2
HÜMBƏTOV H. S. HÜSEYNOV A. R.
YEM OTLARI
(dərs vəsaiti)
Azərbaycan respublikası Təhsil nazirinin 27. 02. 2013- cü il
tarixli 323 saylı əmrinə əsasən dərs vəsaiti kimi təsdiq edilib qrif
verilmişdir
BAKI “Elm və təhsil” 2013
3
Elmi redaktor: Azərbaycan Elmi -Tədqiqat Yemçilik, Çəmənçilik
və Otlaqlar institutunun (Az.ETYÇOİ)
Seleksiya və genetik ehtiyatlar
şöbəsinin müdiri Qasımov H. Y.
Rəy verənlər:
Az.ETYÇOİ -nin Otlaq və biçənəklər şöbəsinin müdiri Zeynalov R. N.
GDPU-nin Botanika kafedrasının müdiri, biologiya elmləri doktoru,
əməkdar elm xadimi, professor Novruzov V. S.
ADAU-nun Heyvandarlıq və balıq məhsulları istehsalı texnologiyası
kafedrasının müdiri, k/t. e. d. professor, Rusiya Aqrar Təhsil Akademi-
yasının akademiki Abdullayev Q. Q.
AzETHİ-nin direktoru, k/t üzrə elmlər doktoru Balakişiyev M. Q.
Hümbətov H. S., Hüseynov A. R. Yem otları, Bakı: “Elm
və təhsil” nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsi 2013, 184 s. şəkilli
Vəsaitdə əsas taxıl, paxlalı və qeyri ənənəvi yem bitkilərinin təsər-
rüfat əhəmiyyəti, botaniki-morfoloji və bioloji xüsusiyyətləri, becəril-
mə texnologiyası, inkişaf tarixi, heyvan yemlərin istehsal formaları,
mövcud yem otlarının məhsuldarlığı, kimyəvi tərkibi, seleksiyası, to-
xumçuluğu, yem tədarükü, yem otlarının əkildiyi sahələrin inkişaf pers-
pektivləri bir sözlə, yem istehsalının bütün sahələri üzrə əsas prinsipial
məsələlərə dair ətraflı məlumat verilmişdir.
Dərs vəsaiti əsasən ali və orta ixtisas məktəblərinin biologiya,
ekologiya, aqronomluq ixtisaslarının bakalavr və magistr pilləsində
təhsil alan tələbələr, bu fənlərin tədrisi ilə məşğul olan müəllimlər, flora
və bitkiçiliklə məşğul olan digər şəxslər üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Lakin, ondan aqronomlar, fermerlər, zootexnuklər, yem istehsalı sahə-
sində çalışanlar, eləcə də yem məhsulları istehsalı ilə maraqlanan hər bir
oxucu faydalana bilər.
2013
098
11
3701000000
−
−
N
qrifli nəşr
© Hümbətov, Hüseynov 2013
4
GİRİŞ
Yem istehsalının artırılması, biçənəklərin, otlaqların və ot əki-
ni sahələrinin genişləndirilməsi və məhsuldarlığının artırılması öl-
kəmizdə heyvandarlığın inkişaf etdirilməsi və onun məhsuldar-
lığının artırılmasında başlıca şərtdir.
Heyvandarlıq məhsullarının artırılması isə, hər şeydən əvvəl,
ölkəmizdə yemçiliyi inkişaf etdirmək və möhkəm yem bazası
yaratmaq yolu ilə təmin edilə bilər. Bu mühüm məsələni müvəf-
fəqiyyətlə həll etmək üçün yeni yüksək keyfiyyətli və məhsuldar
yem bitkiləri sortları yaratmaqla yanaşı, ayrı-ayrı elmi-tədqiqat
müəssisələri tərəfindən əldə edilmiş müxtəlif yem bitkisi sortları
Azərbaycanın iqlim-torpaq şəraitində sınaqdan keçirilməli, onla-
rın bioloji və təsərrüfat xüsusiyyətləri öyrənilməlidir. Bundan
başqa perspektiv sortların təsərrüfatda becərilməsinə, onların əkin
sahələrinin genişləndirilməsinə və yemçiliyin inkişafına mane
olan nöqsanlar aradan qaldırılmalıdır.
