Buxoro muhandislik va texnologiyalar inistituti 118-23 msm guruh talabasi yo`ldoshev

Download 159.6 Kb.
bet	2/2
Sana	05.01.2024
Hajmi	159.6 Kb.
	#130411

1 2

Bog'liq
BEHRUZ FIZIKA TAQDIMOT YANGI 111
atrabotka maruza matematika, Mavzu Xavsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag rikenglikni, 2-qism amaliy mashg\'ulot , o\'tkinchi jarayonlar sxemalar, 88 (16), 88 (9), 27, 88 (14), 88 (40), 88 (2), 88 (10), 88 (8), 2024 FieldOfStudy, 88 (25), 88 (230)

HOSILANING FIZIK MANOSI

FIZIKADAN HOSILALARNI TOPISHGA MISOLLAR
HOSILA HAR QANDAY FUNKTSIYANING O'ZGARISH TEZLIGINING KO'RSATKICHIDIR, HATTO BIZ SO'ZNING TO'G'RIDAN-TO'G'RI MA'NOSIDA HARAKAT HAQIDA GAPIRMASAK HAM. BUNI ANIQ KO'RSATISH UCHUN KELING, BIR NECHTA ANIQ MISOLLARNI KELTIRAYLIK. AYTAYLIK, JORIY QUVVAT VAQTGA QARAB QUYIDAGI QONUNGA MUVOFIQ O'ZGARADI: I=0, 4T². JARAYONNING 8- SEKUNDINING OXIRIDA USHBU PARAMETRNING O'ZGARISHI TEZLIGINING QIYMATINI TOPISH TALAB QILINADI. E'TIBOR BERING, KERAKLI QIYMATNING O'ZI, TENGLAMADAN KO'RINIB TURIBDIKI, DOIMIY RAVISHDA OSHIB BORADI.
BUNI HAL QILISH UCHUN SIZ JISMONIY MA'NOSI ILGARI KO'RIB CHIQILGAN BIRINCHI HOSILANI TOPISHINGIZ KERAK. BU ERDA DI / DT=0,8T. KEYINCHALIK, BIZ UNI T \U003D 8 DA TOPAMIZ, BIZ JORIY KUCHNING O'ZGARISHI TEZLIGI 6,4 A / C NI TASHKIL QILADI. BU ERDA SHUNDAY DEB HISOBLANADIOQIM MOS RAVISHDA AMPERDA, VAQT ESA SONIYALARDA O'LCHANADI.

⯈Funktsiyaning hosilasi - Nyuton va Leybnitsning differentsial hisobi natijasi - agar uni chuqurroq ko'rib chiqsak, juda aniq jismoniy ma'noga ega.

HOSILANING FIZIK MA'NOSI
ENDI LOTINNING FIZIK MA'NOSINI TUSHUNISH UCHUN SIZ MAVHUM FUNKTSIYANI HAR QANDAY JISMONIY JIHATDAN ASOSLI BILAN ALMASHTIRISHINGIZ KERAK. MASALAN, SIZDA TANANING HARAKATLANISH YO'LINING O'Z VAQTIDA BOG'LIQLIGI BOR DEB TAXMIN QILING. KEYIN BUNDAY FUNKTSIYANING HOSILASI SIZGA TANANING HARAKAT TEZLIGI HAQIDA XABAR BERADI. AGAR SIZ DOIMIY QIYMATGA EGA BO'LSANGIZ, UNDA TANANING BIR XIL, YA'NI DOIMIY TEZLIKDA HARAKATLANISHINI AYTISH MUMKIN BO'LADI. AGAR SIZ HOSILA UCHUN VAQTGA CHIZIQLI BOG'LIQ BO'LGAN IFODANI OLSANGIZ, UNDA HARAKATNING BIR XILDA TEZLASHISHI ANIQ BO'LADI, CHUNKI IKKINCHI HOSILA, YA'NI BERILGAN HOSILANING HOSILASI DOIMIY BO'LADI, BU ASLIDA TANANING TEZLIGINING BARQARORLIGI VA BU UNING TEZLASHISHI. SIZ BOSHQA HAR QANDAY JISMONIY FUNKTSIYANI TANLASHINGIZ VA UNING HOSILASI SIZGA MA'LUM BIR JISMONIY MA'NO BERISHINI KO'RISHINGIZ MUMKIN.

⯈Masalan, havo molekulalarining zichligi narmal sharoitda Yer sirtidga yaqin joylashgan qatlamlarda kattaroq bo’lib, balandllik ortgan sari kamayib boradi. Agar koordinatalar sistemasining yer sirtiga tik yo’nalgan o’qini Z orqali belgilansak, bu bog’lanish fuksional ko’rinishda p=p(z) kabi yoziladi. Jismlarning zichligi hajmiga bog’liq bo’lagani uchun umumiy holda p=p(x,y,z) funksiya yordamida aniqlash mumkin.

⯈ Endi zichlik tushunchasi orqali fizik masalarda hosila tushunchasining ishlatish ma’nosini ko’rib chiqaylik . Tarifga ko’ra , jismning o’rtacha zichligi uning barcha birligiga to’g’ri keluvchi massasiga son jihatda teng, ya’ni p_o’=m/V.

