“ COMPUTER SCIENCE AND ENGINEERING TECHNOLOGIES”
International scientific and technical conference on October 14-15, 2022.
Web:
http://journal.jbnuu.uz/
494
5-SHOʻBA
TEXNOLOGIYALAR VA BARQAROR RIVOJLANISH
PSIXOLOGIYADA XAVOTIRLANISHNING ILMIY-PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI
Otamuratov Rustam Uskanovich
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
rustamota1989@gmail.com
Oʻrolov Husniddin Omon oʻgʻli
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali talabasi
Rahimova Sabohat Bahodir qizi
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali talabasi
Annotatsiya: Ushbu maqolada hozirgi kundagi dolzarb boʻlgan
psixologiyadagi muammo xavotirlanish uning ilmiy-nazariy tomonlari darajalari
va yuzaga chiqishlari haqida boradi.
Kalit soʻzlar: xavotir, qoʻrquv, tashvish, klassik psixoanaliz, individual
psixologiya, neopsixoanaliz, gumanitar va kognitiv psixologiya, abstrakt,
fenomen.
Mamlakatimizda taʼlim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar ertangi
yosh avlodni har tomonlama tarbiyalab, kelajakda komil insonlar boʻlib
yetishishlarini
koʻzda tutadi. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq
mamlakatimiznig ertasi boʻlgan yosh avlodga eʼtibor katta boʻlgan [1].
Тashvish - bu zamonaviy psixologiyada xavotirlanish bilan alamshingan
yoki toʻldirib keluvchi atama sifatida keladi. Xavotirlanish – bu noqulaylikni
kutish bilan bogʻliq hissiy noqulaylikni boshdan kechirish, tahdidli xavfning
oldindan sezilishi. Xavotirlanish hissiy holat va barqaror mulk, shaxsiyat yoki
temperament xususiyati sifatida ajralib turadi. Jahon psixologik adabiyotlarda bu
atama “qoʻrquv” va “tashvish” tushunchalarida qayd etilgan. Bundan tashqari,
oxirgi tashcish ham butun hodisani ifodalash uchun ishlatiladi. “Xavotirlanish” -
bu shaxsning hissiy holatini ifodalovchi tashvish hissi. Vaziyat sub’ektiv his -
tuygʻular, tashvish, qorongʻu his-tuygʻular va fiziologik nuqtai nazaridan-
avtonom nerv tizimining faollashishi bilan tavsiflanadi. Bu holat stressli
vaziyatga hissiy munosabat sifatida paydo boʻladi va vaqt oʻtishi bilan intensiv
va dinamik ravishda vaziyat nuqtayi nazaridan yoki shaxsiy sigftlar bilan farq
qilishi mumkin.
“ COMPUTER SCIENCE AND ENGINEERING TECHNOLOGIES”
International scientific and technical conference on October 14-15, 2022.
Web:
http://journal.jbnuu.uz/
495
Jahon adabiyotlarida xavotirlanish va qoʻrquv muammolari bilan bir qator
olimlar shugʻullanishgan boʻlib, F. Lersch, R.B.Kettel, Uilyam Mac Daugoll,
G.A. Murray, B. Weiner, K. Dvek, A. Bandura, E. Desy, R. Rayan, Yu. Kul va
boshqalar tashvish va xavotirlanish muammosini oʻrganishda yuqori natijalarga
erishishgan. Xavotirlanish boʻyicha olib borilgan tadqiqotlarni va ularga tegishli
boʻlgan ishlar sarhisobi qaralganda ushbu mavzuga tegishli boʻlgan ilmiy maqola
va ilmiy ishlar sezilarli darajada soʻnggi yillarda ortib borayotganini koʻrish
mumkin, shunday qilib, 1920-yilda psixologik adabiyot va jurnallarda abstraktda
faqat 3 ta maqola, keyingi 1960-yilda – 222 ta va 1995-yilda esa – 600 dan ortiq
maqolalar yozilgan boʻlib hozirgi kunga kelib ushbu maqola va ishlanmalarning
soni mingdan ziyod boʻlgan boʻlsa ajab emas [2].
