D r. X. Djuraev, Sh. Yu. Djabbarov, B. M. Umirzakov tarmoq protokollari

19 
Televideniya ko‗rsatuvlarini va ovozli dasturlar olishda taqsimlash xizmati 
vakil bo‗lib hisoblanadi. 
1.8-jadval.
Xududiy foydalanishda shaxsiy boshqarishni taqsimlash xizmati 
Ma’lumot turi
 
Keng yo’lakli xizmat 
na’munasi 
Qo‘llanish sohasi 
Matnli, grafikli, 
xarakatlanmaydigan 
tasvir 
Video grafikli kanalni 
joriy qilish 
O‗qitish va 
shug‗ullanishda, 
reklamada, 
yangliklarda, 
dasturlarda 
Telekommunikatsiya kanallarida ma‘lumotni uzatishdan maqsad, aloqani 
tashkil etuvchi nuqtalarni aniqlab, ma‘lumotni shu nuqtalardan maxsus tuzilgan 
qurilmalar majmuasiga uzatishdan iborat. Bu esa ma‘lumot uzatish tarmog‗i 
deyiladi. 
 
1.2. Ma‘lumot uzatish tarmoqlariga qo‗yiladigan talablar 
Ma‘lumot uzatish tarmog‗iga va aloqaning boshqa tarmoqlariga qo‗yiladigan 
talablar quyidagilar: 
1. Ishonchlilikka bo‗lgan talab tarmoqning ma‘lum chegarasida oldindan 
kelishilgan barcha harakteristikalarni qo‗llab quvvatlovchi funksiyani ta‘minlash 
kerakligini bildiradi. 
2. Yashovchanlikka talab tarmoqning ma‘lum chegarasida barcha oldindan 
kelishilgan barcha harakteristikalarni qo‗llab quvvatlovchi funksiyasi mavjud 
bo‗lib, aniq sondagi ichki va tashqi buzilishlar yuz berganida tarmoqning ishlash 
imkoniyatini saqlab qolishini bildiradi. 
3. Iqtisodiyligi. Tarmoqni ta‘minlash shartlari bo‗lgan holda bunday 
tarmoqni yaratish va amalda qo‗llash xarajatlarini optimallash. 

20 
4. Kelajakda rivojlana olish imkoniyati. Bu talab tarmoqni doimiy ravishda 
yuklanishning oshib borishi bilan bog‗liq bo‗lib, ko‗p hollarda tarmoq yuklanishi 
qay darajada ekanligini aniqlashning iloji yo‗q. 
Tarmoq konfiguratsiyalarini amalga oshirish oddiy jarayon bo‗lmasligi va 
tarmoq faoliyati boshidanoq samarali bo‗lishi kerak. Bu konfiguratsiyalar 
kelajakka moslashuvchan etib yaratilishi kerak. Shu bilan birga ma‘lumot uzatish 
tarmoqlarining yangi imkoniyatlari paydo bo‗lganda, tarmoq konfiguratsiyalari bu 
imkoniyatlarni o‗zlashtirish qobiliyatiga ega bo‗lishi kerak. 
Umuman olganda ma‘lumot uzatish tarmog‗i quyidagi talablarga javob 
berishi kerak: 
1. Integrallik – tarmoq har xil turdagi axborotlarni ularning uzatilish 
sifatiga mos kelgan holda uzatish imkoniyatini ta‘minlashi kerak; 
2. Samaralilik – uzatishda tarmoq o‗z zahiralaridan samarali foydalanish 
imkoniyatini ta‘minlashi kerak; 
3. Axborotni yetkazib berishning ishonchliligi – tarmoq qurilmalari o‗rtasida 
aloqa uzilganida ham tarmoq axborotni yetkazib berishni kafolatlashi kerak; 
4. Yashovchanlik – tarmoq har qanday ko‗rinishdagi axborot uzatish 
harakteristikasi bo‗yicha ishlash qobiliyatiga ega bo‗lishi shart. Faoliyatini ma‘lum 
sabablar tufayli to‗xtatgan tarmoq qurilmalari sonining oshishi tarmoqning xizmat 
ko‗rsatish sifatini tushirib yuboradi, shunday bo‗lsa-da, tarmoqning ikki punkti 
o‗rtasida biror ko‗rinishdagi axborotni yetkazib berish bajarilishi kerak; 
5. Mobillik – tarmoq har xil nuqtalarda joylashgan foydalanuvchilarning 
tarmoqqa ulanishi va tarmoqdan chiqishi vaqtida boshqa foydalanuvchilarning 
tarmoqdagi faoliyati buzmasligi va normal ishlashi kerak; 
6. Amalda qo‗llashning uzluksizligi – tarmoqda o‗z ishlash xususiyatini 
yo‗qotmasdan o‗zining ishdan chiqqan qurilmalari va qurilmalararo aloqalarni 
aniqlash, lokallash va bartaraf etish imkoniyati bo‗lishi kerak; 
7. Rivojlanuvchanlik – tarmoq ham alohida guruh doirasida, ham tarmoq 
orqali birlashtiriladigan guruhlar soni bo‗yicha foydalanuvchilar sonini oshirish 
imkoniyatini ta‘minlashi kerak; 

