6. Korxona rahbari nimalarni ta’minlashi shart?
A. Buxgalteriya hisobi to‘g‘ri va aniq yuritilishini
B. Xom-ashyolarni yetkazib berishni
C. Hisobotlarni tuzishni
D. Ishchi-xizmatchilar bilan ta’minlashni
7. «Mahsulot (ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining
tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizom
qachon tasdiqlangan?
A. 1998-yil 6-fevral
B. 1999-yil 5-fevral
C. 1996-yil 6-avgust
D. 1997-yil 5-avgust
8. Buxgalteriya hisobini me’yorlar yordamida boshqarish tizimi necha
darajali:
A. Uch darajali
B. To‘rt darajali
C. Ikki darajali
D. Besh darajali
9. Korxonaning hisob yuritish siyosatini tanlash va asoslashga qaysi omillar
ta’sir etadi?
A. Ta’sischilarning qarori
B. Korxona rahbarining mablag‘lari
C. Ishchi va xodimlarning malaka darajasi
D. Mulkchilik shakli va faoliyat turi
10. Korxonaning choraklik va yillik moliyaviy hisobotiga kim imzo
chekadi?
A. Bosh buxgalter
B. Korxona rahbari
C. Moddiy javobgar shaxs
D. Bosh buxgalter va korxona rahbari
17
II BO‘LIM
PUL MABLAG‘LARI BILAN HISOBLASHUVLAR VA
KREDIT MUOMALALARINING HISOBI
2.1. KORXONA KASSASIDAGI PUL MABLAG‘LARINING
HISOBGA OLINISHI
Kassa muomalalarini yuritish tartibi O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy Bank boshqarmasining 1998-yil 24-yanvardagi 376-sonli qarori
bilan tasdiqlangan «Yuridik shaxslar tomonidan kassa muomalalarini
yuritish qoidalari» bilan tartibga solinadi. Korxona kassasidagi pul
mablag‘larining hisobga olinishi buxgalteriya hisobining 9-sonli BHMA-
ga asosan tartibga solinadi. Korxonaga tegishli pulning bank tomonidan
belgilangan uncha katta bo‘lmagan miqdoridagi qismi naqd pul sifatida
kassada saqlanadi.
Kassa muomalalarini yuritish uchun korxonada kassir shtati
ajratiladi. U o‘zi qabul qilib olgan barcha boyliklarning but saqlanishi
uchun to‘liq moddiy javobgar shaxs hisoblanadi. Kassirni tayinlash
bo‘yicha buyruq chiqqanidan so‘ng korxona rahbari uni kassa muo-
malalarini olib borish tartibi bilan tanishtirishi, to‘liq yakka moddiy
javobgarlik haqida u bilan shartnoma tuzishi shart. Kassir o‘z vazifalarini
hech kimning zimmasiga yuklay olmaydi. Kassirni vaqtinchalik al-
mashtirishga ehtiyoj tug‘ilganida korxona rahbarining qarori asosida
uning vazifalari boshqa xodim zimmasiga yuklanadi. O‘z navbatida, u
bilan to‘liq moddiy javobgarlik to‘g‘risida shartnoma tuziladi. Kassir
to‘satdan ishni tashlab ketishga majbur bo‘lganida (kasal bo‘lganida va
boshqa hollarda) uning hisobdorligidagi boyliklarni korxona rahbari
tayinlagan shaxslardan iborat komissiya boshqa kassirga o‘tkazadi. Bunda
qayta hisoblash natijalari va boyliklarni berish haqida dalolatnoma
tuziladi, unga komissiya a’zolari imzo chekadi. Korxona rahbari pul
mablag‘larining kassada but saqlanishini ta’minlaydigan zarur sharoitlarni
yaratishi lozim. Kassa uchun keragicha jihozlangan alohida xona, seyf
ajratilishi zarur. Ish oxirida kassir kassa seyfini kalit bilan bekitishi va
surguchli muhr bilan muhrlashi shart. Seyf kaliti va muhr kassirda
saqlanadi, kalitning boshqa nusxalari kassir muhrlagan paketlar,
qutichalarda korxona rahbarida turadi.
Hisob-kitob schyotidan kassaga olingan pul ishchi-xizmatchilarga
18
ish haqi, mukofot to‘lash, nafaqa berish, xizmat safari xarajatlarini
qoplash va boshqa maqsadlar uchun sarflanadi. Bankdan olingan
mablag‘lar belgilangan maqsadlar uchun sarflanishi lozim.
Kassaga pul topshirilayotgan paytda KO–1 shakldagi kirim kassa
orderi rasmiylashtiriladi. U ikki qismdan iborat: kirim orderi (blankning
chap qismi) va unga oid kvitansiya (o‘ng qismi). Kassa kirim orderini
buxgalteriya yozib beradi va bosh buxgalter yoki u vakolat bergan shaxs
tomonidan imzolanadi. Kassa kirim orderini pul topshirayotgan shaxslar
qo‘liga berish taqiqlanadi. Kirim orderi ijro etish uchun bevosita kassaga
topshiriladi, bu yerda kassir orderning to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini,
bosh buxgalterning imzosi borligi va haqiqiyligini tekshiradi, pulni qabul
qiladi, kirim orderi va kvitansiyani imzolaydi. Pul topshirgan shaxsga
kirim orderi kvitansiyasi beriladi. Kassa kirim orderi bo‘yicha pullar
faqat ushbu hujjat to‘ldirilgan kunda qabul qilinadi.
