|
Chet davlatlarning energiya tejash tajribasi
|
| Sana | 29.01.2024 | | Hajmi | 20,88 Kb. | | #148199 |
Bog'liq Chet davlatlarning energiya tejash tajribasi 2023
Chet davlatlarning energiya tejash tajribasi
M.Z.Sharipov
TDTU QF Elektr texnalogiyalari kafedrasi o‘qituvchisi
E-mail: muhriddinsharipov72@gmail.com
M.K.Yuldashev
TDTU QF Elektr texnalogiyalari kafedrasi o‘qituvchisi
E-mail: muslimjonyuldashev@gmail.com
S.Nabixonov
TDTU QF 10-21 EACHT yo’nalishi 3-bosqich talabasi
70-yillarda energetik inqirozdan so‘ng, g ‘arb davlatlari katta energiya tejash tadbirlarini amalga oshirish uchun, o‘z ichiga huquqiy va iqtisodiy qiziqtira oladigan energiya tejash dasturini yaratdilar va bunda ular yoqilg‘i (asosan, neft va neft mahsulotlari) va energiya iqtisodiga zarur moliyaviy va mineral resurslarni kiritdilar. Energiya tejash majmuasini amalga oshirish natijasida g ‘arb davlatlari va AQSh iqtisodiyoti, neft va neft mahsulotlari bilan ustuvor va ishonchli ta’minlangani holda gullab yashnamoqda.
Rivojlangan mamlakatlardagi energiya tejash siyosatini o‘tkazish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, energiya tejashning uch ulkan yo‘nalishi mavjud.
Energiya tejash siyosatini amalga oshirishning boshlang‘ich bosqichi uchun birinchi samarali, kichik sarfli yo‘nalish-bu yoqilg‘i va energiyadan foydalanishni ratsionalizatsiyalashtirish. Iqtisodiy sarflar amalda bolmaagan, asosiy bosim, iqtisodiy asoslarni yaratish bilan birga tashkillashtirish chorasi amalga oshirilib, bunda YOER ishlab-chiqaruvchilar va iste’molchilar energiya tejashga safarbar etiladi. Chet el tajribasining tahlili shuni ko‘rsatadiki, amalga oshirilayotgan energiya tejash potensialining 50 -70% birinchi navbatda tashkiliy tadbirlarga to‘g‘ri keladi. Bu, avvalambor, raqobatbardosh bo‘lmagan mahsulotlarni chiqarishni to‘xtatish, sanoat, qishloq xo‘jaligi va uy kommunal xo‘jaligidagi sarflarni bartaraf etishdan iborat. Bu yo‘nalishni tatbiq etish hisobiga yoqilg‘i va energiyaga bo‘lgan talabni 12-15 % ga qisqartirishi mumkin.
Ikkinchi yo‘naIishi iqtisodiyot tuzilm aviy qayta qurish energiya sig‘imli va kamroq energiya sig‘imli sohalarini rivojlanish tezligini o‘zgartirish bilan bog‘liq. Masalan, yengil sanoat, xizmat ko‘rsatish sohasi, qurilishning energiya sig‘imi yoqilg‘i-energetika sohasinikidan 8-10 marta kam va metallurgiyaga nisbatan esa 12- 15 marta kamdir. Yoqilg‘i energetika resurslariga bo‘lgan talabni iqtisodiyotdagi tuzilmaviy o‘zgarishlar hisobiga pasaytirish zaxirasi mavjud iste’moldan 10-12 %ni tashkil etishi mumkin.
Uchinchi yo‘nalish - bu energiya tejovchi texnologiyalarni tatbiq etish, shu jumladan, tiklanuvchi resurslar (quyosh, suv va shamol energiyasi) jarayon, asboblar va jihozlarni eng energiya sig‘imli sohalarda qo‘llashdan iborat. Bundan tashqari energiya tejovchi texnologiyalar ekologik jihatdan toza va ijtimoiy muammolarni yechishda qo‘shimcha sarf-xarajatlami talab etmaydi.