Xavotir muammosiga boʻlgan qiziqish turli yoʻnalishdagi psixologlarning
ishlarida aks ettirilgan. Ushbu ilmiy atamani ilk marotaba klassik psixoanaliz
vakili - Z. Freyd fan olamiga olib kirgan. Bundan tashqari klassik psixoanaliz
vakili V. Reich; individual psixologiya vakili - A. Adler; neopsixoanaliz maktabi
vakili - K. Horney, G. Sullivan, E. Erikson; gumanitar va kognitiv psixologiya
maktabi vakili - K. Rogers va J. R., D. Teylor, C. Spielberger, X. Eisenk, Kattel,
K. Izard, N. Miller, A. Spens, Sirazon va boshqalar tashvishlarning eksperimental
tadqiqotlari bilan shugʻullanishgan. Rus psixologiyasi vakillari orasida ushbu
mavzuga oid bilimlari bilan katta hissa qoʻshgan olimlar - A. Prixojan, F. Berezin,
Yu. Xanin, V. Stolin va boshqalar sanaladi. Ular shaxsiy tashvish va
muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi oʻrtasidagi munosabatlarni tadqiq qildilar:
H. Hekhausen (1980), D. McClelland (1957), D. Atkinson (1957), K. Devidson
(1960), S. Sarazon (1972), D. Naycholls (1976), R. Waite (1960). Bugungi kunga
qadar xavotirlanishni na nazariy aniqlik, na motivatsiya fenomeniga
qarashliligini oʻziga xosligi muammosiga xali yetarli ma’lumotlar olishdagi
natijalarga erishishmagan [4].
Yuqoridagilarga olimlarning xavotirlanishga oid bilimlaridan foydalangan
holda, ularga asoslanib, quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:
- xavotirlanish - bu odamning tashvishlanish tajribasiga boʻlgan moyilligi,
-xavotirlanish holati "men" sohasida yuzaga keladigan ziddiyat bilan
muammoli vaziyat,
- ishonch bilan, tashvish aloqa motivatsiyasi, muvaffaqiyatga erishish
uchun motivatsiya va h.k. kabi vazifalarni bajarishga kirishadigan yetakchi
shaxsiy tuzilmalar oʻrnini egallaydi,
- har bir inson oʻzining optimal darajadagi tashvish va xavotirlanish
darajasiga ega-bu “foydali tashvish” deb ataladi,
- xavotirlanish - haddan tashqari yuqori darajadagi xatti-harakatlar va
faoliyatning umumiy tartibsizligida namoyon boʻladigan notoʻgʻri reaksiya
“ COMPUTER SCIENCE AND ENGINEERING TECHNOLOGIES”
International scientific and technical conference on October 14-15, 2022.
Web:
http://journal.jbnuu.uz/
496
sifatida qaraladi [5-6].
F. B. Berezin xavotir (qoʻrquv) holati hissiy holati boʻlib, bir qator hissiy-
emtsionalholatlar kabi tabiiy ekanligini ta'kidladi, shunga qarab olim xavotirni
bir-biri bilan almashib, oʻsib rivojlanib boradigan xavotirlanish holatining oltita
darajasini aniqladi. Ushbu darajalar bizning xavotirlanish holatini yanada
yaqinroq tushuniob olish imkonini beradi, ular quyida keltiriadi:
1. Birinchi daraja - signalning eng past intensivligi. Bu keskinlik,
xushyorlik, noqulaylik hissi bilan ifodalanadi. Bu tuygʻu tahdid belgisi emas,
balki signalning yanada aniq namoyon boʻlishining tezkor boshlanishi uchun
signal sifatida xizmat qiladi. Ushbu signal darajasi eng katta adaptiv qiymatga
ega.
2. Ikkinchi darajada - ichki taranglik hissi giperostezik reaksiyalarni
oʻzgartiradi yoki ular unga qoʻshiladi. Ilgari neytral boʻlgan his-tuygʻular muhim
ahamiyat kasb etadi va ular kuchaytirilganda - salbiy hissiy-tuygʻular yuzaga
keladi(affekt).
