ko'pi (56) bahorda eng kam (29) qishda uchradi. Yoz (45) va kuzda (50) esa oraliq qiymatlarni namoyon etdi .
Ishning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kompyuterda terilgan 30 ta sahifadan iborat bo'lib, ish kirish, xulosa va adabiyotlar ro'yxatini o'z ichiga oladi.
II Bob. DIATOM SUVO‘TTOIFALAR (DIATOMOPHYTA) BO‘LIMI
2.1 Patsimonlar (Pennatopsida) sinfi.
Pinullariya (Pennularia) bu sinfhing eng ko‘p tarqalgan vakili bo‘lib, pallasi cho‘ziq, ellipssimon, tug‘nog‘ichsimon, ikki tomoni simmetrik tuzilgan bir hujayrali suvo‘tidir. Asosan chuchuk suvlarda, suv ostiga cho‘kkan holda yashaydi. Pinnulariyani tashqi tomondan qaralsa patsimon naqshli ko'rinadi. Yon tomondan uzun qutichaga o'xshaydi.
Navikula (Navicula) ham bir hujayrali, kaloniya hosil qiluvchi shu sinfhing vakili bo‘lib, suv ostida ham tuproqlarda yashaydi. Bu ham pinnulariyaga o‘xshab ketadi, lekin uchlarining ingichkaligi,
dumaloqligi, qayiqchaga o‘xshashligi, naqshlaming boshqachaligi bilan farq qiladi.
Sentriksimonlar - Centricapsida sinfi. Bu sinf vakili disksimon, silindrsimon shaklda bo‘lib, uguncha, choki bo‘lmaganligi uchun aktiv harakat qilmaydi. Ulaming bir hujayrali va koloniyali shakllari bo‘lib, dengizlarda ba’zan chuchuk suvlarda uchraydi. Bir hujayralisiga tsiklotella (Cyclotella) misol bo‘ladi, koloniyali ipsimon suvo‘tiga melozira (Melosira) misoldir. Bu suvo‘tlardan sanoatda izolyatsiya materiallari, dinamit, parhezdagi kishilar uchun konditer sanoatida indeferent (nafi yo‘q) ovqat tayyorlanadi.
Ishni bajarish tartibi 1. Suv havzasining tagidan olingan obyektdan bir tomchi loyqali suv buyum oynachasi ustiga qo‘yilib yopqich oynacha bilan yopiladi. Mikroskopning katta obyektivi orqali qaralib pinnulariyaning tashqi tuzilishi bilan tanishiladi, uning ilgarilama harakati kuzatiladi. Uni to‘xtatish uchun preparatga formalinning 4% li eritmasi tomiziladi. Buning uchun preparatdagi suv filtr qog‘ozi bilan shimiriladi va yopqich oynachaning chetiga tomizgich bilan formalin tomiziladi. Kuzatilayotgan preparatda 162pinnulariyaning pallalari epiteka hamda gipotekani ko‘rish mumkin va pallalari orqali plastinka shaklidagi sariq xromatofora ham ko‘rinadi (62-rasm). Boshqalarida esa oval shakldagi pallalar o‘rtasida chok, ikki chetida va o‘rtada tugunchalar ko‘rinadi. Bulami ko‘rib jadvaldagi rasm bilan solishtirib rasmini chizish, qismlarini ko‘rsatish.
