|
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCEBog'liq 2.4 (1)
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS,
SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS”
April 25, 2024
28
5. Badiiy ifoda vositalari tarkibida kelib, ta’sirchanlikni oshiradi. Demak, lingvomadaniy
yondashuvga ko‘ra presedent nom deb hisoblangan onomastik birliklar badiiy matnda allyuziv
nom, onomastik metafora, o‘xshatish etaloni kabi funksional-stilistik vazifalarda qo‘llanishi
mumkin. Onomastik birliklar allyuziv nom sifatida qo‘llanganda yozuvchining badiiy maqsadi
birmuncha aniq ifodalanadi. ,,Tarixiy voqealar, mashhur asarlar, diniy, mifologik rivoyatlar va shu
kabi keng ommaga ma’lum bo‘lgan narsalarga ishora qilish yoki ulardagi turg‘un tushunchalarni
badiiy matnga olib kirish [3,124] usuliga allyuziya deyiladi. Adabiyotshunoslik terminlari
lug‘atida esa allyuziyaga shunday ta’rif berilgan: ,,Allyuziya (lot. Allusion – Ishora, hazil) –
barchaga tanish deb hisoblangan real siyosiy, maishiy, tarixiy yoki adabiy faktga ishora qilishga
asoslangan stilistik usul. Mohiyatan sharq mumtoz she’riyatida keng qo‘llanilgan talmeh san’atiga
yaqin keladi. Farqli jihati shundaki, talmehda ko‘proq mashhur tarixiy va badiiy faktlarga ishora
qilinsa, allyuziyada ijodkor o‘z zamonasidagi siyosiy, maishiy yoki badiiy faktlarga ishora qilishi
mumkin. Ya’ni allyuziyada ishora obyektining doirasi kengroq [4,27].
D.Xudoyberganova allyuziv nomga shunday ta’rif bergan: ,,Allyuziv matnda allyuziv
ko‘rsatkichi vazifasida keluvchi onomastik birlik, assotsiativ tarzda idrok qilinuvchi presedent
matnning tarkibiy qismi;ikki madaniy-semiotik maydonni tutashtiruvchi vosita. Tilshunos allyuziv
nomni allyuziv ko‘rsatkichlarning bir turi sifatida ta’kidlaydi hamda allyuziv ko‘rsatkichning,
odatda, mashhur nomlar, jumlalar yoki matnlar, ya’ni presedent birliklardan iborat bo‘lishini
yozadi [5,19]. Tilshunoslikda allyuziv nomlar muammosi bo‘yicha shu kungacha ko‘plab
tadqiqotlar yaratilgan. Shunday bo‘lsa-da, bu masala hamon tadqiqotchilar diqqatini o‘ziga jalb
qilib kelmoqda. O‘zbek tilshunosligida ham matn tilshunosligi, xususan, intertekstuallik borasida
ilgari surilgan yangicha qarashlar bu muammoning dolzarb bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Tilshunos M.Yo‘ldoshev badiiy matnni tadqiq etishda bu tushunchani chetlab o‘tishning
imkoni yo‘qligini bir qator misollar bilan yoritib bergan [6,126-150]. O‘zbek adabiyotini kuzatish
shundan dalolat beradiki, allyuziv nomlar, ayniqsa she’riyatda muhim o‘rinni egallaydi. She’riy
matnda qo‘llangan allyuziv nomlar tahlili muayyan ijodkor asarlari onomastik ko‘lami haqida
yaxlit tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Masalan, E.Vohidov o‘z she’rlarida shoirlar nomi
hamda badiiy asar personajlari nomlaridan turli badiiy maqsadlarda mahorat bilan
foydalanganligini ko‘rish mumkin.
Quyidagi misolda Layli va Majnun allyuziv nomlariga ishora qilish orqali lirik qahramon
o‘zining oshiqlik holatini bo‘rttirib ifodalashga erishgan:
Jahonda ikki dilbarning
Biri sensan, biri Laylo,
Jahonda ikki oshiqning
Biri menman, biri Majnun. (E.Vohidov ,,Rubobim tori ikkidur‟).
Shoirning ,,O‘zbekiston‟ faxriyasida esa qo‘shimcha boshqa matnlarga, ya’ni ijtimoiy-
tarixiy fakt mazmuniga ishora qiluvchi To‘maris, Kayxusrav, Spitamen, Maroqand, Shiroq,
Iskandar, Beruniy, Farg‘oniy, Saydona, Ho‘qand, Kampanella, Maskov, Osiyoxon kabi; filologik
fakt mazmuniga ishora qiluvchi Alisher, Alpomish, Go‘ro‘g‘li, Barchin, Zebiniso, Nodirabegim,
Dilshodi Barno, Anbar Otin, Pushkin kabi nomlar ushbu matnning g‘oyaviy-badiiy mazmunini
nihoyatda boyitgan. Asarni o‘qir ekansiz, unda qo‘llangan har bir nom bilan bog‘liq axborotlar
ko‘z o‘ngingizda gavdalanaveradi.
Ta’kidlash kerakki, ijodjkorning muayyan allyuziv nomga murojaat qilishi uning
dunyoqarashi, nomlar haqidagi bilimi bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, R.Parfi she’riyatida o‘zbek
|
| |