INTEGRAL TUSHUNCHASINING PAYDO BOʻLISHI UNING HOSILASI BOʻYICHA ANTIDERIVATIV FUNKTSIYANI TOPISH, SHUNINGDEK ISH HAJMINI, MURAKKAB FIGURALAR MAYDONINI, BOSIB OʻTGAN MASOFANI ANIQLASH ZARURATI BILAN BOGʻLIQ EDI. NOCHIZIQLI FORMULALAR BILAN TASVIRLANGAN EGRI CHIZIQLAR BILAN BELGILANGAN PARAMETRLAR.

AGAR BARCHA HARAKAT DOIMIY TEZLIKDA SODIR BO'LSA YOKI MASOFA BIR XIL KUCH QO'LLANILISHI BILAN BARTARAF ETILSA, UNDA HAMMA NARSA ANIQ, FAQAT ULARNI KO'PAYTIRISH KERAK. DOIMIYNING INTEGRALI NIMA? BU Y=KX+C KO‘RINISHDAGI CHIZIQLI FUNKSIYA.
AMMO ISH PAYTIDA KUCH O'ZGARISHI MUMKIN VA QANDAYDIR TABIIY BOG'LIQLIK. TEZLIK DOIMIY BO'LMASA,
BOSIB O'TGAN MASOFANI HISOBLASHDA HAM XUDDI SHUNDAY HOLAT SODIR BO'LADI.
DEMAK, INTEGRAL NIMA UCHUN EKANLIGI ANIQ. ARGUMENTNING CHEKSIZ KICHIK O'SISHI BILAN FUNKTSIYA QIYMATLARI MAHSULOTINING YIG'INDISI SIFATIDA UNING TA'RIFI USHBU TUSHUNCHANING ASOSIY MA'NOSINI YUQORIDAN FUNKTSIYA CHIZIG'I BILAN CHEGARALANGAN FIGURANING MAYDONI SIFATIDA TO'LIQ TAVSIFLAYDI. QIRRALARI TAʼRIF CHEGARALARI BOʻYICHA.
JAN GASTON DARBU, FRANSUZ MATEMATIGI, XIX ASR IKKINCHI YARMIDAASRDA INTEGRAL NIMA EKANLIGINI JUDA ANIQ TUSHUNTIRIB BERDI. U SHU QADAR ANIQ AYTDIKI, UMUMAN OLGANDA, HATTO O'RTA MAKTAB O'QUVCHISI UCHUN HAM BU MASALANI TUSHUNISH QIYIN BO'LMAYDI.

HAR QANDAY MURAKKAB SHAKLNING FUNKSIYASI BOR DEYLIK. ARGUMENT QIYMATLARI CHIZILGAN Y O'QI KICHIK INTERVALLARGA BO'LINADI, IDEAL HOLDA ULAR CHEKSIZ KICHIKDIR, LEKIN CHEKSIZLIK TUSHUNCHASI ANCHA MAVHUM BO'LGANLIGI SABABLI, FAQAT KICHIK SEGMENTLARNI TASAVVUR QILISH KIFOYA, QIYMAT ULARDAN ODATDA YUNONCHA D (DELTA) HARFI BILAN BELGILANADI. FUNKSIYA KICHIK G'ISHTLARGA "KESILGAN" BO'LIB CHIQDI.
HAR BIR ARGUMENT QIYMATI Y OʻQIDAGI NUQTAGA TOʻGʻRI KELADI, BUNDA
MOS FUNKSIYA QIYMATLARI CHIZILADI. TANLANGAN HUDUD IKKITA CHEGARAGA EGA BOʻLGANI UCHUN FUNKSIYANING IKKITA QIYMATI HAM KOʻP VA KAMROQ BOʻLADI.

BU DARBOUX INTEGRALI:

S=SF(X) D - KICHIK MIQDOR;
S=SF(X+D)D KATTA SUMMA.
XO'SH, INTEGRAL NIMA? FUNKSIYA CHIZIG'I VA TA'RIF CHEGARALARI BILAN CHEGARALANGAN MAYDON QUYIDAGICHA BO'LADI:
∫F(X)DX={(S+S)/2} +C
YA'NI, KATTA VA KICHIK DARBOUX SUMLARINING O'RTACHA ARIFMETIK QIYMATI.C DIFFERENSIALLASHDA NOLGA O'RNATILADIGAN DOIMIY QIYMATDIR.
BU TUSHUNCHANING GEOMETRIK IFODASI ASOSIDA INTEGRALNING FIZIK MA'NOSI OYDINLASHADI. TEZLIK FUNKTSIYASI BILAN BELGILANGAN VA ABTSISSA O'QI BO'YLAB VAQT ORALIG'I BILAN CHEGARALANGAN RASMNING MAYDONI BOSIB O'TGAN YO'LNING UZUNLIGI BO'LADI.
L=∫F(X)DX T1 DAN T2 ORALIG'IDA, QAERDA
F(X) – TEZLIK FUNKSIYASI, YA’NI VAQT O’TISHI BILAN O’ZGARISHI FORMULASI;
L – YOʻL UZUNLIGI;
T1 – BOSHLANISH VAQTI;
T2 – SAYOHATNING TUGASH VAQTI.
AYNIQSA, XUDDI SHU PRINSIPGA KOʻRA, ISH MIQDORI ANIQLANADI, FAQAT MASOFA ABSCISSA BOʻYLAB, HAR BIR ANIQ NUQTADA QOʻLLANILADIGAN KUCH MIQDORI ESA ORDINATA BOʻYLAB CHIZILADI.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR