II BOB. ATROF-MUHIT MUHOFAZASI

O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2013-yil 27-may kuni “2013-2017 yillarda O'zbekiston Respublikasida atrof-muhit muhofazasi bo'yicha harakatlar dasturi to'g'risida” Qaror qabul qildi.

Atrof-muhitning maqbul holatini ta'minlash va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, iqtisodiyot tarmoqlarida barqaror rivojlanishning ekologik asoslarini joriy etish maqsadida qabul qilingan mazkur qarorga binoan 2013-2017-yillarda O'zbekiston Respublikasida atrof-muhit muhofazasi bo'yicha harakatlar dasturi va uni amalga oshirish tadbirlari tasdiqlandi.

Qarorga binoan O'zbekiston Respublikasi Davlat tabiatni muhofaza qilish qo'mitasiga 2013-2017-yillarda O'zbekiston Respublikasida atrof-muhit muhofaza-si bo'yicha harakatlar dasturini bajarish tadbirlarini tashkil etish va ularni nazorat qilish vazifalari yuklatildi.

Mazkur qaror bilan tasdiqlangan tadbirlarning mas'ul ijrochilari –Qoraqal-pog'iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari, vazirliklar, davlat qo'mitalari, idoralar:

O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi va Moliya vazirligiga O'zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturiga kiritish uchun mazkur qaror bilan tasdiqlangan tadbirlar yuzasidan har yili takliflar kiritishlari kerak. Shuningdek, 2013-2017 yillarda O'zbekiston Respublikasida atrof-muhit muhofazasi bo'yicha harakatlar dasturini bajarish bo'yicha aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqsinlar va amalga oshiradilar.

2013-2017 yillarda O'zbekiston Respublikasida atrof-muhit muhofazasi bo'yicha harakatlar dasturi asosiy mohiyati quyidagilardan iborat:

O'zbekiston Respublikasida ko'p qirrali iqtisodiyot va jamiyat qurilishining asosiy tamoyillari, umuman olganda, barqaror rivojlanish tamoyillari bo'lib, ular doirasida birinchi darajadagi muhim vazifa ijtimoiy va boshqa sohalarda siyosat bilan yaqin integratsiyada izchil amalga oshiriladigan makroiqtisodiy rejalashtirishning tabiat muhofazasi siyosati bilan maqbul uyg'unligidir. Respublikaning ekologik siyosati tabiatning alohida elementlarini muhofaza qilishdan ekologik tizimlarni umumiy muhofazasiga o'tishni amalga oshirishga, inson yashash muhitining maqbul ko'rsatkichlarini kafolatlashga va o'zaro aloqani iqtisodiyot tarmoqlarini “yashil iqtisodiyot” tamoyillariga asosan rivojlantirish mexanizmlari bilan uyg'unlashtirishga yo'naltirilgan.

O'zbekiston Respublikasining atrof-muhit muhofazasi bo'yicha harakatlar milliy dasturida (AMMHMD, 1998 y.) asosiy vazifa — ustuvor ekologik muammolarni aniqlash, ularni hal etish vositalarini tanlash va tegishli tashkiliy va maxsus o'zgarishlar amalga oshirilishini nazarda tutuvchi, mamlakatning barqaror rivojlanish yo'liga o'tishiga shart-sharoitlar yaratish uchun respublikaning tabiatni muhofaza qilish faoliyatida umumiy strategiyani shakllantirishdan iboratdir.

Ushbu dastur AMMHMD asosida ishlab chiqilgan va O'zbekistonda iqtisodiy islohotlarni ekologik jihatdan birgalikda olib borish borasidagi tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirishga hamda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va mamlakatni barqaror rivojlantirish maqsadlariga erishishga qaratilgan.

Ushbu dastur atrof-muhit holatining kafolatlangan sifatli darajasiga erishish borasidagi chora-tadbirlar majmuini amalga oshirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, tabiatdan foydalanish boshqaruvini takomillashtirish va samarali iqtisodiy usullarini tatbiq qilish, atrof-muhit ustuvorligini hisobga olgan holda, iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish, mamlakatning barqaror rivojlanishiga, ekologik ilm-fanni olg'a surishga va barqaror rivojlanish maqsadlaridagi ta'limni joriy qilishga, ekologik bilimlarni keng targ'ib qilishga, shuningdek ekologik madaniyatni oshirishga yordam beradigan shart-sharoitlarni yaratish maqsadida ishlab chiqilgan.