Energiya tejashga olib keladigan dunyo elektr energetikasining yana bir muhim yo‘nalishi, hamma joyda bug‘ - gaz qurilmasi (BGQ) tatbiq etish va isitishdir, bu tushuncha ostida issiqlik elektr stansiyalarda (issiqlik elektr markazlarida — IEM) issiqlik va elektr energiyasini birgalikda ishlab chiqarish yotadi. Isitish yoqilg‘i resurslaridan foydalanishning eng ratsional usulidir.
Oxirgi paytda dunyoda elektr energiya, issiqlik va sovuqlikni birgalikda generatsiya (uch generatsiya) qilish tarqalmoqdaki, bu yoqilg‘idan samarali foydalanishni oshiradi.
Bug ‘-gaz texnologiyalarini qo‘llash quyidagi sabablar bilan tushuntiriladi: bug‘ turbina qurilmalariga nisbatan issiqlik elektr stansiyalar iqtisodliligi sezilarli ortadi: ya’ni FIK taxminan 33-55% gacha va undan ham ortadi, karbonat angidrid gazi va boshqa zaharli moddalar chiqishi pasayadi. Hozirda birlik quvvati 500 MVt gacha bolgan BGQ agregatlari ishlatilmoqda.
Masalan, Germaniya va Daniyada hozirda 50% elektr energiya yoqilg‘i iste’mol qilish natijasida ishlab chiqarilmoqda. Yevropa ittifoqi mamlakatlari issiqlashtirish yordamida IEM da elektr energiya ishlab chiqarish ulushini 2000-yildan 9% dan 2010-yilda 18% ga ko‘tarishni rejalashtirgan edilar.
Rivojlangan davlatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, energetikada gaz turbinalarini qo‘llashni orttirish bilan ishlaydigan 50 va undan ko‘proq Gkal/soat issiqlik quvvati qozonxonalarni GTQ qurilmalaridan chiqayotgan gazlarning issiqligidan to‘la foydalanish qilinadigan kichik GTQ - IEM ishlash rejimiga o ‘tkazishni loyihalash maqsadga muvofiqdir. Bu rejimda yoqilg‘idan (tabiiy gaz) foydalanish koeffisiyenti 80-90%ga yetadi, bu esa oddiy lEMlarnikidan ancha yuqoridir.
Rivojlangan mamlakatlardagi yuqorida keltirilgan energiya tejash tadbirlarining tahlili ikki vaqt bosqichiga ega ekanligini ko‘rsatadi. BoshIang‘ich bosqichda (3-5 yilga mo‘ljallangan), katta sarf-xarajat talab etadigan, energiya resurslami vaqtinchalik iqtisod qilish, ratsional foydalanish bo‘yicha tadbirlar amalga oshiriladi. Bu hisobga olish va nazorat vositalarini takomillashtirish bo‘yicha tashkiliy choralar (rejali va qonuniy), energiyadan foydalanishda iste’molchi va ishlab chiqaruvchilarning ma’suliyatini oshirishdan iborat.
Ikkinchi bosqichda, energiya tejash siyosatining bosh choralari, bu yangi energiya tejovchi texnologiyalami ommaviy tatbiq etish, shu bilan birga, eskirgan jihozlarni almashtirish, harakatdagi ishlab chiqarishni rekonstruksiya qilish, mahsulot material sig‘imliligini pasaytirish va nisbatan past bo‘lgan energiya sig‘imli materiallami qo‘llash, transport sxemalarini ratsionalizatsiyalash, amaldagi binolar fondining issiqlik izolyatsiyasi darajasini oshirish, solishtirma energiya sig‘imni pasaytirish maqsadida soha iqtisodi tuzilmasini o‘zgartirishlardan iborat. Ushbu bosqichda suyuq yoqilg‘ini almashtirish va qattiq yoqilg‘idan hamda tiklanuvchi energiya resurslaridan foydalanish hisobiga gazsimon yoqilg‘ini iqtisod qilish choralari qabul qilinadi. Xalq xo‘jaligi uchun energiya tejash siyosatini amalga oshirishning birinchi bosqichi muhimligi bilan bir qatorda, uning ikkinchi bosqichi energiya samaradorligini oshirishning asosiy yo‘nalishi ekanligini alohida qayd etish kerak.