Pennate diatomlarda hujayralar bitta yoki har xil turdagi koloniyalarda bog'langan. Karapas uzunlamasına o'qi bo'ylab nosimmetrik, izopol, kamroq heteropol, ba'zan dorsoventral, kamdan-kam assimetrik, kamardan chiziqli, jadval shaklida, xanjar shaklida, tekis, ba'zan S shaklida egri, ko'pincha intervalli jantlar va septa bilan. Konturdagi klapanlar chiziqli, nayzasimon, elliptik, kamroq klaviatura, bo'ylama va ko'ndalang tekisliklarga nisbatan nosimmetrik, kamroq tekisliklardan biriga nisbatan kamroq bo'ladi. Vana tuzilishi nosimmetrik bo'lib, odatda kichik yoki katta arolalardan tashkil topgan bo'lib, ular odatda ko'ndalang parallel qatorlarda joylashgan bo'lib, ular valf qutblarida bir oz yaqinlashadi yoki uning qirralariga radial ravishda ajralib turadi. Ba'zida ko'ndalang qovurg'alar, shilimshiq teshiklar va bitta yoriqsimon o'simtalar yoki kichik sonli tikanlar ham mavjud. Tarkibsiz tor lenta valfning uzunlamasına o'qi bo'ylab harakatlanadi - arol yoki striae va qovurg'a qatorlarini to'xtatadigan eksenel maydon; valfning o'rtasida aksiyal maydon tez-tez kengayib, o'rta maydonni hosil qiladi. Ko'pgina turlarda yorilishga o'xshash tikuv eksenel maydonning o'rtasi bo'ylab joylashgan, ba'zida tikuv qopqoqning chetiga siljiydi yoki keelda joylashgan (kanal tikuvi). Xloroplastlar bir yoki bir nechta yirik plastinkalar shaklida, kamroq sonli kichik plitalar shaklida.
Pennatofitik diatomalar - bu turli xil substratlarda bentosda yashovchi chuchuk suv va dengiz shakllari bo'lib, ularning bir nechtasi planktondir. Pennatofitik diatomlar sinfi markazlashganlarga qaraganda filogenetik jihatdan yoshroq; u nihoyat Miosen oxirida hosil bo'lgan. Yoshroq va mukammal turlar chok bilan qobiqga ega deb hisoblanadi. Choklarning yo'qligi yoki mavjudligi buyurtmalarni tanlash mezonidir - bir, bir, ikki va kanalsiz.
Xuddi shu nomdagi oilaning Fragilaria turi uzun lentaga o'xshash koloniyalar hosil qiluvchi, shilimshiq yoki qopqoq chetida joylashgan tikanlar bilan bog'langan turlarni birlashtiradi. Belbog'dagi karapas cho'zilgan to'rtburchak yoki chiziqli. Vanalar tor chiziqli, lansetsimon bo'lishi mumkin, ko'pincha o'rtada ko'ndalang striyalar bilan kengaygan, ba'zan to'lqinli (rasm).
100 ga yaqin turlari ma'lum. Ularning soni Belorussiyada 23. Eng keng tarqalgan F. kroton (E. crotonensis), F. qisqa chiziq (E. brevistriata), F. davlumbaz (E. capucina) va boshqalar. Fragilaria arcuate (E. arcus) va F. Reyxelt (E. reicheltii) Belorusiya Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan.
Asterionella turiga nafis yulduzcha shaklida koloniyalar hosil qiluvchi turlar kiradi. Har bir hujayra uchlari biroz kengaygan ingichka novda (1.16-rasmga qarang). Karapas ingichka, chiziqli belbog 'bilan. Kiritilgan jantlar va septa yo'q. Yo'llar zaif, ko'ndalang, parallel.
Sinf bir hujayrali va mustamlakachilik shakllarini o'z ichiga oladi. Hujayralar chiziqli yoki nayzasimon, kamroq ellipsoid yoki dumaloq, ikki tomonlama simmetriya (ularning klapanlari orqali bir yoki ikkita simmetriya tekisligi chizilishi mumkin), ko'pincha interkalatsiyalangan jantlar va septa bilan. Shuningdek, assimetrik chig'anoqlar mavjud. Vanalar odatda chiziqli, qovurg'ali yoki boshqa tuzilishga ega. Areolalar ko'ndalang parallel qatorlarda joylashgan bo'lib, ular valf qutblariga bir oz yaqinlashadi yoki uning qirralariga radial ravishda ajralib turadi. Tarkibsiz tor lenta valfning uzunlamasına o'qi bo'ylab harakatlanadi - eksenel maydon, arolalar yoki striae va qovurg'alarni to'xtatadi. Ko'pgina turlarda yoriqqa o'xshash tikuv eksenel maydonning o'rtasida joylashgan.