Ushbu dasturning 4-bandida nazarda tutilgan maqsadlarga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal etish zarur:

- tabiiy resurslardan, shu jumladan suv, yer, mineral xom-ashyo va biologik resurslardan oqilona va kompleks foydalanish;

- ishlab chiqarishda ekologik toza texnologiyalarni joriy etish va texnologik jarayonlarni takomillashtirish hisobiga havo muhiti, suv va yer resurslarining – ifloslanishini bosqichma-bosqich kamaytirish;

– atrof tabiiy muhitni muntazam baholash va uning ijtimoiy-ekologik holati prognozini tuzish uchun atrof tabiiy muhit monitoringi mexanizmini takomillashtirish;

– ekologik ofat mintaqasida – Orolbo'yi va mamlakatning boshqa ekologik jihatdan noqulay hududlaridagi ekologik holatni tiklash va sog'lomlashtirish chora-tadbirlari kompleksini amalga oshirish;

– aholini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash va yirik shaharlar va aholi punktlaridagi kanalizatsiya tarmoqlari tizimlari va tozalash inshootlarini yaxshilash;

– atrof tabiiy muhit muhofazasi sohasida ilmiy-texnik salohiyatni rivojlantirish hamda fan va texnika yutuqlaridan foydalanish;

– muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tarmoqlarini rivojlantirish va kengaytirish;

– atrof tabiiy muhit muhofazasi, ekologik ta'lim va barqaror rivojlanish maqsadlaridagi ta'lim, shuningdek, ekologik bilimlarni targ'ib qilish sohasida tabiatni muhofaza qilish qonunchiligini va me'yoriy-uslubiy asosni takomillashtirish;

– ekologik muammolarni hal etishda mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni yanada rivojlantirish.

Ushbu dasturni bajarish quyidagi 5 ta asosiy yo'nalishlar bo'yicha amalga oshiriladi:

– aholi va davlat uchun yashash muhiti va ekologik xavfsizlik darajasining kafolatlangan va qulay shart-sharoitlarini yaratish;

– iqtisodiyot tarmoqlarini ekologizatsiyalashtirish, texnologik jarayonlarni va tabiatni muhofaza qilish faoliyatini takomillashtirish;

– atrof-muhitning ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyati chiqindilari bilan ifloslanishining oldini olish;

– atrof tabiiy muhit muhofazasi va tabiatdan foydalanish, ekologik ta'lim va barqaror rivojlanish maqsadlaridagi ta'lim sohasida tabiatni muhofaza qilish qonunchiligini va me'yoriy-uslubiy bazani rivojlantirish;

– tabiatni muhofaza qilish faoliyatini takomillashtirish va tabiiy muhitni transchegaraviy ifloslanishining oldini olish bo'yicha mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni rivojlantirish.

Bundan tashqari, dasturda aholi va davlat uchun yashash muhiti va ekologik xavfsizlik darajasining kafolatlangan va qulay sharoitlarini yaratish, iqtisodiyot tarmoqlarini ekologizatsiyalashtirish, texnologik jarayonlar va tabiatni muhofaza qilish faoliyatini takomillashtirish, atrof-muhitni ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyati chiqindilari bilan ifloslanishining oldini olish, atrof tabiiy muhit muhofazasi va tabiatdan foydalanish, ekologik ta'lim va barqaror rivojlanish maqsadlaridagi ta'lim sohasida tabiatni muhofaza qilish qonunchiligini va me'yoriy-uslubiy bazani rivojlantirish, tabiatni muhofaza qilish faoliyatini takomillashtirish va tabiiy muhitning transchegaraviy ifloslanishining oldini olish bo'yicha ham qilinishi kerak bo'lgan ishlar batafsil bayon etilgan.