Rivojlangan mamlakatlarda energiya tejamkorlik siyosatini amalga oshirish katta iqtisodiy va qonuniy choralarni qabul qilish yo‘li bilan amalga oshirilgan. Shuni hisobga olib energiya tejash siyosati samaradorligini ta’minlash uchun barcha energiya resurs iste’molchilari va yetkazuvchilarni qonuniy va iqtisodiy rag‘batlantirish mexanizmini ko‘zda tutish kerak. Asosiy diqqatni material resurslami qidirib topishga qaratish kerak.
Energiya tejash tadbirlarini o‘tkazishda ta’rif hosil qilish va moliyalashtirish masalalari o‘ta muhim hisoblanadi. Iste’molchilarda energiya tejashni rag‘batlantirish uchun energiya tejovchi ta’riflash siyosatini bosqichma-bosqich tatbiq etish zarur. Asosan bunday differensiallash, ta’riflarni vaqt bo‘yicha (kecha-kunduz, hafta, yil elektr va issiqlik yuklamasini rostlash uchun), energiya iste’molini hajmi bo‘yicha (standart iste’molidan ortib ketmasligini ushlab turish uchun) energiyani iqtisod qilish hajmi bo‘yicha (energiya tejash bo‘yicha choralarni amalga oshirishni mukofotlash uchun) kerak.
Bundan tashqari, bu ta’rif kreditlari, ya’ni energiya tejamkorlikni amalga oshirayotgan iste’molchilar uchun vaqtinchalik ta’riflarni pasaytirish kerak boladi. Ta’rif krediti quyidagi ko‘rinishlardan birida namoyon bo‘ladi: qaytarilmaydigan (ТЕК korxonalarining xurujutlarni qoplay olmasligi, ayniqsa byudjet tashkilotlari uchun), foizsiz (qarz mablag‘larini kelishilgan vaqtdan so‘ng qaytarish bilan) yoki foizli (xuddi shunday, lekin foizi bilan) kredit.
Energiya tejashning an’anaviy moliyaviy manbai bo‘lib, korxonalarning o‘z mablag’lari xizmat qiladi. Energiya tejashning muhim manbai, investorlarning kreditlari bo‘lishi kerak. Yana bir investitsiya manbai, energiya ishlab chiqaruvchi korxonalarning, elektrostansiyalarning foydasidan va abonent to‘lovlaridan hamda boshqa manbalardan tushgan mablag‘dan yaratilgan energiya tejash fondlaridir.
Energiya tejash fondlari qator hollarda muhim loyihalarga mablag‘ni jalb etish uchun kafolat bo‘lib xizmat qiladi. Bunday fondlarning samaradorligi juda yuqori, shuning uchun chet el mamlakatlarining tajribasidan foydalanish zarur. Energiya tejash dasturini muvaffaqiyatli bajarish, energiya tejovchi tadbirlarga sarf etilgan mablag‘lardan katta foyda olish ishlarini tashkillashtirish va rejalashtirish dasturiga bog‘liq. Avvalambor bu, korxonalarda energiya resurslarini tejashning ustuvor yo‘nalishlarini tanlashga ta’lluqli.
Shuni bilish zarurki, energiya tejashni investitsiyaiash bilan bog‘liq bo‘lgan yo‘nalish, ba’zi bir sarflarga ega, xususan, yangi jihozlar va texnologiyalarni o ‘zlashtirish hamda tatbiq etishning uzoq muddatlari, yangi jihozlarni sotib olish va o‘rnatish uchun texnologik jarayonlarni qayta qurish uchun katta mablag’ ajratish zarurligi bilan bog‘liq bo‘lgan sarflar. Qator hollarda investitsiyalarga ketgan xarajatlarni chiqarish muddatlari juda katta bo‘lib ketadi, shuning uchun energetika jihatidan samarali tadbirlar rad etiladi.
Tashkiliy - iqtisodiy va rejim - ishlatish tadbirlarning o‘ziga jalb etadigan joyi shundaki, ulardan ko‘plari kapital xarajatsiz yoki juda kichik xarajatlar sarf qilib zudlik bilan samara olish bilan amalga oshiriladi. Korxonada sarf-xarajatlar bir necha oy ichida o‘zini oqlaydigan, energiya yoqilg‘ini iqtisod qilish bo'yicha kichik tadbirlarni qo‘llash mumkin.