Pennatofitik diatomalar - bu turli xil substratlarda bentosda yashovchi chuchuk suv va dengiz shakllari bo'lib, ularning bir nechtasi planktondir. Pennatofitik diatomlar sinfi markazlashganlarga qaraganda filogenetik jihatdan yoshroq; u nihoyat Miosen oxirida hosil bo'lgan. Yoshroq va mukammal turlar chok bilan qobiqga ega deb hisoblanadi. Choklarning yo'qligi yoki mavjudligi buyurtmalarni tanlash mezonidir - bir, bir, ikki va kanalsiz.
Pennate diatomlari - bu turli xil substratlarda bentosda yashovchi chuchuk suv va dengiz shakllari bo'lib, ularning bir nechtasi planktondir. Pennate diatomalarning klassi markazdan yoshroq; u nihoyat faqat miosen oxirida shakllangan.
Hozirgi vaqtda ushbu sinfga bo'lingan to'rtta buyruq, asosan, tikuvning rivojlanish darajasida farqlanadi; ular bu belgining evolyutsiyasini, tikuvsiz klapanlardan boshlab (Araphales tartibi), so'ngra yoriq bilan kuzatilishi mumkin. bitta klapanga (tartib Monoraphales) va ikkita klapanga (Diraphales tartibiga) tikilib, ikkala klapanda ham eng murakkab kanal tikuvi borligi bilan tugaydi (Aulonoraphales tartibi).
Diatom suviitlaridan Pinnulariya (Pinnularia): A - yuza tomonidan, В - chap tamonidan, V - uzunasiga kesimi, G - kundalang kesimi, D - vegetativ kiipayish: 1 - epitika, 2 — gipotika, 3 - chok, 4 — tuguncha, 5 - xromatofor, 6 — perenoid, 7 — sitoplazma, 8 — yadro, 9 - vakuol.
2.2 Diatomtoifa suvo‘tlari bo'limi - bacillariopiiycopiiyta
Diatomtoifa suvo'tlari turlarining xilma-xilligi va tarqalishi jihatidan boshqa suvo'tlari ichida yetakchi o'rinda turadi. Ularning vakillari chuchuk va sho'r suvlardan tashqari tuproqda, suv sachratqilarida,
namlanib turadigan qoyatoshlarda ham keng tarqalgan. Diatom suvo'tlari tuzilishining o'ziga xos xususiyatlaridan biri shundan iboratki, kokkoid strukturaga ega bo'lgan hujayralari maxsus qumtoshli qobiq bilan o'ralgan. Bunday qobiq qalqon (sovut) deb ataladi. Qalqon pektinli
matriksdan tuzilgan bo'lib, skelet moddasi sifatida esa kremniy kislotasi to'planadi. Qalqon ikki bo'lakdan (palladan) iborat. Ular quticha va qopqoqehaga o'xshab biri ikkinchisiga kirib turadi. Pallasi ning katta bo'iagi epiteka, kichigi gipoteka deb ataladi. Diatom suvo'tlari mikroskop ostida ikki xil shaklda ko'rinadi. Agarda qalqon pallalarda yon tomoni bilan turib qolgan bo'lsa, „belbog"' tomonidan ko'rinish deb ataladi. Aksincha, pallalarining biri ostida, ikkinchisi ustida bo'lsa, „palla" tomonidan ko'rinishi hisoblanadi. Ularning qumtoshli pallalari tashqi muhit bilan modda almashinishi uchun har xil labirintsimon teshikchalar, g'ovak va zich qismlar hosil qilib joylashgan. Bular esa pallalardan optik zich va g'ovak bo'laklarni yuzaga keltirib, palla ustida xilma-xil chiziq, punktir va nuqtalar shaklidagi ,,naqsh'‘larni yuzaga keltiradi. Diatom suvo'tlarining sistematik o'mini aniqlashda ana shu naqsh va chiziqlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Diatomtoifa suvo'tlarining pallalari ichini hujayra qobig'i bo'ylab tarqalgan sitoplazma cgallagan bo'lib, uning o'simtalari palla choklariga kirib turadi (chokli vakillarida). Ko'pchilik vakillarida bir-ikkita plastinkasimon xromatofori bor. Umuman, ulardagi xromatoforlar shakli jihatidan xilma-xil bo'lishi mumkin.