Ushbu dasturda nazarda tutilgan tadbirlarning bajarilishini nazorat qilish Davlat tabiatni muhofaza qilish qo'mitasi tomonidan amalga oshiriladi, u:

– mas'ul ijrochilar bilan birgalikda moddiy-texnika resurslari, texnologik salohiyat va boshqa shu kabi omillar mavjudligini hisobga olgan holda, mazkur dastur tadbirlariga aniqlik va tuzatishlar kiritishni o'rganib chiqadi va takliflar tayyorlaydi;

– ushbu dasturda nazarda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun ajratilgan moliyaviy mablag'lar va moddiy resurslardan foydalanish monitoringini amalga oshiradi;

– mazkur qarorda nazarda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish mexanizmi, uslubi va shartlarini takomillashtirish bo'yicha takliflar kiritadi;

–ushbu dasturda nazarda tutilgan tadbirlarning o'z vaqtida va sifatli bajarilishini nazorat qiladi va yilning har choragida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobot taqdim etadi.

Mazkur Dasturda nazarda tutilgan va O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti mablag'lari hisobidan amalga oshiriladigan tadbirlarni moliyalashtirish hajmlariga, uning manzilli qismi tegishli kalendar yil uchun shakllantirilayotganda, Respublika byudjeti, Qoraqalpog'iston Respublikasi va mahalliy byudjetlarning imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda, har yili aniqlik kiritiladi.

Tadbirlarni amalga oshirishga jami 89,39 mlrd. so'm, 1635,55 mln. AQSH dollari va 57,63 mln. yevro miqdorida mablag'lar ajratilishi nazarda tutilgan, shu jumladan:

• 
  davlat byudjeti mablag'lari — qariyb 10,12 mlrd. so'm miqdorida;
  

• 
  vazirliklar, idoralar, boshqa tashkilotlar, O’zbekiston rivojlanish va taraqqiyot jamg'armasi, banklar kreditlari, shuningdek jismoniy shaxslar va nodavlat yuridik shaxslar (ixtiyoriy ravishda) mablag'lari — 79,27 mlrd. so'm, 1247,14 mln. AQSH dollari va 57,49 mln. yevroga yaqin, shu jumladan, Davlat tabiatni muhofaza qilish qo'mitasining 3,0 mlrd. so'm mablag'lari bilan birga;
  
• 
  chet el investitsiyalari va boshqa xalqaro manbalarda — 388,41 mln. AQSH dollari va 140 ming yevro, shu jumladan, tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga xalqaro grantlar 3,52 mln. AQSH dollari va 140 ming yevro bilan birga.
  

Kioto qarori – bu 1997 – yilning dekabrida qabul qilingan xalqaro kelishuv bo’lib, BMTning ob–havo o’zgarishlari to’g’risidagi Rama bitimiga oid qo’shimcha hujjat hisoblanadi. U mamlakatlar rivojini va o’lkani o’tuvchi iqtisodiyot bilan qisqartirish yoki issiqxona gazlarining chiqindilarini barqaror qilishni o’z zimmasiga oladi.

Kioto qarori – bu 1997- yilda Yaponiyada imzolangan xalqaro shartnoma bo’lib, global isishning oldini olish maqsadida issiqxona gazlari chiqindilarining atmosferaga chiqishini qisqartirish maqsadida tashkil etilgan. Qachonki iqtisodiy faoliyatning boshqaruvi milliy hukumatlarning alohida huquqidan mustasno bo’lmasa va hukumatlararo bitimlarning obyekti bo’lsagina, Kioto qarori zamonaviy iqtisodiyotning bir hodisasi bo’la oladi.