Yem olmadan heyvandarlığı inkişaf etdirmək, yüngül səna-
yenin, əhalinin heyvandarlıq məhsuluna artmaqda olan tələbini
ödəmək və insanların sağlamlığını qorumaq mümkün deyildir.
Azərbaycanda yem istehsalının tarixi çox qədimdir. Qeyd
etmək lazımdır ki, XVII-XVIII əsrlərdə, xüsusilə XIX əsrin
axırlarında Azərbaycanla dünyanın bir sıra ölkələri arasında olan
ticarət əlaqələrinin genişlənməsi istehsalın başqa sahələri kimi,
yemçiliyə də müəyyən dərəcədə müsbət təsir göstərmişdir.
Tarixi məlumatlara görə o dövrdə Azərbaycandakı bəzi yem
bitkilərinin toxumu qiymətli əkin materialı kimi xaricə göndə-
rilir, bəzi bitkilərin toxumu isə Azərbaycana gətirilirdi.
Beləliklə, bəzi təsərrüfatlarda çox ibtidai formada olsa da,
yem bitkilərinin toxumçuluğuna aid (toxum istehsalı, tədarükü,
təmizliyi, saflığı, məhsuldarlığı, onların zərərverici və xəstəliklər-
dən qorunması, sağlamlığı, toxumluq sahələrin vaxtında ayrılması,
toxumun toplanması, onların yazda və payızda səpilməsi, əkin
sahələrinin əvvəlcədən hazırlanması, səpinin vaxtında keçirilməsi
və s.) bir sıra tədbirlər hazırlanıb həyata keçirilirmiş.
5
Bu dövrdə toxumçuluğa aid müəyyən tədbirlərin görülməsi
bəzi yem bitkisi çeşidlərinin əsrlər boyu təsərrüfatlarda saxlanma-
sına səbəb olmuş, xalq seleksiyası tərəfindən yaradılmış bir sıra
qiymətli bitki çeşidlərinin nəsildən-nəslə verilməsinə imkan yarat-
mışdır.
Yemçiliyin tarixi iki əsas dövrə ayrılır. Birincisi, sadə yem
istehsalı tarixi; ikincisi, mədəni yem istehsalı tarixidir.
Sadə yem istehsalı tarixi qədim maldarlığın meydana gəlməsi
ilə əlaqədardır. Yem istehsalının bu formasının yaranmasında bir
sıra təbii-tarixi hadisələrin və ictimai yaradıcı amillərin böyük
rolu olmuşdur. Məsələn, təbii-bioloji qanuna əsasən qədim insan-
ların əsas qidasını ətin təşkil etməsi, odun kəşfi, ətin odda bişirilib
yeyilməsi, vəhşi heyvanların əhliləşdirilməsi və s. sadə yem isteh-
salının yaranma prosesinə böyük təsir göstərmişdir.
Qədim insanların ikinci ən böyük nailiyyəti olan çörəyin əldə
edilməsi yemçiliyin inkişafında, xüsusilə mədəni yem istehsalı
formasının yaranmasında böyük rol oynamışdır.
Qədim insanların əsas qidasını təşkil edən bu iki təbii nemət,
yəni ət və çörək sonralar kollektiv əməkdə böyük dönüş yaratmış,
nəticədə qəbilə və tayfaları maldarlıq və əkinçiliklə daha ciddi
məşğul olmağa məcbur etmişdir.
Mədəni yem istehsalı tarixi yem istehsalının əkinçiliklə əla-
qələndirildiyi, yəni yem əhəmiyyəti olan bitkilərin əkinçiliyə daxil
edildiyi və becərildiyi vaxtdan başlayır. Maldarlıq sürətlə inkişaf
etdiyindən təbii yem mənbələri daha heyvandarlığın tələbatını
ödəmirdi. Buna görə də maldarlar və əkinçilər yeni mənbələr
axtarmaq və bol yem ehtiyatı yaratmaq fikrinə düşür, müxtəlif
tədbirlərə əl atmalı olurlar. Bu işdə heyvandarlıqda olduğu kimi,
bitkiçilikdə də kortəbii, süni seçmə nəticəsində əldə edilmiş bitki
növlərinin böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Həmin bitkiləri insanlar
əkib-becərərək, süni çəmənliklər yaratmağa, bu çəmənliklərin otu-
nu toplamaqla yem istehsalının yeni formasına - “mədəni yem is-
tehsalına” başlamışlar ki, bu da yemçiliyin tarixində ən böyük dö-
nüş hesab olunur. Beləliklə, yem istehsalını insanlar əkinçiliklə
əlaqələndirmiş olurlar.
6
Məhz buna görə də mədəni, yem istehsalının tarixi onun əkin-
çiliklə əlaqələndirildiyi, yəni yem əhəmiyyəti olan bitkilərin əkin-
çiliyə daxil edildiyi dövrdən başlayır.
Əsas yem mənbələri iki cürdür. Birinciyə, təbii yem mənbə-
ləri, yəni təbii biçənəklər və otlaqlar daxildir. İkincisi, əkinçiliklə
əlaqədar olan yem mənbələridir. Buraya yem əhəmiyyəti kəsb
edən və müxtəlif növə mənsub olan birillik və çoxillik bitkilərin
əkin sahələri, habelə süni biçənəklər aiddir.
Müxtəlif fəsilələrə mənsub olan bir sıra ot bitkiləri qiymətli
yem olmaqla yanaşı, bir sıra müsbət təsərrüfat və bioloji xüsusiy-
yətlərinə görə istehsalatda geniş yer tutmuşdur. Məsələn, paxla-
lılar fəsiləsinə aid olan yem bitkiləri torpağın strukturunu yaxşı-
laşdırmaq, münbitliyini artırmaq və onu humusla zənginləşdirmək
qabiliyyətinə malikdirlər.
Başqa bitkilərdən fərqli olaraq, paxlalı yem bitkiləri kök
yumruları və kök qalıqları hesabına torpaqda azotun toplanılma-
sına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərirlər.
Aparılan hesablamalar
göstərir ki, suvarma şəraitində inkişafın birinci ilində orta hesabla
hər bir yonca bitkisinin kökündə 18-19, xaşanınkında 25-26,
lərgəninkində 23, çöl noxudununkunda 20-yə qədər kök yumrusu
əmələ gəlir.
Hər kök yumrusunun içərisində milyonlarla bakteriya olur.
Bu bakteriyalar bitkiləri havanın sərbəst azotu ilə təmin edir və
torpağın azotla zənginləşməsinə səbəb olur.
Yem otlarının bəzi növləri bostan, tərəvəz, taxıl və texniki
bitkilər üçün gözəl sələfdirlər.
Bəzi ot bitkiləri (xüsusilə yonca və xaşa) becərildikləri torpa-
ğın fiziki-kimyəvi xüsusiyyətini yaxşılaşdırmaqla bərabər, eroziya
prosesinin və şoranlaşmanın qarşısını alır.
Yem bitkilərinin elə növü vardır ki, onlar (xaşa nəzərdə tu-
tulur) kök ifrazı vasitəsi ilə torpaqda çətin həll olunan maddələri
asan həll olunan və bitkilərin tez mənimsəyə bildiyi formaya salır.
Bəzi yem bitkiləri (xüsusilə çoxilliklər) turş torpaq və bataq-
lıqlardan başqa, hər cür torpaqlarda böyüyüb inkişaf edirlər, isti-
yə davamlı olduqları kimi soyuğa da dözürlər. Soyuğa davam-
7
lılığın nəticəsidir ki, yem bitkilərinin bəzi növləri şimal rayon-
larında belə müvəffəqiyyətlə becərilir.
Başqa bitkilərə nisbətən paxlalı bitkilərin bəzi
| 