Diatomtoifa suvo'lari vegetativ va jinsiy yo'l bilan ko'payadi. Vegetativ ko'payishda pallalari asta-sekin ajralib, hujayra ikkiga bo'linadi. Hosil bo'lgan yangi hujayralarining biri cpitckani, ikkinchisi esa gipotekani saqlab qoladi. Ikkala yangi hujayra o'ziga gipoteka sintezlaydi. Natijada gipoteka pallasini o'zida saqlab qolgan hujayrada ona hujayradan olingan gipoteka sintezlanadi. Shuning uchun yosh hujayralaming biri ikkinchisidan pallasining ikki tomonidagi gardish qalinligida kichikroq bo'ladi. Ana shunday bo'linib ko'payishning ketma-ket qaytarilishi hujayraning ancha kichiklashib ketishiga olib keladi. Hujayraningkichiklashib borishiga click qo'yuvchi va asl kattaligini tiklovchi omil auksospora hosil qilib jinsiy ko'payish hisoblanadi. Ushbu jarayon diatom suvo'tlarining har xil sistematik guruhlarida o'ziga xos amalga oshadi. Patsimonlar sinfiga mansub vakillarining jinsiy ko'payishi
desmidiya suvo'tlaridagi matashishni eslatadi. Ikkita hujayra bir-biriga yaqinlashib, umumiy shilimshiq bilan qoplanadi va pallalari ochiladi. Har bir hujayra yadrolari reduksion bo'linadi (ko'pincha sitoplazma ham bo'linadi) va ularning biri nobud bo'ladi. Hayotchan yadrolar
o'zaro qo'shilib, auksospora (o'suvchi spora)ga aylanadi. Auksospora ushbu turga xos kattalikkacha o'sgach epitekani, keyin gipotekani sintezlaydi. Natijada hujayra birlamchi kattaligini tiklaydi va yana vegetativ ko'payishga o'tadi.
Sentriksimonlar sinfiga mansub vakillarda jinsiy ko'payishi oogamiya yo'li bilan amalga oshadi. Bunda ayrim vegetativ hujayralarining yadrolari ikki martadan bo'linib, to'rttadan spermatozoid va tuxum hujayralar hosil qiladi. Tuxum hujayralaming uchtasi nobud bo'lib, bittasi spermatozoidlar bilan otalanadi va auksosporani vujudga keltiradi.
Diatomtoifa suvo'tlarining sinflarga bo'linishiga asos qilib ularning pallalarining radial tuzilishi (sentriksimonlar sinfi) va ikki tomonlama simmctrikligi (patsimonlar sinfi) olingan. Patsimonlar sinfining keng tarqalgan tipik vakillaridan biri pinnulariya (Pinnularia), u palla tomonidan ellips yoki lansetsimon, belbog' tomonidan esa to'rtburchak cho'ziq quticha shaklidagi, chuchuk suvlarda, ko'pincha suv ostiga cho'kkan holda yashovchi bir hujayrali suvo'tidir (2.29-rasm). Bittasi
markazida, ikkitasi palla uchlarida joylashgan, po'st ostki qismining qalinlashishidan hosil bo'lgan tugunchalari, ular orasini birlashtirib turuvchi yoriqchalar (choklar) va palla chetidan markaziy qismiga
Flagilaria (a), Asterionella (b), Tabellaria (c), Synedra (d) koloniyalarining umumiy ko'rinishi; 1 - valfdan karapas; 2 - kamardan karapas
U asosan dengizlarning planktonida uchraydi. Chuchuk suv omborlarida A. formosa ma'lum bo'lib, Belorussiya va Evropaning va Shimoliy Amerikaning boshqa mamlakatlarida keng tarqalgan.Xuddi shu nomdagi oilaning Tabellaria (Tabellaria) turlarida hujayralar lenta yoki zigzag zanjirlari bilan bog'langan (1.16-rasmga qarang). Belbog 'tomondan karapas to'rtburchaklar shaklida, ichki jantlar va septa bilan. Vanalar chiziqli bo'lib, uchlari yoki o'rtalarida kengaytirilgan. Ko'ndalang zarbalar mayda nuqtali.