21 
8. Shovqindan himoyalanganlik – tarmoqda aloqa kanalining xatoliklar 
ehtimoli katta bo‗lganda ham biror ko‗rinishli ma‘lumotni yetkazib berish xatolik 
ehtimoli kichik bo‗lishi ta‘minlanishi kerak. 
Tarmoqning alohida qismlarida qisqa muddatli shovqinlar, to‗siqlar 
bo‗lganida ham o‗z faoliyatini davom ettira olishi kerak. Tarmoq shovqinni 
bartaraf etishda o‗z normal faoliyatini tiklay olishi kerak. Yuqoridagilarni hisobga 
olib ma‘lumot uzatish tarmoqlarini yaratishda quyidagi talablarning qondirilishi 
hisobga olinishi kerak: 
1. Ko‗plab foydalanuvchilar va chiziqli interfeyslarga taqdim etilishi kerak 
bo‗lgan mavjud aloqa tarmoqlari infratuzilishsidan foydalanish, jumladan har xil 
jinsli transport tarmoqlari mavjud bo‗lgan tarmoq qurilmalari o‗zaro ishlash 
imkoniyati nazarda tutilgan; 
2. Katta xarajatlar jalb etmasdan tarmoq zahiralarini oldindan taqsimlash 
imkoniyati, buning uchun tarmoqning o‗zi bir turdagi qurilmalarga asoslangan 
bo‘lishi afzal, qurilmalar esa umumiy modullarning maksimal universalligi bilan 
modulli tamoyil asosida qurilishi kerak; 
3. Tarmoqning kengaya olish imkoniyati; 
4. Yangi tarmoq xizmatlarini taqdim etish uchun aniq hajmdagi zahiraning 
mavjudligi, tarmoqni qurish uchun foydalaniladigan qurilmalar ochiq arxitekturaga 
ega bo‗lishi kerak, ochiq arxitekturada chiziqli va foydalanuvchi interfeysini 
doimiy ravishda kengaytirish mumkin; 
5. Yangi texnologiyalarga mo‗ljallangan boshqarish tizimini qo‗llash 
bo‗yicha variantlarning mavjudligi; 
7. Tarmoq qurilmalarini amalda qo‗llashda tarmoq faoliyatida uchrashi 
mumkin bo‗lgan buzilishlar va rad etishlardan ichki va tashqi himoyaning 
mavjudligi – tarmoqda va tarmoq qurilmalarida bloklarni zahiralash, himoyaviy 
almashinuvni qo‗llash, oldindan marshrutlash va h.k;
8. Zahirada elektr manbaalarining, manbaaning kafolatlangan tizimlarining 
mavjudligi va h.k.;
9. Tarmoq narxi va amalda qo‗llash xarajatlarini optimallashtirish bo‗yicha 

22 
mexanizmlarining mavjudligi – qurilmaning optimal narxi, qurilmani amalda 
qo‗llashning osonligi, xizmat ko‗rsatishni soddalashtirish uchun markaziy 
boshqaruv tizimining mavjudligi, barcha jarayonlarni maksimal avtomatlashtirish 
(uzatish, kommutatsiya, nazorat va boshqaruv). 
Har bir tizimni bir-biri bilan mantiqiy bog‗langan tizimlar majmuasi 
ko‗rinishida tasvirlash mumkin. O‗z navbatida qism tizim komponentlar majmuasi 
hisoblanadi. Alohida olingan qism tizimda elektr signallarini uzatish, 
sinxronlashtirish jarayonini bajarish, fazalash, xatolardan himoya qilish, 
marshrutlash, kommutatsiya, aloqa o‗rnatish va h.k.larni bajaradi. 
Telekommunikatsiya tarmog‗idan bitta ma‘lumot uzatish xizmati yoki bir 
nechta ma‘lumot uzatish xizmatlari, ma‘lumotni bitta yoki bir nechta 
telekommunikatsiya tarmog‗iga uzatishi mumkin. Bu turdagi xizmatlarga 
tarmoqning ma‘lumot uzatish xizmati deb yuritiladi. 
Ma‘lumot uzatish tarmog‗ini o‗zi ma‘lumotni jixozlab tugatadi (beradi). Bu 
telekommunikatsiya tarmog‗ining funksiyalarini himoyalashda va abonentlar 
orasidagi ma‘lumot uzatishni ta‘minlash uchun xizmat qiladigan tarmoq 
hisoblanadi. 
Ma‘lumot uzatish xizmatini bazasi o‗z ichiga telexizmatlarni, Ma‘lumot 
uzatish xizmatini, tarmoqdagi telekommunikatsiya funksiyalarini himoyalash va 
abonent terminallarini qamrab oladi. Bu bazada istalgan ma‘lumot uzatish 
xizmatini tashkillashtirishi mumkin. Misol uchun, kompyuter xizmatlari 
(kompyuterlar orasida ma‘lumot almashish), telegraf xizmati va telematika 
xizmatlari kiradi. 
Milliy ma‘lumot uzatish tarmog‗i asosida har xil ma‘lumot uzatish 
tarmoqlari va xizmatlari o‗rtasida aloqani tashkil etishning asosiy maqsadi 
quyidagilardan iborat: 
1. Ma‘lumot uzatish xizmatlaridan va tarmoqlaridan foydalanishda 
foydalanuvchilarni va davlatning katta qismini qamrab olishi; 
2. Foydalanuvchilar va aloqa operatorlari o‗rtasida ma‘lumot almashilganda 
har xil ma‘lumot uzatish xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini ta‘minlashi; 