1980- yilda dunyo hamjamiyatining e’tibori global isish muammolariga qaratildi. Atmosferaning yuqori qatlamlaridagi issiqlikning tutilishida karbonat-angidrit gazi asosiy o’rinni egallaydi. Yer atmosferasiga tashlanadigan karbonat- angidrit gazining taxminan 1/3 qismini issiqlik stansiyalari, transport va shahar xo’jaligi ishlab chiqaradi. Sayyoramiz o’rmonlari karbonat- angidrit gazini qisman yutadi. Lekin yonuvchi yoqilg’ilar iste’moldan paydo bo’lgan atmosferani zaharlovchi karbonat - angidrit gazining hajmi shunchalik kattaki, ularni butunlay qayta ishlashga “mitti yashil sayyora”ning qurbi yetmaydi. Bu isishning asosiy sababi insoniyat faoliyati - atmosferaga issiqxona gazlari chiqinqilarining tashlanishi va karbonat- angidrit, metan gazlari bo’lib kelmoqda. Bu gazlar sayyoramiz yuzasini isitib yorituvchi infraqizil nurlarini yutib, bu bilan sayyora yuzasining sovushiga to’sqinlik qiladi va havo haroratining ko’tarishiga sabab bo’ldi. Karbonat angidrid gazi atmosferaning yuqori qatlamidagi issiqlikning tutilishida asosiy o’rinni egallaydi. Agar haqiqatdan ham haroratning turg’un global ko’tarilishi yuz bersa, shubhasiz, bu muammoning yechimi ham faqat biz-yer aholisiga bog’liq bo’lib qoladi. Insoniyat ishtirokisiz ham yer sayyorasi tarixida keskin harorat isishi kuzatilgan. Atmosferada karbonat angidrid gazi miqdorining oshishi global isishning sababi emas, balki, aksincha global isish karbonat angidridning ko’payishiga sabab bo’lgan degan fikrlar ham bor. Sir emaski, global isish tom ma’noda, insoniyat uchun fojiaga aylanmoqda. Misol uchun, Yevropaning ba’zi mamlakatlari (Gollandiya) suv ostida qolishi mumkin. “Toza” bozor sharoitlarida korxona rahbarlariga hozirgi ob-havo ifloslanishlari bilan kurashish befoyda, chunki bu ularga ziyon yetkazadi xolos. Shunday ekan davlat va korxona boshqaruvda meyor juda zarur. Modomiki, havo bo’shlig’i butun sayyora uchun yagona ekan, unda Kioto protokoli asosdagi atmosfera ifloslanishiga qarshi kurash asosiy rolni o’ynaydi.

Kioto shartnomasining ilmiy asoslari tez-tez tanqid ostiga olinadi: Birinchidan, global isish uzoq muddat davom etishi to’g’risidagi paktning o’zi ko’pgina ekspertlarni shubhaga solmoqda. Oxirgi o’n yillik bilan taqqoslaganda o’rta yillardagi harorat isishi tasodifiy fluktuatsiyadek tuyulishi mumkin.

Taxmin qilinayotgan global haroratni 2 ta usul yordamida oldini olish mumkin deya hisoblanmoqda:

1. 
   Dunyo mamlakatlarining “ifloslantiruvchi” texnologiyalardan kamroq foydalanib yoqilg’i balansining strukturasini o’zgartirish (ko’mir kuydirishdan gaz kuydirilishiga o’tish, AES va GES lardan foydalanish, shamol energiyasi va boshqalar)
   
2. 
   Energiya tejovchi texnologiyalar va tozalovchi inshootlarning keng joriy etilishi.
   

Kouz g’oyalarining yangichaligi shundaki, u shaxsiy huquqni nomoddiy boyliklardan boshlab o’rgana boshladi. Qisman olganda, havoni ifloslovchilar va bundan aziyat chekayotganlar o’rtasidagi qarama-qarshiliklarda bu muammoning obyekti shu tashkilotning o’zi emas, balki tashkilotning bu zararli foydalanishini ta’qiqlay oluvchi huquqidir. Bu huquq tashkilot kimga tegishli bo’lsa, o’sha uchun kelishuvlar yoki savdo-sotiq obyekti bo’lishi mumkin.[2]

Kioto qarori bo’yicha ifloslanishni boshqaruvchi asosiy qoidalar :

BMTning Rama bitimi sanoatda rivojlangan mamlakatlarning issiqxona gazlaridan chiqayotgan chindilarni 2000-yilgacha qisqartirish majburyatini bo’yniga olgan edi. Lekin keyinchalik ma’lum bo’ladiki, chiqindilarni qisqartirish uzoq vaqt va mablag’ni talab etar ekan. Shu sababli chiqindilarni qisqartirish majburiyati norasmiy deb tan olindi . Davlat auksionidan litsenziya sotib olgan firmalar keyinchalik litsenziyani boshqa kompaniyalarga qayta sotishlari mumkin. Eng asosiysi litsenziya ishlab chiqarish eng foydali va daromadli yo’ldir. Shaxsiy huquq bo’yicha iqtisodiy nazariyalar tavsiyalari asta-sekin amaliyotda qo’llana boshlandi, ayniqsa, atmosferasining ifloslanishi boshqaruvi borasida. Bir tarafdan zararli moddalar chiqarish huquqiga ega milliy savdo bozorlari rivojlangan mamlakatlar tomonidan turitila boshlandi. 1990-yillardan so’ng AQShda oltingugurtli angidrid chiqindilari normalari savdosi rivojlangan. Buyuk Britaniyada esa 2002-yildan boshlab issiqxona gazlari chiqindilari britan sistemasida ishga tushdi. Kioto qaroriga turli mamlakatlar turlicha qarashlariga sabab, qarorning tasdiqlanishi jiddiy to’siqlarga uchradi. 2001-yilda chiqindi ishlab chiqarish borasida dunyo bo’yicha ulushi 36,1 % tashkil etuvchi AQSh Kioto qarorida qatnashishdan bosh tortdi va oqibatda qaror tasdig’i tahlika ostida qoldi. 2002-yilning may oyigacha qarorni bir necha mamlakatlar (Norvegiya, Chexiya, Ruminiya va boshqalar) tasdiqlashdi. Ularning ulushi dunyo bo’yicha jami chiqindilarning 2,7% ni tashkil etar edi. Kioto qarori endi kuchga kirmaydi degan xavotirlar ham avj oldi. Ikki yil mobaynida bu xalqaro kelishuvni qayta ishlash jarayoni olib borildi. Asta-sekinlik bilan bitimga yangi mamlakatlar qo’shila boshladi. Rossiya Federatsiyasi Kioto qarorini 1991-yil 11-fevralda imzoladi. Qarorga muvofiq yetakchi industrial rivojlangan mamlakatlar rivojlangan mamlakatlar 2008-2012-yillar davomida karbonat-angidrid gazini 1990-yil darajasiga qaraganda o’rtacha 5 % ga qisqartirish vazifasini o’z zimmalariga olishdi. Har bir mamlakatda karbonat angidrid emissiyasi (jismlarning elektr chiqishi) ga norma ajratib chiqildi. Rejada ko’rsatilgan normadan kam karbonat angidrid gazi ishlab chiqargan mamlakatlar, gazning ortiqchasini karbonat angidridni dastlabki normadan ko’proq ishlab chiqarish huquqiga ega bo’lgan boshqa mamlakatlarga sotishlari mumkin. [1]

Kioto qarorining asosiy holatlari:

1. 
   2008-2012-yillarda bu kelishuvda ishtirok etuvchi sanoatda rivoj topgan mamlakatlar uchun ruhsat etilgan issiqxona gazlari hajmini aniqlash (Rossiya Federatsiyasi uchun bazaviy 1990-3050 mln tonna karbonat angidrid ekvivalentligi yuqori nuqta belgilab berilgan)
   
2. 
   Alohida mamlakatlar uchun mexonizmlarning qayta ishlanishi-“egiluvchanlik mexonizmlari” (kvotalar bilan savdo, texnologiyalarni tadbiq qilish bo’yicha o’zaro loyihalarning amalga oshirilishi)
   
3. 
   Mexonizmlarning qayta ishlanishi jarayonida chiqindilar darajasi ustidan nazorat o’tkazish ( antropogen chiqindilarni baholash borasida milliy sistemalar joriy etilishining zaruriyati)[2]
   

Rossiya tomonidan Kioto qarorining tasdiqlanishi ko’plab olimlar va siyosatchilar o’rtasida munozaralarga sabab bo’ldi va bu kelishmovchiliklar uzoq davom etdi. Kioto qarori go’yoki tabiatni asrash borasida Rossiyadan hech qanday qo’shimcha harakatlarni talab qilmas edi. Holbuki, 1990-yillar, ya’ni Rossiya sanoatda og’ir krizisni boshdan kechirayotgan davr issiqxona gazlari chiqindisi he ch qanday maxsus o’lchovlarsiz 1/3 ga qisqargan va natijada ularning umumiy hajmi taxminan 1900 mln karbonat angidrid ekvivalentni tashkil qilgan edi. Shu sababli mamlakatninguzoq istiqboliga xizmat qiluvchi zarur ijtimoiy-iqtisodiy vazifasi YaIMenergiya hajmini qisqartirish edi. Buni esa faqat bir yo’l-savdo mahsulotlari strukturasini chuqur qayta qurish, ya’ni energiya sarflovchi mahsulotlar hissasini keskin kamaytirishdan iborat edi. Aks holda Rossiya tez orada 1990-yillardagi darajaga kelib qolar va bu qo’shimcha kvotalarni sotishga savdo mahsulotlari darajasining sekinlashishiga olib kelar edi. Qarorga norozilar Rossiyaga bir vaqtning o’zida neft va gaz eksportidan keladigan foydadan voz kechib turib, mahsulot miqdorini oshirish va uning strukturasini o’zgartirish juda qiyin bo’ladi deb hisoblashar edi. Shu sababli ham Kioto qarorining amalga oshirilishi o’lkaning iqtisodiy rivojiga xavf solib turar edi.

Rossiya prezidenti maslahatchisi A. Illarinovning to’g’ridan-to’g’ri yozishicha, Rossiya Federatsiyasi tomonidan Kioto qarorining tasdiqlanishi minimumda-uning iqtisodiy tempining sekinlashuviga, maksimumda esa Rossiya iqtisodiy imkoniyatlarining butunlay qisqarishiga olib keladi. Rossiyaning chiqindilar savdosidan olgan foydasi jahon savdo bozoridagi so’rov va takliflarga ham bog’liq. Kioto qarorining vazifasiga kiritilgan har yillik issiqxona gazlaridan chiqadigan chiqindilar Yevropa Ittifoqi mamlakatlari uchun taxminan 150 mln karbonat angidrid va boshqa rivojlangan mamlakatlar uchun 360-380 mln tonnani tashkil qiladi. Lekin Yevropa Ittifoqi mamlakatlari kvotalarni yoki Yevropa ittifoqi (Gretsiya, Irlandiya va iberiy yarim oroli o’lkalari)ga, yoki markaziy va sharqiy yevropaga sotilishi kuzatilmoqda. Shu sababli Rossiya tomonidan 2008-2010-yillar davomida talab Avstraliya, Yangi Zenlandiya va Norvegiyadan ) 140 mln tonna karbonat angidrid ekvivalentdan oshmaydi. Chiqindilar hajmi Yevropa ittifoqi hissasiga 24,2% bo’lsa, Yaponiyaga 8,5 % ni tashkil qiladi. Agarda Rossiya 17,4% chiqindilarga javob bera turib, Kioto qarorini tasdiqlasa, u holda qarorni tasdiqlagan mamlakatlarning karbonat angidrid gazi chiqindilarining yakuniy soni 50,1% ni tashkil qilardi.

Rossiya ko’p bora tasdiqlaganini e’lon qilgan bo’lsada, uni amaliyotga qo’llashga shoshilmadi. Chunki u o’zining asosiy pozitsiyadan foyda olishni ko’zlagan edi.shartlarni mustahkamlashtirish natijasida Rossiya chiqindilarni 1990-yillardagidek darajada saqlash huquqiga ega bo’ladi. Bu paytda, masalan, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida bo’lgani kabi, 1990-yilning darajasidan 8% ga past bo’lishi kerak edi. Rossiya tomonidan Kioto qarorini AQSh “veto”sidan so’ng, ya’ni 2004-yilning noyabrida tasdiqlagan edi.

2005-yil 16-fevralda Kioto qarori kuchga kiradi. 2005-yilning oxiriga kelib Aqsh va Avstraliyadan tashqari dunyoning rivojlangan 156 davlati qarorni tasdiqladi. Ammo qaror tasdig’idan so’ng ham uning atrofida bo’layotgan kelishmovchiliklar barham topmadi. Bir tarafdan chiqindilar hajmini nazoratga oluvchi mexonizmlarni qayta ishlash va 2013-yilgi yangi xalqaro kelishuvga tayyorgarlik boshlandi. Boshqa tarafdan, Kioto qaroriga zid ravishda 2005-yil iyul oyida AQSh tashabbusi bilan Osiyo-tinch okeani iqtisodiy rivojlanish va iqlim bo’yicha sheriklik tashkil etildi. Bu kelishuvga Kioto qarorini imzolamagan (AQSh,Avstraliya) rivojlangan va yirik rivojlanayotgan mamlakatlar (Janubiy Korea, Xitoy va Hindiston ) a’zo bo’lishdi. Osiyo-Tinch okean sherikligi Kioto qarori mexonizmlariga qo’shimcha deb e’lon qilingan bo’lsada, uni “qarorga qarshi kelishuv” deb atashardi.