21 ta tabellariya turi mavjud (Belorusiyada 6 tur mavjud), asosan toza, kamroq sho'r suvlarda tarqalgan. Eng keng tarqalgan T. teshilgan (T. fenestrata).
Synedra (Synedra) turiga hujayralari yolg'iz yashaydigan yoki to'plam shaklida koloniyalarga bog'langan turlar kiradi (1.16-rasmga qarang). Belbog'dagi karapas to'g'ridan-to'g'ri, novda shaklida, valfdan - chiziqli dan nayzasimongacha, ko'pincha uchlari toraygan, ko'ndalang chiziqlar bilan. Sinhedralarning ko'pchiligida bir yoki ikkala uchida shilliq teshik bor. Hujayralar erkin suzadi yoki substratga biriktirilgan.
100 dan ortiq turlari ma'lum, Belorussiyada - 14. Eng keng tarqalgan turlari S. ignasi (S. acus), S. capitat (S. capitata), S. tirsagi (S. ulna). Nomlangan turlari chuchuk suv havzalarida uchraydi.
Monorafallarni buyurtma qiling. Valfning pastki tomoni uzunlamasına o'qi bo'ylab joylashgan tikuvga ega bo'lgan va yuqori qopqoqsiz, lekin uzunlamasına silliq eksenel maydonga ega bo'lgan turlarni o'z ichiga oladi. Ikkala klapanda ham ko'ndalang qatorli izolalar bilan almashinadigan ko'ndalang qovurg'alar mavjud.
Hujayralar odatda yolg'iz bo'lib, pastki klapan yoki jelatinli oyoqlari bilan substratga yopishadi, kamroq hollarda ular lentaga o'xshash koloniyalarda to'planadi. Buyurtmada bitta Ahnanth oilasi va 5 ta nasliy mavjud, ular qazilma va zamonaviydir.
Cocconeis jinsi hujayralari elliptik shaklga ega va substratga pastki valfning butun tekisligi bilan biriktirilgan, tikuv bilan jihozlangan turlarni birlashtiradi.
Barglari ko'ndalang chiziqlar bilan.
Chuchuk, dengiz va sho'r suv havzalarida keng tarqalgan 100 ga yaqin tur ma'lum, ularning ba'zilari toshqotganliklardir.
Cocconeis: a, b - navbati bilan yuqori va pastki valflar
Yosunlar va yuqori suv o'simliklarini ifloslanishida asosan epifitlar. Belorussiyada 6 tur mavjud. Boshqalarga qaraganda ko'pincha K. pancake (S. platsentula), K. disk (S. discuhis) mavjud.
Ikki tikuv (Diraphales) buyurtma qiling. Yosunlarni birlashtiradi, unda qobiq ikkala valfda oddiy yoki murakkab tikuvga ega. Karapas izo-, kamroq tez-tez heteropol (klapanlarning uchlari bir xil yoki bir uchi tomon toraygan), ba'zan chekkalari bo'ylab kameralar mavjud. Konturdagi klapanlar chiziqli, ellipsoidal, vaqti-vaqti bilan egri S shaklida. Ikkala klapan devorining tuzilishi bir xil, stria va ko'ndalang qatorlarda joylashgan qovurg'alar yoki areolalar bilan ifodalanadi. Buyurtma vakillari asosan yolg'iz, kamroq lentalarda yoki butalar shaklida koloniyalarda yashaydilar.
Ushbu ulkan tartib 3 oilaga bo'lingan, ularning markaziy qismi Navikular oilasi.
