Sеriyalar Spеktr oblasti

Xuddi shuningdеk, Mеndеlеyеv davriy sistеmasidagi barcha ximiyaviy elеmеntlarni ham nurlanish spеktrlari o’rganilib, atlaslar tuzilgan, bu atlaslar yordamida modda tarkibida mavjud bo’lgan ximiyaviy elеmеntlarni sifatiy analiz qilish mumkin.

Vadarod bog’lanish molekulalararo ta’sirning bir turi bo’lib, uni bir molekulaning vodrod atomi, ikkinchi bir molekulaning elektro manfiy guruxi bilan qushimcha bog’lanish hosil qiladi.

Vodorod bog’lanish muommolari uning spectral namoyon bo’lishi masalalari doirasi juda keng bo’lib, ko’p ilmiy ishlarda ko’rib chiqilgan.

Vodorod bog’lanish energiyalari keng oraliqni egallaydi va elektor tebranish va aylanish spektrida nomoyon bo’ladi. Ularni o’rganish infraqizil yutilish kombinatsion sochilish spektrlari va YaMR spektrlar yordamida olib boriladi.

Vodorod bog’lar ON , SN , ClN , FH va hakazo guruhlari bo’lgan molekulalar orasida sodir bo’ladi. Vodorod atomi qatnashayotgan guruhni A-H deb belgilash qabul qilingan.

A-H….B tipdagi vodorod bog’lanish hosil qilinganda A-H bog’lanishning ham B gruppalarning ham chastotalari o’zgaradi. Quyidagi ko’rinishli tebranishlar ko’rsatiladi.

Vodorod bog’lanish tebranish spektrida kuzatiladi asosiy spektral belgilar quydagilar.

I. A-H gruppaning valent tebranish palasasi va uning obertonlari past chastotaga siljiydi. Ko’plab sistemalarda bu siljish _ miqdorning o’nlab foizini tashkil qiladi.

a) Infraqizil yutilish spektirida vodorod bog’lanish _ palasasining integral intensivligi esa kam o’zgaradi.

b) Kompinasion sochilish spektirida _ ning intensivligi qisman ortadi.

s) Xarorat qisman o’zgarishi _ polasasini chastotasi va intensivliklari keskin o’zgarishiga olib keladi.

d) Turli hil erituvchilar ham _ palasa paramertrlariga ta’sir qiladi.

II. A – H gruppaning _ defarmasion tebranishi.

a)_ difarmatsion tebranish palasasi chastotasi erkin molekula chastotasiga nisbatan yuqori siljiydi. Bu holda nisbiy siljish uncha katta bo’lmaydi.

b) _– tebranish palasasining yarim kengligi va intensivligi _ dan farqli ravishda unchalik o’zgarmaydi.

s) Vodorod bog’lanishning o’ziga tegishli bo’lgan yangi past chastotali tebranishlarning paydo bo’lishi, bu uzoq infraqizil oblastida kuzatiladi.

Kuchli molekulalarning praton donorlik va proton akseptorlik qobilyatiga qarab, siljishining kattaligi 10 sm^-1 dan 1000^-1 gacha o’zgaradi.

Chastota siljishi bilan birga asosiy valent chiziqlarda intensivligining oshishi ham vodorod bog’lanish hosil bo’lganligining belgilardan biri hisoblanadi infraqizil yutilish spektrida A-H protoni vodorod bog’lanish tufayli qo’shni atomga siljish natijasiga bog’lanishning dipol moment ortadi. Infraqizil yutilish spektrida intensivlk esa dipol momentining kordinatalari bo’yicha o’zgarishiga proparsional bo’ladi. Kombinatsion sochilish spektrida intensivlikning o’zgarishi infraqizil yutilish spektrida kuchli emas. Chunki kombinatsion sochilish spektiridan (kuchli) intensivlik qutublanuvchanlik tenzorining o’zgarishiga proparsional bo’ladi.

