Elektr energiyasi ishlab chiqarish turlari bo’yicha ekologik jarima bali

Elektr energiyasi ishlab chiqarish turlari bo’yicha ekologik jarima bali.

2.2.3 – rasm. Jarima ballarining ko’rsatkich diagrammasi

1- uran (1735) 2- neftli yoqilg’i (1398) 3-tosh ko’mir (1356) 4-yadro yoqig’isi (672) 5-quyosh fotoelektrik elementi (461) 6- tabiiy gaz (267) 7- shamol (65)

8-kichik GES (5).

Bu izlanishlar natijasida quyidagi xulosaga kelingan: ekologik xavfsizlik QTEM energetik qurilmalarida nihoyatda katta, an’anaviy elektr stanstiyalariga nisbatan; QTEM an’anaviy energiya manbalariga nisbatan 31 marta atrof-muxitga kam tasir qiladi (qazilma yoqilg’i hisobiga); qo’ng’ir ko’mirdan olinadigan xuddi shu 1 kVt.s energiyaga nisbatan 1 kVt.s elektr energiyasi kichik GESda 300 marta toza xisoblanadi.

Mikro GESlar atrof-muhitga sezilarli ta’sir etmaydi, jumladan: iflos gazlar chiqarish (SO₂, CO₂, NO₂), kislotali yomg’irga, tuproqni suv bosishga, iqlimni o’zgartirishga, azon qatlami emirilishiga va h.k. olib kelmaydi.

Shu bilan birga aytish mumkinki, kichik GESlar ishlatilishida daryoning florasi va faunasidan o’zgarmaydi va biologik turlarning kamayishiga olib kelmaydi. Katta GESlardagi kabi kichik quvvatli gidrostanstiyalar qishloq xo’jaligi yerlarining suv bosimiga daryo qirg’oqlariga tegishli yerlar gidrologik rejimini o’zgartirmaydi.

Shovqinlar ta’siri noqulay sharoit tug’diradi, chunki bunda uning kattaligi 45 db dan 100-450 t katta masofada bo’lishi kuzatilgan. Eng katta muammo shovqinning eshitish darajasidan past chastotalisi hisoblanadi, ya’ni elastik to’lqin hosil qiladigan 16 Hz dan past chastotadir. Bunday to’lqinlar havoda sezilarsiz darajada yutiladi va uzoq masofalarga tarqalishi mumkin. Katta amplitudalarda shovqinlar og’riq ta’sirini berishi va tirik mavjudotlar psixologiyasiga ta’siri kuchli bo’lishi mumkin.

Shuning uchun shamol potensialli kuchli maydonlarda yashash va sanoat qurilishi binolari bo’lmasligi, yashash punktlari, qishloq xo’jaligi manzilgohlari va dam olish maskanlari, transport magistral tarmog’i, elektr uzatish liniyalari, daryolar, suv havzalari, doimiy qushlar yashaydigan joylar, milliy bog’lar va h.k. ko’chirilishi lozim. Eng sezilarli cheklashlardan joy tonografiyasiga bog’liq bo’lib, u shamol oqimiga strukturasiga etarlicha o’zgarishlar kiritadi va oqibatda uning fizik-mexanik va geofizik xaraktristikasini noqulay holatga keltiradi. Bu esa ShEQ asosi uchun fundament qilish asosiz va shamol tregati o’rnatilishi mumkin bo’lmaydi yoki qurilishning asossiz qimmatlashuviga olib keladi. Bularga yerlarning loyqali suv bosimi, qumlar isishini, texnologik o’pirilishlar, beqaror ko’chishlar (yer qatlami), sel oqimlari rayonlari, toshli territoriyalar va boshqalar. Bulardan tashqari ShEQ texnik parametrlari tahlilidan ma’lumki O’zbekiston sharoitida ularni ishlatish kam samarali hisoblanadi. Shamol tezligining ishchi diapazoni 9..10 m/s bo’lib, shamol g’ildiragi ishlashi uchun 5-6 m/s tezlik zarur xisoblanadi. Shu bilan birga aytish lozimki O’zbekistonning ko’pgina rayonlarida shamolning o’rtacha yillik tezligi 3...4 m/s ni tashkil etadi. Bu esa ShEQni samarali ishladishi uchun maxsus shamol agregatlari, konstruktiv texnik yechimlar ustida ishlash lozimligini ko’rsatadi.

Yuqoridagilarni inobatga olib hamda O’zbekiston gidropotenstiyalidagi ishlatilmayotgan zahiralarni ishga tushirish mikro va kichik GESlar loyihasi va qurilishini jadallashtirish eng dolzarb ekologik toza elektr energiyasi bo’lib, ishlab chiqarishga katta istiqbol tug’diradi.

Is gazidan qator organik moddalar sintez qiluvchi korxonalarda, garajlarda ventilyatsiya yomon bo'lganda, yangi bo'yalgan, shamollatilmaydigan xonalarda, shuningdek, uy sharoitlarida tabiiy gaz yonib turganda va pechka bilan isitiladigan uylarda pechka qopqog'i o'z vaqtida yopilmaganda zaharlanib qolish mumkin.