Pinnularia (Pinnularia) turiga bir hujayrali harakatlanuvchi turlar kiradi. Hujayralar nosimmetrik, yakka, kam bo'laklarga bog'langan, kamardan to'rtburchaklar, klapandan esa chiziqli-ellipsoidal va lansolat. Vanalarning uchlari dumaloq, yumaloq, cho'zilgan, tumshug'i shaklida yoki kapitali. Transvers qovurg'alar - bu bir-biri bilan va tikuv bilan aloqa qiladigan kamarning ichki kameralarining bo'laklari. Kichik shakllarda qovurg'alar zarbalar singari juda nozik, silliqdir. Chok oddiy, filiform yoki ikki konturli, bir parcha, tekis yoki kavisli nurli doiralar shaklida yaxshi rivojlangan markaziy va so'nggi tugunlar bilan. Ikkita plastinka xromatoforlari hujayraning qidiruv tomonlari bo'ylab joylashgan.
Pinnularia: a, b - navbati bilan klapandan va kamardan; c - pinnulariya bo'limi; d - jinsiy jarayon
Taxminan 200 tur ma'lum (turning bir qismi toshqotgan), asosan qirg'oq zonasida va yangi, kamroq sho'r va dengiz suv havzalarining tubida tarqalgan. Belorussiyada navlari va shakllari bilan 35 tur mavjud. P. katta (R. major), P. yashil (R. viridis), P. kamtar (R. gibba), P. chizilgan (P. intermpta) va boshqalar keng tarqalgan. Belarusiya kitobi.
Navikula turkumidagi suv o'tlarida hujayralar yakka, kamroq lenta o'xshash yoki buta koloniyalarda to'planadi; kamardan to'rtburchaklar shaklida va qayiq shaklida, elliptik, lansolat yoki valfdan chiziqli, uchlari keskin, toraygan, yumaloq.
Navikula. Nishab ko'rinish
Vana o'rtasida markaziy va ikkita so'nggi tugunlari bo'lgan yoriqqa o'xshash tikuv mavjud. Eksenel maydon chiziqli va nayzasimon, ba'zan lateral maydonlar hosil bo'ladi.
Taxminan 1000 tur ma'lum, Belorussiyada 101 tur va ko'p navlari mavjud. Eng keng tarqalgan
Har xil turdagi suv omborlarida N. qorin (N. gastrum), N. venger (N. hungarica), N. oqlangan (N. gracilis), N. lansolat (N. lansolat), N. cho'zinchoq (N. oblongaX N) mavjud. . och yashil (N. mridula) va boshqalar.
Kanal tikuvining tartibi (Aulonoraphales). U valning keel yoki pterygoid o'sishidagi karapas kanalga o'xshash tikuvga ega bo'lgan turlarni birlashtiradi. Ular asosan yakka, harakatchan, kam hollarda harakatsiz, harakatsiz hujayralar, kamdan-kam hollarda lenta o'xshash koloniyalarga bog'langan. Ikkala klapanning tuzilishi bir xil bo'lib, ular ko'ndalang qatorlarda joylashgan arolalar, strialar, qovurg'alar va boshqa elementlar bilan ifodalanadi.
