|
Don ekinlarining halk hujaligidagi ahamiyati. Don ekinlarining guruhlarga bulinishi
|
| Sana | 23.05.2024 | | Hajmi | 1,53 Mb. | | #251454 |
Bog'liq donli ekinlar|
www.arxiv.uz
Reja:
Don ekinlarining halk hujaligidagi ahamiyati.
Don ekinlarining guruhlarga bulinishi.
Don ekinlarining rivojlanish davrlari va ularni utish sharoitlari.
Bugdoy ekini.
a) Halk hujaligidagi ahamiyati, tarkalishi, ekin maydoni hosildorligi.
b) Bugdoyning sistematikasi, asosiy turlari. Biologiyasi va navlari.
v) Ekinni parvarish kilish.
5. Arpa ekini.
a) Halk hujaligidagi ahamiyati, tarkalishi, hosildorligi.
b) Sistematikasi, biologiyasi va navlari.
v) Ekinni parvarish kilish.
6.Suli va javdar ekini.
a) Suli va javdar ekinlarining ahamiyati, tarkalishi, hosildorligi.
b) Sistematikasi, biologiyasi va navlari.
v) Etishtirish texnologiyasi.
7. Kuzgi don ekinlari.
a) Kuzgi don ekinlarining ahamiyati va biologik hususiyatlari.
b) Kuzgi don ekinlarining kishda nobud bulish sabablari va ularga karshi kurash choralari.
Don ekinlari inson uchun asosiy ozik-ovkat mahsulotlari, don va erma beradi. Dondan sanoatning bir qancha tarmoklari uchun hom-ashyo va kontsentrat ozik olinadi. Kontsentrat ozik hashaki va ozik-ovkat oksili manbai hisoblanadi. Donni kayta ishlash chikindilari-somon, pohol, tupon chorva mollari uchun ozik bo`ladi.
Ekin maydoni bo`yicha don ekinlari er yuzida birinchi urinni egallaydi. Har yili 700 mln.ga dan ortik maydoga don ekinlari ekilmokda. O`zbekistonda ham don ekinlarining ekin maydoni keskin kupaytirilishi natijasida 1998 yili O`zbekistonda 3.3 mln.t. don etishtirilib don mustakilligiga erishildi. Don ekinlari orasida bugdoy eng kimmatlisi hisoblanadi. uning doni tarkibida 20-21 % gacha oksil bor. Bugdoydan oliy navli un tortiladi. Javdar uni ham deyarli non yopishda ishlatiladi. Kepagi mollar uchun yahshi ozikdir, somon-poholi esa tushama sifatida ishlatiladi.
Arpa doni turli hil maksadlarda, jumladan, ozik-ovkatga, tehnikaviy maksadlarda ishlatiladi va mollarga beriladi. Suli eng muhim em-hashak ekinidir. Uning donidan ham krupa, gerkules, tolkon, bolalar uni va boshka kimmatli bir qancha ozik-ovkat mahsulotlari tayyorlanadi.
Makkajuhori ozik-ovkat, em-hashak ekini, shuningdek, sanoat uchun hom-ashyo sifatida ishlatiladi.
Donli ekinlar morfologik va biologik belgilariga karab 3 ta biologik gruppaga bulinadi:
1) Birinchi guruhga hakikiy don ekinlari- kungirboshlilar oilasiga mansub ekinlar kiradi (bugdoy, arpa, suli, javdar).Bu ekinlarning boshka ekinlardan asosiy fark kiluvchi belgisi-donida uzunasiga ketgan egatcha bo`ladi, murtakda bir necha boshlangich ildiz rivojlanadi, tupguli boshok yoki ruvak bo`ladi. Bu ekinlar uzun kun usimliklaridir, issiklikka talabchan emas, namsevar.
2)Ikkinchi guruhga tariksimon ekinlar- makkajuhori, tarik, sholi usimliklari kiradi. Bu guruhga yana bir usimlik-marjumak kiradi, u marjumakdoshlar oilasiga mansubdir. Bu guruhga mansub ekinlarning donida uzunasiga ketgan egatcha bulmaydi, murtakda bittadan boshlangich ildiz rivojlanadi. Guli ruvak yoki suta bo`ladi. Ekiladigan navlari bahori, issiksevar, kiska kun usimligi va kurgokchilikka chidamli (sholi bundan mustasno).
