Chiziqli va chiziqsiz ma‘lumotlar tuzilmasi

Chiziqli va chiziqsiz ma‘lumotlar tuzilmasi: 
Ma’lumotlar tuzilmasi (data structures) — bu ma’lumotlarni samarali o’qish va 
o’zgartirish imkonini beruvchi, ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning bir 
formatga solingan shaklidir. Eng sodda ma’lumotlar tuzilmasiga misol qilib massiv 
(array)ni ko’rsatishimiz mumkin.
Data structures primitiv va non-primitiv turga ajratiladi. 
Primitiv turga Integer, Boolean, Text, Character kiradi.
Non-primitiv turning o’zi ikkiga bo’linadi: 
– Chiziqli: Array, Linked List, Stack, Queues. 
– Chiziqsiz: Trees, Graphs. 
Array
Array bu ma’lumotlar jamlanmasi bo’lib, dasturlash tillariga ko’ra bir xil tipdagi 
yoki har xil tipli; o’lchami oldindan aniqlangan yoki aniqlanmagan bo’ladi. Array 
elementlari xotirada ketma-ket joylashgani uchun uni o’qib olish tez amalga 
oshadi. 
Linked list 
Linked list — bu tugunlardan ya’ni Node’lardan iborat chiziqli tuzilma bo’lib, har 
bir node o’zida elementni va keyingi (ba’zan oldingi ham) node adresini 
ko’rsatuvchi ko’rsatkichni (pointerni) saqlaydi. 
Linked list’ning ikki ko’rinishi bor:
• 
Unidirectional – Ohirgi elementdan tashqari har bir node’da faqat keyingi node 
uchun pointer bo’ladi. Ya’ni bir taraflama bog’langan bo’ladi. 
• 
Bidirectional (yoki doubly linked list) – Boshi va ohirgi elementdan tashqari har 
bir node’da o’zidan oldingi va o’zidan keyingi node uchun pointer bo’ladi. Ikki 
taraflama bog’langan bo’ladi. 

Stack 
Stack last in-first out prinsipida ishlaydigan chiziqli ma’lumot tuzilmasi. Bu degani 
Stackga qo’shiladigan ohirgi element Stackning boshiga tushadi. O’chiriladigan 
element ham tuzilmaning boshidan o’chiriladi. 
Stackni linked listda ham, arrayda ham yasash mumkin. Element qo’shish O(1) da 
bo’lgani uchun linked list qulay, ma’lumotlarni o’qib olish qulayligi uchun esa 
array varianti yaxshiroq. 
Stack ustida ikki amal bajariladi: push (qo’shish) va pop (o’chirish). Shuningdek 
Stack bo’shligini ham tekshirish zarurati bo’lishi mumkin. 
Stackga misollar: 
• 
Kompyuterdagi CTRL+Z funksiyasi 
• 
Stringda berilgan matematik misolni ikki stack algoritmi yordamida ishlash. 
Queue 
Queue esa first in-first out prinsipida ishlaydi. Bunda birinchi qo’shilgan element, 
birinchi bo’lib chiqadi.
Qulayligi uchun Queue’ni arrayda yasagan ma’qul. 

Queue amallari ham ikkita: 
• 
enqueue/add/put – arrayning ohiriga yangi element qo’shiladi 
• 
dequeue/delete/get – arrayning boshidagi elementni o’chiradi. O’chirilgan 
elementni qaytaradi. 
Shuningdek, peek – array boshidagi elementni o’chirmasdan ham qaytarish 
funksiyasi qo’shilishi mumkin. 
Queue’ga misol – hamma yerda uchraydigan navbatlar 
Tree – chiziqli bo’lmagan ma‘lumot tuzilmasi (data structure) bo’lib u 
ma’lumotlarni ierarxik ko’rinishda tashkil qiladi. Masalan, oila shajarasini tasavvur 
qiladigan bo’lsak, u ham tree ma’lumot tuzilmasi hisoblanadi. 
Tree aslida node‘lar to’plami. Node’lar bir biriga tomonlari (edges) orqali 
bog’langan. Demak har bir node o’zida qiymat (value) hamda child 
node’larga pointer bo’ladi. Har bir tree’da birinchi node root deb ataladi. 

Agar node bir yoki birnecha node’larga ulangan bo’lsa u node – parent, unga 
ulangan node’lar children deyiladi. Bolasi yo’q node’lar barglar (leaves) yoki 
tashqi (external) node, aks holda ichki (internal) node deb nomlanadi. Bitta 
parent’ga tutashgan node’lar siblings deyiladi. 
Yuqoridagi misolda: 
• 
A – B va C ga parent 
• 
B – A uchun child 
• 
B va C – siblings 
• 
E, F, H, I va J – leaves 
Node’ning chuqurligi (depth) – node’ning root’gacha bo’lgan yo’lining uzunligi 
hisoblanadi. Yuqoridagi misolimizda I node’ning chuqurligi 3 ga teng (I -> G -> C