Bankdagi hisob-kitob schyoti va boshqa schyotlardan kassaga naqd
pul kelib tushganida ham kassa kirim orderi tuziladi va uning kvitansiyasi
to‘ldiriladi. Kvitansiya hisob-kitob schyotidan pullarni hisobdan chiqarish
uchun bank muassasasi ko‘chirmasiga qo‘shib qo‘yiladi.
Pulning kassadan berilishi KO–2 shakldagi chiqim kassa orderi
bilan rasmiylashtiriladi. Kassadan pul ish haqi, mukofot, nafaqa,
stipendiyalar berilganda «To‘lov vedomosti»da rasmiylashtiriladi. Pul
berishga doir barcha hujjatlarni korxona rahbari va bosh buxgalter yoki
ular vakolat bergan shaxslar imzolashi kerak. Agar kassa chiqim orderiga
ilova qilingan hujjatlarda korxona rahbarining ruxsat beruvchi qaydi
bo‘lsa, orderda uning imzosi bo‘lishi shart emas.
Kassa chiqim orderi buxgalteriyada tuziladi va kassa chiqim
orderlarini qayd qilish jurnalida qayd qilinadi va kassirga ijro etish
uchun topshiriladi. Kassa chiqim orderlarini pul oluvchi shaxs qo‘liga
berishga ruxsat etilmaydi.
Kassir pulni biror-bir shaxsga berayotganida uning shaxsini
tasdiqlaydigan boshqa hujjat ko‘rsatishini talab qiladi, bu hujjatning
nomi va raqami, kim tomonidan va qachon berilganligini kassa chiqim
orderiga yozib qo‘yadi hamda oluvchining tilxatini oladi.
Bir necha shaxs nomiga yozilgan bitta to‘lov hujjati bo‘yicha pul
olishda ham shaxsni tasdiqlaydigan hujjat ko‘rsatilishi shart.
Korxonaning ro‘yxati tarkibida bo‘lmagan shaxslarga pul faqat kassa
chiqim orderi bo‘yicha beriladi. Kassadan pul faqat nomi chiqim kassa
orderida yoki uning o‘rnini bosadigan hujjat (qaydnoma)da ko‘rsatilgan
shaxsga beriladi.
19
Agar pul ishonchnoma orqali olinadigan bo‘lsa, buxgalteriya orderda
pul olish ishonib topshirilgan shaxsning ismi sharifini ko‘rsatadi. Agar
pul qaydnoma bo‘yicha berilsa, pulni olganligi haqida imzo chek-
tirishdan oldin kassir «Ishonchnoma bo‘yicha» deb yozib qo‘yishi lozim,
tegishlicha rasmiylashtirilgan va tasdiqlangan ishonchnoma kassirda
qoladi va kassa chiqim orderiga yoki qaydnomaga qo‘shib qo‘yiladi.
Ish haqi, vaqtinchalik ish qobiliyatini yo‘qotganlik nafaqasi,
pensiyalar va mukofotlar kassir tomonidan to‘lov qaydnomalari
bo‘yicha har bir xodimga chiqim orderlarini tuzib o‘tirmasdan beriladi.
To‘lov qaydnomaning titul (birinchi) varag‘iga pul berishga ruxsat haqida
yozuv qayd etiladi, uning tagiga korxona rahbari, bosh buxgalteri yoki
ular vakolat bergan shaxslar imzo chekadi, pul berish muddati va summa
yozuvda ko‘rsatiladi.
Agarda xodimlar ushbu pullarni o‘z vaqtida (ya’ni 3 kun ichida),
olmasa, ular deponentga o‘tkaziladi.
Kirim va chiqim kassa orderi yoki ularning o‘rnini bosuvchi hujjatlar
bo‘yicha pul olinganidan yoki berilganidan so‘ng darhol kassir ularga
imzo chekadi, ilova qilingan hujjatlarga esa «Olingan» (kirim hujjatlariga)
yoki «To‘langan» (chiqim hujjatlariga) shtampi bosiladi yoki so‘zlar
qo‘lda yoziladi va sana, ya’ni kun, oy, yil ko‘rsatiladi. Kassa orderiga
hech qanday o‘zgartirish kiritishga yo‘l qo‘yilmaydi. Agar unda xato
borligi aniqlansa, kassa orderi boshqatdan rasmiylashtiriladi.
Har bir order yoki uning o‘rnini bosuvchi hujjat bo‘yicha pul
olinganidan yoki berilganidan so‘ng kassir darhol kassa bo‘yicha naqd
pullar harakatini hisobga olish uchun mo‘ljallangan KO-4 shaklli kassa
daftariga buni qayd qiladi. Kassa jarayonlari kassirning kassa daftarida
ro‘yxatga olinadi. Kunning oxirida kassa daftarida pul qoldig‘i hisoblanib,
varaqning bir nusxasi dastlabki hujjatlar bilan buxgalteriyaga topshiriladi.
Korxona kassasidagi pul mablag‘lari, qimmatbaho qog‘ozlar,
markalar, talonlar bir oyda bir marta yo‘qlama qilish yo‘li bilan ro‘yxatga
olinadi. Kassa muomalalari buxgalteriya hisobida quyidagi schyotlarda
aks ettiriladi:
| 