3. Uchinchi daraja - bu tashvish. Bu noaniq tahdid, noaniq xavf hissi
koʻrinishi tariqasida namoyon boʻladi.
4. Toʻrtinchi daraja - qoʻrquv. Bu xavotirning oshishi bilan yuzaga keladi
va ob’ektiv ravishda namoyon boʻladi, noaniq xavfni aniqlash boshlanadi. Shu
bilan birga, qoʻrquv bilan bogʻliq boʻlgan ob’ekt, albatta, tashvishning haqiqiy
sababini, haqiqiy tahdidni aks ettirmaydi.
5. Beshinchi daraja - yaqinlashib kelayotgan falokatning muqarrarligi hissi,
bu xavotirning asta-sekin oʻsib borishi va qoʻrquv hissi bilan ifodalanadi. Shu
bilan birga, bu tajriba his-tuygʻularning mazmuni bilan emas, balki tashvishning
ortishi bilan bogʻliq. Bunday tajriba noaniq, ammo juda kuchli tashvishlarga olib
kelishi mumkin.
6. Eng muhim daraja - bu xavotirli va qoʻrqinchli hayajon, bu vosita oqimi,
vahima atrofdagilardan yordam izlash muhtojligi bilan ifodalanadi [3].
Xavotirlanish aniq yoshga xos xususiyatga ega. Har bir yosh davri uchun,
barqaror taʻlim sifatida real tahdid yoki tashvish mavjudligidan qatʻi nazar,
koʻpchilik bolalar uchun ortib borayotgan tashvishga sabab boʻladigan muayyan
sohalar, haqiqat obʻektlari mavjud.
Xavotirlanish insonning muloqot qilish qobiliyatiga ishonchsizligiga olib
keladi, salbiy ijtimoiy maqom bilan bogʻliq va ziddiyatli munosabatlarni
shakllantiradi. Bunda oʻsmirlarda doimo oʻzlariga va qarorlariga ishonchlari
komil emas, ular doimo atrofdan muammoni kutishadi, hissiy jihatdan beqaror,
shubhali, ishonchsiz boʻlib qolishadi. Ular bilan muloqot tanlangan, hissiy
jihatdan notekis boʻlib qoladi va qoida tariqasida, eski qoʻshimchalar doirasi bilan
chegaralanadi. Notanish odamlar bilan aloqa qilish qiyin, suhbatni boshlash
“ COMPUTER SCIENCE AND ENGINEERING TECHNOLOGIES”
International scientific and technical conference on October 14-15, 2022.
Web:
http://journal.jbnuu.uz/
497
qiyin, toʻsatdan savollarda chalkashlik va tormozlanish paydo boʻladi [7].
Muayyan darajadagi tashvish - faol shaxsning tabiiy va majburiy
xarakteristikasi sanaladi, sababi yuqorida aytib oʻtganimiz kabi motivlar va
qiziqishlarning koʻpligi shaxsda koʻplab muammolarni va xavotirlarni keltirib
chiqaradi. Har bir inson oʻzining maqbul yoki kerakli darajadagi xavotirlik –
simptomi va sindromiga ega - bu esa shaxsning hayotdagi foydali tashvishi
sanaladi. Insonning bu boradagi ahvolini baholash uning uchun oʻz-oʻzini nazorat
qilish va oʻz-oʻzini tarbiyalashning muhim tarkibiy qismidir. Haddan tashqari
yuqori darajadagi xatti-harakatlar va faoliyatning umumiy tartibsizligida
namoyon boʻladigan notoʻgʻri reaksiya sifatida qaraladi. Yuqori tashvishli
toifaga mansub shaxslar oʻzlarining hurmati va hayotiy faoliyati uchun keng
koʻlamli vaziyatlarda oʻzlarida shaxsiy va vaziyatli tahdidni koʻrishga moyil
boʻlishadi. Bunday holatlarda ular keskinlikning aniq holatiga javob berishadi.
Xavotirlanish umumiy ma’noda ayni xotiramizda paydo boʻladigan dastlabki
tajribalariz orqali yuzaga chiqadi. Shuning uchun ham yaxshi xotiralar insonni
xavotirlanishdan saqlay oladi.
| 