Chet el firmalari (AQSh, Angliya, Skandinaviya mamlakatlari), energiya tejovchi tadbirlarni ularning samaradorligi bo‘yicha tanlab olib, birinchi navbatda sarf-xarajatlami oqlash muddati bir yildan kam bo‘lgan muddatda rejim ishlatish va tashkillashtirish rejalariga kiritadilar. Shundan keyin sarf-xarajatlami oqlash muddati bir yildan uch yilgacha bo‘Igan texnik xarakterga ega boigan tadbirlar va oxirida katta kapital xarajatlami talab qiladigan yangi texnologiyalar va yangi jihozlami tatbiq etish bilan bog‘liq tadbirlar kiritiladi.
Shunday qilib, kapital sig‘imli energiya tejovchi tadbirlarni tatbiq etishni rejalashtirishdan oldin ishlab chiqarishni tashkillashtirishni takomillashtirish yo‘li bilan yoqilg‘i va energiya sarflarining zaxiralaridan foydalanish: ya’ni, jihozlarning texnik holatini, ularning energetik rejimlarini yaxshilash, energiya resurslarning jihozlami yuklash koeffisiyenti pastligi bilan bog‘liq yo‘qotishlarini bartaraf qilish va hokazolar. Boshqachasiga, yangi texnologiya va jihozlami qo’lashdan olinadigan potensial samara toialigicha olinmasligi mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonlari, texnologiya va energetikani o‘zaro bog‘liqligini chuqur tahlil etmasdan, ishlayotgan korxonalarda energiya resurslari iqtisodi zaxiralaridan foydalanish mumkin emas . Bu masalani odatda energetik ko‘zdan kechirishni o‘tkazish yo‘li bilan, audit-jihozlarni, texnologik jarayonlarni davriy, sinchkovlik bilan ko‘zdan kechirish va bu tekshirish natijasida ayrim jarayonlar va ayrim qurilmalarda energiya iste’moli qiymati, noratsional sarflar va energiyani to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘qotishlarini aniqlash yo’li bilan amalga oshiriladi. Energiya tejamkorligi bo‘yicha chet elda qo‘llaniladigan choralarning xususiyati shundan iboratki, u yerda ishlar majmuasini bajarish doimiy xarakterga ega. Bu bilan energiyadan foydalanishni yaxshilash bo‘yicha bajariladigan ishlaming uzluksizligi ta’minlanadi.
Korxonalarda energiya tejashni boshqarishning samarador tizimini yaratish uchun energiya auditni tashqi (bog‘liq bo‘lmagan) va ichkiga ajratish kerak.
Tashqi auditning bosh masalasi - korxonalarda energiya tejash bo‘yicha ishlarni tashkillashtirish darajasini baholash: energiya va yoqilg‘i iqtisodi bo‘yicha davriy ravishda ishlab chiqilayotgan rejalarning mavjudligi bu rejalarning samaradorligi, energiya resurslarini sarflashni hisobga olish va nazorat qilishning holati, energiya resurslaming sarfini normalashdan iboratdir.
Ichki energetik audit korxonalarda energiya resurslarni iqtisod qilish zaxiralarini aniqlash quroli bo‘lib xizmat qiladi. Ichki energetik auditni o‘tkazish muddatlarini va obyektni ko‘rikdan o ‘tkazishni korxonalar, energiya iste’molini ratsionalizatsiyasi bo‘yicha rejalami ishlab-chiqishni amaldagi amaliyotdan kelib chiqqan holda, mustaqil o‘natadilar.
Energiya auditning yana bir porloq yo‘nalishi, bu optimal energetik balans va tadqiq etilayotgan obyektning elektr ta’minot sxemasini kelajakda rivojlanishini hisobga olgan holda majmuaviy o‘tkazishdir. Bunda energetik resurslarga bo‘lgan sarf-xarajatlarni optimallashtirish amalga oshiriladi, mazkur subyektning yoqilg‘i va energetik ta’minoti uchun ketgan sarf-xarajatlar qiymati aniqlanadi.
Shunday qilib, chet elda energiya tejash majmuaviy holda, elektr energiya ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarga huquqiy bosim o‘tkazish richaglarini qo‘llab, uni yaratib va iqtisodiy jihatdan rag‘batlantirish choralaridan foydalanib hal etiladi.
|
| |