23 
3. Zamonaviy talab darajasida ma‘lumot uzatish xizmatini foydalanuvchiga 
taqdim etishda sifatli ko‗rsatkichlarga mos kelishini ta‘minlashi; 
4. Ma‘lumot uzatish xizmatiga va tarmog‗iga asoslangan xizmatlarning 
yashovchanligini va ishonchliligini oshirishni; 
5. Davlat organlarini ma‘lumot uzatish xizmatlariga bo‗lgan extiyojini, 
shuningdek favqulodda vaziyatlarda ham ta‘minlashi lozim. 
Ma‘lumot uzatish xizmatini tashkil etish tamoyili bo‗yicha 2 ta guruhga 
bo‗linadi: 
 ma‘lumot 
uzatish 
xizmatlari 
kommutatsiyalanadigan 
va 
kommutatsiyalanmaydigan elektraloqa tarmog‗ida tashkil etilishi ma‘lumot 
uzatishni (maxsuslashtirilgan ma‘lumot tarmog‗i bazasida) ta‘minlashi uchun 
maxsus yaratildi;
 ma‘lumot 
uzatish 
xizmatlari 
maxsuslashtirilmagan 
kommutatsiyalanadigan va kommutatsiyalanmaydigan elektraloqa tarmog‗i 
asosida tashkil etildi. 
Ma‘lumot uzatish xizmatiga kirish nuqtasini aloqa operatorlari nuqta deb 
nomlashadi va aloqa operatorlari foydalanuvchilarga ma‘lumot uzatish xizmatlarini 
ma‘lum sifatda taqdim etadi. Kirish nuqtalari hamma operatorlarni jixozlarida 
joylashgan bo‗ladi. Foydalanuvchining ma‘lumotni ohirgi qurilmasiga taqdim 
qilishiga ko‗ra uzatish qarori kirish nuqtalarida amalga oshiriladi. Boshqa 
operatorlar xizmati orqali foydalanuvchini ma‘lumotlar ohirgi qurilmasi (MOQ) va 
ma‘lumot kanalining ohirgi qurilmasi (MKOQ)ga bog‗lashida, ma‘lumot uzatish 
xizmati operatorini kirish nuqtasida hech qachon bir vaqtda yuz bermaydi. 
Telekommunikatsiya tarmog‘ida ma‘lumot uzatish xizmati chegaralari MOQ va 
MKOQlar orqali ulanishlarda, telekommunikatsiya tarmog‘ini maxsuslashmagan 
baza kanallari ma‘lumot kanalini tuzish orqali chegaralanadi. Bu xodisa, qachonki 
telekommunikatsiya tarmog‘iga ulanishida MOQ loyiq yoki maxsus 
telekommunikatsiya bo‗lmay tarmoqqa ulansa MKOQ o‗zidan-o‗zi tarmoqdan 
ajraladi. 
Bunday ma‘lumot uzatish xizmati maxsuslashmagan telekommunikatsiya 