Is gazidan zaharlanish uning havodagi kontsentratsiyasi va ta'sir muddatiga bog'liq bo'ladi. Zaharlanish engil, o'rta va og'ir darajalarda bo'ladi, bunday hollarda bosh qattiq og'riydi, aylanadi, qusish, hushdan ketish hamda nafas olish sekinlashadi, ba'zan o'limga ham olib keladi.

Biz nafas oladigan havo - atmosferani tashkil etadigan qatlamlar har qaysisi o'zining muayyan vazifasiga ega. Masalan, ozon qatlami barcha tirik organizmlarni nurlanishdan saqlaydi. Quyosh nurlari ta`sirida kislorod, azot oksidi va boshqa gazlar ishtirokida hosil bo'lgan ozon kuchli ultrabinafsha nurlarni o'ziga yutib, tirik organizmlarni uning salbiy ta`siridan himoya qiladi. Avtomobillardan havoga chiqariladigan is gazi esa ozonning yemirilishiga sabab bo'ladi. Mutaxassislarning hisob-kitobiga ko'ra, havoni ifloslantiradigan asosiy antropogen omillar ro'yxatida avtomobil transporti birinchi o'rinni egallaydi. Ya`ni umumiy zararning 40 foizi Yer yuzida harakatlanayotgan avtomobillar hissasiga to'g'ri keladi. Qolgan zararning 20 foizi energetika sanoati, 14 foizi korxona va tashkilot ishlab chiqarishi, 26 foizi qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi, maishiy kommunal xo'jaligi va boshqa sohalardan yetkaziladi. Shuning uchun mutaxassislar avtomobilni "g'ildirakli kimyoviy fabrika" deb atashadi. Dunyoning eng ilg'or, rivojlangan davlatlarida tashqi muhitning ifloslanishi avtomobil dvigatellari chiqarayotgan zaharli moddalar tufayli yuz beradi. Yaponiyada avtomobillarning ko'pligidan ko'cha harakatini boshqaradigan politsiya xodimi har ikki soatda kislorod niqobini almashtirib turishga majbur bo'lar ekan.Mashina motori chiqargan gaz tarkibida uglerod oksidi, karbonat angidrid, aldegidlar, azot oksidi, qo'rg'oshin birikmalari bo'lib, ular nafaqat atrof-muhit sofligiga putur yetkazadi, balki inson salomatligi uchun ham koni ziyon hisoblanadi. Uglerod oksidlari qondagi gemoglobin bilan birikib, uning kislorod tashish xususiyatini kamaytiradi, qo'rg'oshin birikmasi esa nafas yo'llari orqali organizmga o'tib, yurak-qon tomirlari faoliyatiga jiddiy shikast yetkazadi. Bitta avtomobil bir kunda 10-12 litr benzin yonilg'isi ishlatib, atmosfera havosiga 25 kggacha zararli kimyoviy birikmalarni chiqaradi. Bir yil davomida "ishlagan" avtomobil 4 tonnadan ortiq kislorodni yo'qotishga "hissa" qo'shadi.

Jahondagi yirik sanoatlashgan va ko’p sondagi serqatnov avtomobil harakatiga ega shaharlarning ustida doimiy ravishda tumanga o’xshash xira tutunli havo qatlami mavjud bo’lib turadi. Bu asosan avtomobil chiqindi gazlarining shahar osmonida to’planib qolishidan hosil bo’lib, hudud tabiiy zanjiriga va ekomuvozanatiga nihoyatda salbiy ta’sir ko’rsatadi.

Statistik ma`lumotlarga ko'ra, inson bir sutkada o'rtacha 1,5 kilogramm oziq-ovqat, 2,5 litr suv iste`mol qiladi. Odam o'pkasi esa bir sutkada 13 kubometr havoni yutib chiqaradi. Bu butun bir boshli temir yo'l sisternasi hajmiga teng. Odam ovqat yemasdan bir oy, suvsiz uch kun yashashi mumkin. Biroq havosiz ikki-uch daqiqadan ortiq yashay olmaydi.

Qolaversa, transport vositalaridan chiqadigan is gazi o'simlik va hayvonot dunyosi, suv va tuproqni ham baravar zararlaydi. Ifloslangan havo ta`sirida o'simliklarda modda va energiya almashinuvi buziladi, ekinlar va mevali daraxtlar kamhosil bo'lib qoladi. Bugina emas, is gazi tabiatdagi fotosintez jarayoniga ham salbiy ta`sir o'tkazishi aniqlangan.

Aslida is gazining ham atmosferada o'z o'rni, vazifasi bor. Ya`ni kimyoviy formulasi  bo'lgan mazkur modda yerdagi haroratni me`yorda ushlab turadi, uni ramziy ma`noda sayyoramizning ko'rpasi, deyish mumkin. Is gazining atmosfera havosi tarkibidagi ulushi 0,3 %ni tashkil qiladi, ammo bu turg'un miqdor emas, mavsumga bog'liq ravishda o'zgarib turadi. Olimlarning aniqlashicha, hozirgi davrda is gazi miqdori inson omili ta`siri bilan bir yilda o'rtacha 22 milliard tonnadan ortiqni tashkil qiladi.