3) Uchinchi guruh don-dukkakli ekinlar. Bu guruh vakillari dukkaklilar oilasiga mansubdir. Asosiy vakillari-loviya, soya, nuhat, ku nuhat, yasmik, burchok. Bu ekinlarning hammasi uk ildizli, bargi murakkab, mevasi dukkak, urugida oksil modda kup bo`ladi.
Urug ekilgandan to hosil etilguncha usimlik hayotida keskin o`zgarishlar ruy beradi-usimlik usadi va rivojlanadi. Usimlikni usishi bu uning mikdor tomonidan o`zgarishidir (poyaya usadi, barg kupayadi). Rivojlanish esa bu usimlikda bo`ladigan sifat tomonidan o`zgarishlardir. Fotosintez jarayonida hosil bulgan moddalar fermentlar yordamida boshka ancha murakkab moddalarga aylanadi va usimlikning har hil organlarida tuplanib boradi. Bu jarayon usimlikda sifat tomonidan o`zgarishlarning sodir bulishiga olib keladi. Bunda usimlikda generativ organlar shakllanadi, rivojlanadi va meva hosil bo`ladi. Sifat tomonidan bo`ladigan o`zgarishlarni usimliklarning tashki kurinishidan har doim aniklab bulmaydi.
3.Usuv davrida don ekinlarida kuyidagi rivojlanish davrlari kuzatiladi- maysalanish, tuplanish, nay urash, boshoklanish (ruvaklanish), gullash, pishish. Har bir davrni utish uchun ma`lum sharoit talab kilinadi. maysalanish davrida ekilgan urug suv shimib unib chikadi, ya`ni er betiga usimliknig boshlangich bargi kukarib chikadi. Bundan oldin. Ekilgan urugdan murtak ildizi usadi. SHu jarayonlarni utish uchun ma`lum mikdorda suv va issiklik talab kilinadi. Usimlik biologiyasiga karab sarflanadigan suv mikdori har hil bo`ladi. Birinchi guruhga kiradigan ekinlarga urugini unib chikishi uchun 50-60%, ikkinchi guruhga kiradigan ekinlar uchun esa 23-44; gacha suv talab kilinadi. Usimlik turlariga karab urug unib chikishi uchun 1-100S harorat kerak.
Tuplanish davrida usimliklarda ikkilamchi ildiz va kushimcha poya usadi, shuning uchun usimliklar suvga va ozikaga talabchan bo`ladi. Bu davr 20-25 kun davom etadi. Nay urash davrida usimlik juda tez usadi. Sutkalik usish makkajuhori uchun 8-12 sm, boshka ekinlar uchun 3-5 sm bo`ladi. poya bilan barglar ham rivojlanadi. Bu davr ham 20-25 kun davom etadi. Asosiy talab kilinadigan omillar suv, ozika, havo, yoruglikdir. SHu davrning ohirida ekilgan navga hos balandlikka va barg soniga ega bo`ladi. Boshoklash yoki ruvak chikarish davri. Eng yukorigi barg bikinidan gul tuplamining 1q3 kismi kuringanda bu davr boshlanli deb hisoblanadi. Bu davrda suv yoki yoruglik kuprok talab kilinadi. bu davr 10-15 kun davom etadi. Usimlikning usishi esa ancha sust davom etadi.
Gullash davri boshoklanish boshlangandan 2-5 kun utgandan keyin boshlanadi, bu ham 10-15 kun davom etadi. Ikkita rivojlanish davri ketma-ket kuzatiladi. Bu davrda fakat sugorish va sun`iy changlatish ishlari olib boriladi. Gullash boshokning urta kismidan, ruvakda uchki kismidan boshlanadi. Don ekinlari uzidan (bugdoy, arpa, suli, sholi, tarik) va chetdan (makkajuhori, juhori, javdar) changlanadi. CHanglanish sharoiti havo harorati va havo namligiga boglik bo`ladi. Havo issik va kuruk kelsa ekinlar kupincha chetdan changlanadi.