24 
tarmog‘ida xizmatlarni ko‗chirishdan hosil bo‗ladi. Abonentni texnik vosita guruhi 
yoki aloqa operatori yoki MKOQlar kirishda texnik vosita bo‗lib hisoblanadi. 
Ma‘lumot uzatish xizmatini ikki ko‗rinishi mavjud bo‗lib: bazaviy va 
fakultativdir. Ma‘lumotning xarakatini aniqlashda ko‗proq bazaviy xizmatlardan 
foydalaniladi. Fakultativ xizmat operator xizmatining buyumlaridan foydalanish 
tushuniladi. 
Bazaviy xizmat – ma‘lumot uzatishni to‗g‗ridan-to‗g‗ri aniqlaydi, tarmoq 
orqali o‗zgarishlarni taxlil qilishda qo‗llaniladi. 
Fakultativ xizmatda istalgan xizmat ma‘lumot uzatish tarmog‘iga beriladi, 
shuningdek kompyuterlarni ishlashini amalga oshirishda, tashqi uzatish 
protokolida, formatlashda, ma‘lumotdan foydalanish mazmunini, ya‘ni boshqa 
qo‗shimcha ma‘lumotdan foydalanishni ta‘minlaydi yoki ma‘lumotning 
xavfsizligidan o‗zaro foydalanish tushuniladi. 
Aksariyat hollarda fakultativ xizmat kompyuterni ishlab turishini amalga 
oshiradi. Bunday usul aniq chegarani, xizmat sifatini aniqlab javobgarlikni 
ta‘minlovchi foydalanish xizmati va operatorlar orasida qo‗shimcha bitimlarni 
tuzadi. 
Bu xizmatlar vaqt usulida taqdim qilinadi: 
 agar bu xizmatga foydalanuvchi a‘zo bo‗lsa, har bir so‗rov uchun
avtomatik ravishda javob beradi; 
 vaqt oraligida belgilangan xizmatga a‘zo bo‗lishda har bir so‗rov uchun
avtomatik ravishda javob beradi; 
 faqat so‗rov bo‗lganda o‗z vaqtida bog‗lanish o‗rnatilganda taqdim 
etiladi. 
Barcha turli tarmoqlarni belgilar guruhi bo‗yicha sinflash mumkin: 
- terretorial tarqalganlik; 
- idoraga tegishlilik; 
- axborotni uzatish tezligi; 
- uzatish muhiti turi. 
Terretorial tarqalganlik bo‗yicha tarmoqlar lokal, global va mintaqaviy 

25 
bo‗lishi mumkin. Lokal tarmoqlar bitta bino yoki bir nechta binolarni bitta 
tarmoqqa birlashtirilishi, mintaqaviy tarmoqlar – shaxar va viloyat xududida 
joylashishi, global tarmoqlar mamlakat va mamlakatlar guruhi xududini qoplashi 
mumkin, masalan butun dunyo Internet global tarmog‗i. 
Xudud bo‗yicha tegishlilik va hukumat tarmoqlari farqlanadi. Tegishlilik 
tarmoqlar birgina tashkilotga tegishli bo‗lib, shu tashkilot xududidagina joylashadi. 
Hukumat tarmoqlari – hukumat tuzilishlarida foydalaniladigan tarmoqlardir. 
Axborot uzatish tezligi bo‗yicha tarmoqlar past, o‗rtacha va yuqori tezlikli 
tarmoqlarga bo‗linadi. 
Uzatish muhitining turi bo‗yicha koaksial, juft simli, optik tolali, infraqizil 
diapazonda radiokanallar bo‗yicha tarmoqlarga bo‗linadi. 
Ma‘lumot uzatishning har xil shartlari orqali xizmatlarni o‗zaro bog‗lashdan 
asosiy maqsad quyidagilar: 
- ko‗plab mamlakatlar va foydalanuvchilar xududini egallash uchun barcha 
ma‘lumot uzatish tarmoqlaridan va xizmatlaridan foydalanish; 
- har xil ma‘lumot uzatish xizmatlari va har xil aloqa operatorlarining 
ma‘lumot uzatish xizmatlari foydalanuvchilar o‗rtasida ma‘lumot almashish 
imkoniyatini ta‘minlash; 
- foydalanuvchilarga ko‗rsatiladigan sifat tavsiflarini xalqaro standartlar 
talabiga mosligini ta‘minash; 
- ma‘lumot uzatish xizmatlariga asoslangan kompyuter va boshqa 
telexizmatlarning yashovchanligini va ishonchliligini oshirish; 
- hukumat organlari, jumladan favqulodda holatlar bo‘lganda ma‘lumot 
uzatish xizmatlariga bo‗lgan talabni qondirish. 
Ma‘lumot uzatish tarmoqlarining barcha asosiy xususiyatlarini jamlagan 
harakterli, funksional, informatsion va tuzilishviy belgilari bilan sinflanadi. 
Bunday belgilarga quyidagilar kiradi: 
- tarmoq foydalanuvchilarining (abonentlarining) tegishlilik kategoriyasi; 
- tashkillashtirish usullari; 
- kommutatsiya usuli; 

26 
- ma‘lumot uzatish kanallari turlari; 
- tarmoq o‗lchami; 
- tarmoqda axborot uzatish tezligi; 
- tarmoq tuzilishsi; 
- boshqarish usuli. 
Kommutatsiya usullari bo‗yicha ma‘lumot uzatish tarmoqlari quyidagilarga 
bo‗linadi: 

Download 3,37 Mb.