2.3 Suvo’tlari bo’limlari haqida umumiy tushuncha.
Bu bo‘lim vakillari har xil sharoitda keng tarqalgan bo‘lib, chuchuk suv havzalarida ko‘proq uchraydi. Ular yashil suvo‘tlariga juda o‘xshash. Shuning uchun ham ilgari bu bo‘lim vakillari yashil suvo‘tlariga qo‘shib o‘rganilgan. Hozir bir qancha muhim belgilarini hisobga olib, u mustaqil bo‘lish si-fatida ajratilgan. Eng muhim belgilari qatoriga quyidagi-lar kiradi: harakatchan vakillarida shakli va uzunligi har xil bo‘lgan ikkita xivchin bo‘lib, uzuni shoxlangan, qisqasi zsa silliq bo‘ladi. Tuban tuzilgan vakillarining hujayra po‘sti periplastdan, ko‘pchilik turlarida nektindan, ba’zi vakillarida esa sellyulozadan tashkil topgan. Ba’zan ikki qatordan tashkil topgan hujayra po‘sti qum tuproqli bo‘ladi. Hujayraning yaltiroq sitoplazmasida bitta yoki ko‘p sonli juda ham mayda yadrosi, disksimon, plastinkasimon, yulduzsi-mon yoki kosachasimon xromatofora bo‘ladi. Xromatofora ko‘-pincha pirenoidsiz, ayrim hollarda pirenoid uchraydi. Xro-matoforada xlorofill «a», «s», ss va r— karotin hamda uch xil ksantofil: lyutein, violaksantin va neoksantin pigmentlari uchraydi. Bu pigmentlarning turli nisbatlarda qo‘shilishidan ularning rangi oqish sariqdan — qoramtir sariq, ba’zilari yashil va hatto havoranglarda bo‘lishi mumkin. Hujayrada kraxmal to‘planmay, balki yog‘ tomchilari, ba’zan volyutin va xrizolaminarin to‘planadi. Harakatchan vakillarida xromato-forning uch tomonida qizil ko‘zcha joylashadi. Monad shakldagi vakillarining old qismida bitta yoki ikkita qisqaruvchan vakuolasi bo‘ladi. Hujayrada mayda kristallchalar tarzidagi tanachalar bo‘lib, ularning tabiati va ahamiyati haligacha aniqlanmagan.
Vegetativ ko‘payishi hujayraning teng ikkita bo‘linishi vositasida boradi. Jinssiz ko‘payishi zoosporalar yoki aplo-nosporalar hosil qilish yo‘li bilan sodir bo‘ladi. Jinsiy ko‘payishi ayon, ba’zi vakillarida izo- yoki oogamiya. Noqulay sharoitda sista hosil qiladi.
Har xil xivchinlilarni sistemaga solishda (sinf va tar-tiblarga ajratishda) ularning tarixiy taraqqiyot davrlari a’tiborga olinadi. Evolyutsiya jarayonida ularda vegetativ tana turlicha shakllangan (monad, amyoboid yoki rizopodial, palmelloid, kokkoid, ipsimon, plastinkasimon va sifonsi-mon).
Bu bo‘lim quyidagi sinflarga bo‘linadi: ksantomonadsimonlar (Xanthomonadophyceae), ksantopodsimonlar (Xanthopodophyceae), ksan-tokokksimonlar (Xanthococcophyceae), ksantotrixsimonlar,) (XanShoxp-chophyceae) va ksantosifonsimonlar (Xanthosiphonophyceae).
Bu sinf faqat bitta geteroxloridlilar tartibidan Hete-rochloridales iborat. Bu tartibning vakillari bir hujayrali bo‘lib, sho‘r va chuchuk suvlarda usadi.
Hujayrasi dorzoventral ko‘rinishda bo‘lib, mustahkam pe-riplast bilan qoplangan. Vegetativ tana bir-biriga teng bo‘l-magan ikkita xivchinlar yordamida harakatlanadi. Ba’zan xiv-chinlarining bittasi reduksiyaga uchrashi mumkin.
Bu tartibning tipik vakiliga geteroxloris (Heterochloris 141-rayem, A) misol bo‘lishi mumkin. Rasmdan ko‘rinib turib-diki, u soxta oyoqlarini chiqarib, o‘z shaklini o‘zgartirishi mumkin (141-rayem, A, 2). Bu xususiyat tartibning ko‘pchilik vakillariga xos bo‘lib, hayvonlarga o‘xshab oziqlanadi. Geteroxloris hujayrasida bir necha xromatofora, qisqaruvchan vokuola, bitta yadro, yog‘ tomchilari hamda fotosintez mahsuloti xrizolaminarin bo‘ladi. Vegetativ ko‘payishi hujayraning teng ikkiga bo‘linishi vositasida sodir bo‘ladi.