Pishish davri 30-45 kun davom etadi. Bu vaktda usimlik ancha uzgaradi.Pishish davrida sut, mum va tula pishish davrlari kuzatiladi. Sut pishish davrida don shakllangan, tarkibida 70-80 % suv bo`ladi, usimlik yashil rangda bo`ladi. Fakat pastki barglari sal sargayadi, hosil yigilmaydi. Mum pishish davrida don ancha kotadi, uning tarkibidagi suv mikdori ancha kamayadi, ya`ni 30-35% bo`ladi. SHu davrning ohirida don onalik usimlikdan ajraladi. Endi usimlik ancha sargayadi, hosil yigib olinishi mumkin, ayniksa doni tez tukiladigan navlar. Tula pishganda don ancha kichrayadi, suvi kamayadi- 14-20% suv bulishi mumkin. Usimlik butunlay sargayadi,bunda hosil tezda yigishtirib olinishi shart. Usuv davrining davom etishi kuzgi navlar uchun 180-240 kun, bahorgi navlar uchun 90-160 kun. Ob-havoning ta`sirida usuv davri 20-30 kunga fark kilishi mumkin.
4 a) Dala ekinlari orasida eng kup tarkalgan, kimmatli ozik-ovkat mahsuloti beradigan ekindir. Bugdoy unidan non va turli hil non mahsulotlari, donidan yukori sifatli tuyimli erma tayyorlanadi.
Er yuzidagi aholining 70% dan kuprogi bugdoy noni eydi. U tuyimli, mazali va yahshi singadigan bo`ladi. bugdoy nonining sifati un tarkibidagi kleykovinaning mikdori va sifatiga boglik. Uning tarkibida gliadin va glyutenin bo`ladi, ular kleykovina kuruk moddasining kariyib 85% tashkil etadi. Kleykovina kayishkok, chuziluvchan va yopishkok bo`ladi. Donning tarkibida 11-24 % oksil bo`ladi. Oksilning mikdori nav va etishtirish sharoitiga boglik. Bundan tashkari bugdoy donidan spirt, krahmal ishlab chikariladi, poholi esa mollarga ozuka va tushama sifatida foydalaniladi.
Bugdoy kadimiy usimlik bulib u dunyoning deyarli hamma mamlakatlarida ekiladi. Uning vatani Osiyo mintakasidir. Er yuzida 239 mln. gektar erga ekiladi. O`zbekistonda 1998 yili suvli erlarda 1 mln. ga erga, lalmi erlarda 300 ming.ga erga ekilgan. Hosildorligi lalmi erlarda 8-12 tsqga, suvli erlarda urtacha 30 tsqga, ayrim hujaliklarda hattoki 70-80 tsqga gacha etkazilgan.
b) Bugdoy Tritikum Z. Avlodiga mansub usimlik. Bu avlodga 27 ta tur kiradi. Butun er yuzida bugdoyning fakat 2 turi, ya`ni: yumshok bugdoy (Tr. aestivum.Z) va kattik bugdoy (Tr.durum Dest.) eng kup ekiladi. Hamma bugdoy turi ikki gruppaga: ochik donli (pustsiz) va kobikli (pustli) ga bulinadi. Biologik hususiyati bo`yicha esa bugdoy 4 ta genetik guruhlarga bulinadi: diploid, tetraploid, geksaploid va oktaploid. Bu guruhlar bir-biridan hromosomalar soni bilan fark kiladi. Eng kup tarkalgan turlar tetraploid va geksaploid guruhlariga mansub bulgan bugdoy turlaridir. Bugdoy issiklikka uncha talabchan emas, urugi 1-2 0S da unib chika boshlaydi, ammo harorat 12-150S bulganda tez unib chikadi. Bugdoy uchun mukobil harorat 18-20 0S. Kuzgi bugdoyning navlari -10 0S va undan ham past sovukka chidaydi. Korsiz kishda bugdoy -16-18 0S sovukda nobud bo`ladi. Foydali harorat yigindisi bugdoy navlari va etishtirish sharoitiga karab har hil bo`ladi. Bugdoy namsevar usimlik, transpiratsiya koeffitsienti 450-600.