Rossiya iqtisodiyotini rivojlantirish vazirligining ma’lumotiga ko’ra, 2008-2012-yilgi issiqxona gazlari chiqindisi Rossiyada 1990-yillar darajasidan past, 3mlrd tonna karbonat angidrid-ekvivalent bo’ladi. Bundan ko’rinib turibdiki, Rossiya chet el xaridorlarining talabini butunlay qondira oladi.

Baholashlariga qaraganda, jahon uglerod bozorida karbonat angidridning narxi taxminan tonnasiga 10 dollorni tashkil qilsa, unda 2008-2012-yillar mobaynida 20mlrd dollor foyda olish mumkin. Albatta, bu summani sof foyda deb bo’lmaydi. Eng asosiysi, bu foydalar yillar o’tib og’ir yo’qotishlarga olib kelmasligi uchun Rossiya iqtisodiyoti strukturasini qayta tashkil qilish zarur. [3]

2015-yilning 12-dekabrida Parijdagi konferensiya yakunlari bo‘yicha 195 ta mamlakat tomonidan iqlim o’zgarishiga qarshi kurash borasidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish, sarmoyalarni ajratish va kelajakda xavfsiz hayot qurish bo’yicha tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan kelishuvga erishildi. Mazkur Parij kelishuvi barcha mamlakatlarni bir maqsad sari birlashtirib, nafaqat bugun, shuningdek kelajakda ham dolzarb ahamiyatga ega bo’lgan muammolarning yechimini izlashga muhim bir zamin yaratadi.

Kelishuvdan o’rin olgan asosiy maqsadlardan biri joriy asr davomida havo haroratining isish darajasini dunyo miqyosida selsiy bo’yicha 2 darajadan past saqlab turish va keyinchalik selsiy bo’yicha 1,5 darajadan, ya’ni sanoat inqilobidan oldingi davrdagi ko’rsatkichlardan oshmasligini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirishdan iborat. Havo haroratining isish darajasi selsiy bo’yicha 1,5 darajada saqlab turilsa, albatta, iqlim o’zgarishi bilan bog’liq eng katta xavflarni bartaraf eta olishimiz muqarrar.

U qazib olinuvchi yoqilg’idan voz kechish va karbonat angidrid gazini chiqarib tashlashni cheklashni nazarda tutmaydi. Biroq barcha tomonlar chiqarib tashlanayotgan moddalar hajmini kamaytirish, texnologik jihatdan qayta jihozlanish va iqlim o’zgarishlariga moslashish bo’yicha choralar ko’rishi lozim. AQSh ayni damda sanoatda havoga chiqarib tashlanadigan moddalar hajmi bo’yicha jahon etakchisi sanaladi.

Bundan tashqari, mazkur kelishuvda iqlim o’zgarishi jarayonida paydo bo’layotgan bir qator muammolarni echish borasidagi insoniyat salohiyatini oshirishga qaratilgan keng ko’lamdagi chora-tadbirlar ham belgilangan. Ushbu muhim, katta maqsadlarga erishish uchun tegishli sarmoya, moliyaviy resurslar ajratilib, birinchi navbatda, rivojlanayotgan mamlakatlarda dolzarb bo’lib turgan ekologik masalalarni yechishga yo’naltiriladi.[14]

Parijda erishilgan kelishuvda quyidagi muhim yo’nalish va masalalar belgilab olingan:

• “Qisqartirish” – maqsad qilib olingan havo harorati ko’rsatkichiga erishish uchun tez sur’atlarda zararli chiqindilarni qisqartirish;

•  Oshkoralikni ta’minlovchi global ma’lumot almashinuvi tizimini yaratish;

•  “Moslashuv” – mamlakatlarning iqlim o’zgarishiga moslashish salohiyatini kuchaytirish;

•  “Talafotlarni qoplash” – mamlakatlarning iqlim o’zgarishi natijasida ko’rgan talafotlarini qoplash salohiyatini kuchaytirish;

• “Qo’llab-quvvatlash” – mamlakatlarga kerakli yordam, shu jumladan moliyaviy yordam ajratib, ularni yanada kuchliroq bo’lishi maqsadida qo’llab-quvvatlash.