Heterochloris:
G‘—tashqi ko‘rinishi; 2 — psevdopodiy hosil qilishi. B. Rhirochloris (hujayrasida kristallar bor), V, Myxochloris sphagnicola: G‘ — sfagnum bargi hujayrasida ikkita kichkina plazmodiyning joylashishi; 2 — yadro, xromatofor va harakatchan vakuo-laga ega bulgan yirik plazmodiy.
Bu sinf bitta rizoxloridlar — Rhizochloridales tartibidan iborat. Bu tartibning vakillari bir hujayrali va kolo-nial organizmlar bo‘lib, erkin va ipsimon suvo‘tlar tallomiga yopishib usadi. Asosan, chuchuk suvlarda tarqalgan. Ularning eng xarakterli belgilari Soxta oyoqlar chiqarib, qattiq jism-larni ushlab oziqlanishidir. Ba’zi turlarida bir necha hu4 jayralar bir-biri bilan sitoplazmatik tortmalar yordamida birikib, murakkab tuzilishga zga bo‘lgan to‘r hosil qiladi. Boshqa turlari mayda 'amyobasimon tanachalarni qo‘shib, shilim-shiqlilarga o‘xshab plazmodiy hosil qiladi.
Toza suv havzalarida rizoxloris (Rhizochloris, 141- rayem, b) turkumi vakillari uchraydi. Ular ipsimon soxta oyoqlar chiqarib harakat qiladi. Ko‘payish vaqtida hujayra uzunasig'a teng ikkiga bo‘linadi, bo‘lingan.qiz hujayralar ajralmasdan, soxta oyoqlar vositasida birikib, soxta oyoqlilar guruhini hosil qiladi.
Torf hosil qiluvchi yo‘sinlarni barg hujayralari or'asi-da mikroxloris (Myxochloris, 141-rayem, V) yashab, ko‘p yadroli plazmodiy hosil qiladi. Sista kuz faslida vujudga kelib, bahorda taraqqiy etadi va yo‘sin bargining hujayra oralig‘i-da o‘rnashib plazmodiyga aylanadi.
Ksantokapsimonlar
Bu sinf vakillari tabiatda kam tarqalgan. Ular ko‘pincha chuchuk suvlarda, ayrim vakillari esa sho‘r suvlarda uchraydi. Vegetativ hujayra palmelloid shaklda bo‘lib, koloniya hosil qiladi. Koloniya siljib harakat qiladi. Shilimshiq ichida tartibsiz joylashgan protoplast bo‘lib, unda hujayra devori bo‘lmaydi. Ba’zan palmelloid koloniya shilimshiqdan tashkil topgan ustunchalarda o‘rnashadi. Shilimshiq ichidagi hujayra bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi, shu sababli koloniya yirikla-shib boradi. Qarigan koloniyaning bo‘laklarga bo‘linishi yoki zoosporalar hosil qilishi natijasida yangi yosh koloniya hosil bo‘ladi. Ba’zan yosh koloniya shilimshiqdan tashqariga chiqib, mustaqil rivojlanadi.
Bu sinf faqat bitta geteroleylilar tartibidan iborat.
Geteroleylilar tartibi — Heterogloeales
Bu tartibning tipik vakili sho‘r suvlarda tarqalgan gel-mintogleya (Hehninthogloea) dir. Hujayrasi shoxlangan tort-malardan tashkil topgankoloniyadan iborat. Koloniyaning osti ancha kengaigan va shilimshiqbilano‘ralgan bo‘ladi. Shilim-shiq ichida protoplastlar tartibsiz holda joylashgan, har bir protoplast alohida-alohida shilimshiq o‘rami bilan qop-langan.
Shakli sharsimots yoki ellipssimon koloniyali vakillariga gleoxloris (Gloeochloris planctonica, B) misol bo‘la oladi. Uning koloniyasi erta bahorda erigan qor suvl'arining to‘planishidan hosil bo‘lgan ko‘lmak suvlarida tarqaladi va plankton holda o‘sadi. Noqulay sharoitda sista hosil qiladi. Sista ikki qavat pust bilan o‘ralgan.
|
| |