Namni tuplanish, boshoklanish va gullash davrlarida kup talab kiladi. Bugdoydan 1 ts don va tegishli pohol etishtirish uchun 2,5-4,5 kg azot, 1- 1,7 kg fosfor va 1,5-3,5 kg kaliy solish zarur. Unumli, toza va tuprok muhiti RNq-6,5-7,0 bulganda yahshi usadi va rivojlanadi. O`zbekistonda ekiladigan navlar: YOnbosh, Marjon, Unumli bugdoy, Baht, Intensiv, Bezostaya-1, Spartanka, Skifiyanka, YUna, Surhak-5688, Sanzar-8. Ulugbek-600 kabi bir qancha navlar ekilmokda.
v) 1. O`zbekistonda bugdoy kora shudgor, bandli shudgor, kator orasiga ishlov beriladigan, don-dukkakli va em-hashak ekinlaridan bushagan erlarga ekiladi. Erga ishlov berish, utmishdosh ekinga boglik.
Kuzgi bugdoyni ekish muddatiga 7-10 kun kolganda er ekishga tayyorlab kuyiladi. Utmishdosh turi va tuprokning mehanik tarkibiga karab er shudgorlanadi, disklanadi, borona va mola yurgizish bahorda bajariladi.
Ugitlash me`yori - er haydashdan oldin 12-20 t.ga gung, 30-50 kg fosfor va 20-30 kg kaliy solinadi. Kuzgi bugdoy kishlab chikkandan keyin 30-50 kg azot va 30-40 kg fosfor solinadi.Tuplanish davrida yana 30 kg azot solish tavsiya etiladi.
Ekish uchun urug sifati bo`yicha davlat andozalariga javob berishi kerak (tozaligi, unuvchanligi bo`yicha). YAngi urib-yigib yanchilgan uruglik donining unuvchanligini oshirish uchun ular kuyoshda 3-5 kun yoki don kuritgichda 45-480S da 2-3 soat davomida kizdiriladi. Bu urugning fiziologik etilishini tezlashtiradi. Urug kattik korakuya bilan zararlanishini oldini olish uchun ekishdan oldin granozan ( 1 ts urugga 100 gr hisobidan) bilan dorilanadi. CHang korakuyaga karshi esa urug termik dorilanadi.
Harorat 14-170S bulishi kuzgi bugdoyni ekish uchun kulay muddat hisoblanadi. Ekishning optimal muddatlarini aniklashda navlarning biologik hususiyatlarini hisobga olish kerak. Kuzgi bugdoy yoppasiga katorlab, tor katorlab va ikki tomonlama (shahmat usulida) ekiladi. Bugdoyning yoppasiga katorlab ekishda orasini 15 sm dan kili, SU-24, SUK-24 A seyalkalarida ekiladi. Tor katorlab ekishda urug SUB-48 va SUB-88 seyalkalarida, ikki tomonlama ekishda oddiy seyalkada uzunasiga va
kundalangiga ekiladi. SHamol erroziyasi bo`ladigan rayonlarda SZS-9 seyalkada ekish yahshi natija beradi.
Namgarchilik rayonlarida kuzgi bugdoy ekish normasi 5-6,5 mln. don, kurgokchil dasht rayonlarida 3,5-4,0 mln.dona urug hisoblanadi. Loykalanib va zichlashib ketadigan tuprokli erlarda urug 3-5 sm chukurlikda ekiladi. Kumok tuprokli erlarda urug 5-7 sm, erning ustki katlami kurib ketganda 7-9 sm chukurlikka, kish kattik keladigan va kor kam yogadigan tumanlarda 1-1,5 sm chukurlikka ekiladi.
Kuzgi bugdoy Respublikamizda viloyatlar tuprok-iklim sharoitiga karab sentyabrdan boshlab noyabrgacha ekiladi. Bahori bugdoy fevralning ohiri va mart oylarida ekiladi.