Oddiy sharoitda valent tebranish chiziqning kengayishi vodorod bog’lanishning ya’ni bir belgisi deb qaraladi. Kupincha bu kengayish erkin molekula yarim kengligiga bir necha marta katta bo’lib murakkab strukturaga ega bo’lgan holda kuzatilishi mumkin. Vodorod bog’lanishda qatnashayotgan A-H palasaning ko’p kengayishi va strukturaga ega bo’lishi sababdan holigacha o’rganilmaganda.

Vodorod bog’lanish energiyasi 45kkol/mol dan oshganda A-H tebranishning formasi erkin molekula holidagi A-H tebranish formasidan farq qilla boshlaydi. Masalan (CH₃)₂O kompleksi HCl palasasining formasi kuchsiz vodorod bog’lanish bo’lganda, masalan, Sl₂ CO…HCl kompleksdagi palasasining formasidan keskin farq qiladi.

Adabiyotda vodorod bog’lanishli komplekislarning formasi tajribadagi 4ta umumiy nazariya asosida muhokama qilinadi.

1.O’rta disosiasiya

2.Chastota modlyasiyasi

3.Fermi rezonansi

4.Fluktasion nazariya

Barcha sistemalar uchun ham qo’lanilishi mumkin bo’lgan chiziqlarning kengayishi to’liq tushuntirishning umumiy nazariyaning bo’lishi mumkin emasligi ravshan chunki vodorod bog’lanshli sistemalar juda xilma-xil. Shuning uchun ham turli xil vodorod bog’lanishlarda kengayish sabablari ham har-xil deb o’ylash tabiydir.

Vodorod bog’lashning spektral namoyon bo’lishi galoidda vodorodlar misolida infraqizil yutilish spektri yordamida batafsil o’rganilgan.

Molekulalararo va ichki molekulyar ta’sir. Vodorod bog’lanish.

Yuqorida ko’rib o’tilgan ion, kovalent, metall, donor-akseptor kabi bog’lanishlar kimyoviy bog’lanishni asosiy turi hisoblanadi. Atom va molekulalar orasida bu xil bog’lanishlardan tashqari yana ikkinchi darajali bog’lanish xili-vodorod bog’lanish hamda molekulalararo tortishish kuchlari (Van-der Vaals kuchlari) ham mavjud. Oriyentatsion, dispersion va induksion kuchlar ham shular jumlasiga kiradi. Vodorod bog’lanish-kimyoviy belgilanishning o’ziga hos turidir. U molekulalararo va ichki molekulyar bo’lishi mumkin.

Molekulalararo vodorod bog’lanish tarkibiga vodorod hamda kuchli elektromanfiy element- ftor, kislarod, xlor, va oltingurgut atomlari kiradigan molekulalar orasida vujudga keladi. Bunday molekulalarda umumiy elektron juft vodorod atomidan elektromanfiy element atomi tomoniga siljigan bo’ladi. Bunda musbat vodorod ioni kuchli bo’lganligi uchun boshqa atom yoki ionning bo’linmagan elektron jufti bilan o’zaro ta’sirlanib kuchsizroq bog’ni hosil qiladi. Bu bog’lanish vodorod bog’lanish deyiladi.

Masalan; Donor-akseptor bog’lanish ikki hil molekula orasida ham yuzaga chiqishi mumkin. Masalan,

H₃N: + BF₃ H₃N:BF₃

Bu yerda NH₃ elektro juftli donor bo’lib, BF₃ elektron juft uchun akseptordir.

CO molekulasi ham ichki donor-akseptor bog’lanish mavjuddir. Bunda uglerod akseptor, kislorod donor vazifasini bajaradi.

Odatda vodorod bog’lanish nuqtalar bilan belgilanadi va bu bilan uning kovalent bog’lanishdan ancha kuchsizroqligi ko’rsatiladi. SHunga qaramay molekulalarning assoslanishi ana shu bog’lanish tufayli vujudga keladi.

Lekin bu bog’lanishning energiyasi unchalik katta emas. Masalan kimyoviy bog’lanishning asosiy turlarini bog’lanish mustahkamligi 84-1042 kkal/mol bo’lsa, vodorod bog’lanishniki 0.1-42 kkal/mol.

2. 
   ISP-51 tipli spektrografning ishlash prinsipi va undan olingan natijalar tahlili.