Shuningdek, mazkur kelishuvda barcha mamlakatlar qisqa muddatlar ichida zararli chiqindilarning eng yuqori ko’rsatkichlarini belgilashi, mamlakatlar o’z sharoitlari, talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda milliy dastur va ish rejalarini ishlab chiqishi uchun aniq, uzoq muddatli yo’l-yo’riqlar ham keltirilgan.

Mazkur yangi kelishuv asosida kelgusida ishlab chiqiladigan milliy dastur va ish rejalarida belgilanadigan maqsadli ko’rsatkichlar hozirda 195 ta mamlakatlar tomonidan taqdim etilgan dastur va ish rejalarida belgilangan maqsadli ko’rsatkichlardan kam bo’lmasligini taqozo etadi.

Barcha mamlakatlar o’zlarining milliy ish rejalarini zarur o’zgartirishlar kiritilgan holda har besh yilda bir marta BMTga taqdim etib, uzoq istiqbolda tobora takomillashib borayotgan maqsadli ko’rsatkichlarni o’z oldiga vazifa qilib qo’yishlari lozim.

2020-yilgacha ham tegishli chora-tadbirlar rejalashtirilgan. Yaqin istiqbolda mamlakatlar zararli chiqindilarni qisqartirish va iqlim o’zgarishiga moslashish bo’yicha maqsadli chora-tadbirlarini amalga oshirishga kirishadilar. Shuningdek, 2020-yilda iqlim o’zgarishi muammolari echimi maqsadlariga yo’naltirilgan maxsus 100 milliard AQSh dollari miqdoridagi jamg’armani yaratish bo’yicha “yo’l xaritasi” ishlab chiqilishi ham kutilmoqda.

Parij kelishuvi tomonlar yig’ilishida qabul qilingach, ushbu hujjat BMTning Nyu-Yorkdagi qarorgohida saqlanib, uni barcha mamlakatlar 2016-yilning 22-aprel kuni, ya’ni “Ona yer kuni” ni nishonlash munosabati bilan imzolashi mumkin bo’ladi.

Mazkur kelishuv kamida 55 ta mamlakat, ya’ni butun dunyo bo’yicha zararli chiqindilar uchun mas’ul bo’lgan mamlakatlarning 55 % tomonidan ratifikastiya etilganidan keyin qonuniy kuchga kiradi.[15]

Parij kelishuvi haqidagi asosiy ma’lumotlar:

• Dunyoning barcha mamlakatlari o’zlarining ustivor maqsadlari, talablari va ehtiyojlari, salohiyati darajasidan kelib chiqib, milliy dastur va ish rejalarini taqdim etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqlim o’zgarishiga moslashishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan miqdorda moliyaviy yordam oladi.

• Hozirda mavjud bo’lgan “Talafotlarni qoplash” bo’yicha Xalqaro Varshava mexanizmi sezilarli darajada takomillashtiriladi.

• Kelishuvda oshkoralikni ta’minlovchi aniq mexanizm belgilangan. Mazkur mexanizmga ko’ra turli mamlakatlarda iqlim o’zgarishi ta’sirlarini qisqartirish va bu o’zgarishlarga moslashishga qaratilgan chora-tadbirlar va bunday chora-tadbirlarni qo’llab-quvvatlash borasidagi tartib belgilanadi. Shu bilan birga, mazkur mexanizm rivojlanishi past mamlakatlar va kichik orol mamlakatlarining shart-sharoitlarini ham inobatga oladi.

• Kelishuvda, shuningdek, 2023-yilda bosib o’tilgan yo’l, amalga oshirilgan ishlarni tahlil etish va baholash bo’yicha maxsus tadbirning o’tkazilishi ko’zda tutilgan. Bunday tadbir har 5 yilda bir marta o’tkazilishi rejalashtirilgan.

• Kelishuvda ekspertlar qo’mitasi nazorati ostida maxsus qoidalarga rioya etish mexanizmi ham ko’zda tutilgan bo’lib, bu mexanizm “jazolamasdan bajarish” tamoyili asosida qo’llaniladi.[14]