Kuzgi bugdoy kuzgi usuv davrida 1-2 bahorgi usuv davrida 2-4 marotaba sugoriladi. Namlik urtacha bulgan yillarda usuv davrida 700 800 m3 suv sarflanadi. Begona utlarga karshi gerbitsidlar ishlatiladi. Vakti-vakti bilan kushimcha oziklantiriladi. Urugchilik dalalarida aprobatsiya kilinadi. Nav etilganda tukiladigan bulsa, hosil dumbul pishish davrida urib olinadi. Doni tukilmaydigan navlar hosili kombaynlar yordamida yigishtirib olinadi. Don mahsus mashinalarda tozalanadi va 14 % namlikda saklanadi.
5.a) Arpa unidan non yopiladi (bugdoy unidan kushilib), yirik va maydalangan erma va pivo tayyorlanadi. Doni chorvachilikda tuyimli em sifatida ishlatiladi. Arpa doni tarkibida 7-15% oksil, 65% azotsiz moddalar, 2% yog, 5-5,5% tukima, 2,5-2,8% kul moddasi mavjud. Arpa bugdoy bilan bir vaktda ekilib boshlangan, O`zbekiston hududida kadimdan ekilib kelinmokda. Er yuzida hozirgi vaktda 16 mln.ga erga ekilmokda. O`zbekistonda arpa suvli va lalmi erlarda ekilmokda. Suvli erlarda 40-50 tsqga, lalmi erlarda 10-15 tsqga dan hosil olinmokda.
b) Arpa (Hordeum Z.) 30 ta turni uz ichiga oladi, shulardan fakat bitta tur- Hordeum sativum Iess ekiladi. Arpa boshogining shakliga kura 2 ta: kup katorli arpa-H.vulgare va 2 katorli arpa- H.distihum tur hiliga bulinadi. Kup katorli arpada bir gulli boshokchalarning uchalasi ham hosildor bulib, boshok ukining har qaysi bugimida norial rivojlangan 3 ta don tugadi. Ikki katorli arpada esa bir gulli 3 ta boshokchaning 2 ta yon tomondagisi hosil tutmaydi. Doni yirik va bir tekis bo`ladi.
v) Arpa uzidan changlanadigan ekin, usuv davri 60-110 kun davom etadi. Harorat 5-70S bulganda tez maysalanadi, maysasi -3-40S sovukka chidaydi. Usishi va rivojlanishi uchun talab kilinadigan foydali harorat yigindisi 1000-2000 0S.Arpa namsevar ekin, ammo, kurgokchilikka ham chidamli. Tuprok muhiti rNq6,5-7,5 bulganda yahshi rivojlanadi.
Ekinladigan navlari: Aykor, Bolgali, Mavlono, Afrosiyob, Gulnoz, Temur, Zafar, Lalmikor va hak.o.
Arpa don-dukakli, bugdoydan, em-hashak ekinlaridan bushagan erlarga ekiladi. Tuprokka ishlov berish bugdoyga ishlov berish bilan bir hil. Ugitlash me`yori: lalmi erlarda -8-10 tqga gung, 90-100 kg dan azot va fosfor hamda 80-100 kg kaliy beriladi.
Ekish muddati, usuli bugdoy bilan bir hil. Ekish me`yori bugdoy ga nisbatan 10-15% kup bo`ladi, ekish chukurligi 4-6 sm bo`ladi. Ekinlarni parvarish kilish va hosilni yigish ham bugdoy bilan bir hil bo`ladi.
6.a) Suli va javdarning doni ozik-ovkat uchun, em-hashak va sanoatda hom-ashyo sifatida ishlatiladi. Javdarning donida 9-17% oksil, 52-63% yog, sulining donida 12-13% oksil, 40-45% krahmal, 4-4,5% yog mavjud. Bundan tashkari bu usimliklar donining tarkibida har hil vitaminlar mavjud (A,V,E,R). CHorvachilikda doni tuyimli ozuka sifatida ishlatiladi. Oralik ekin sifatida ekilib erta bahorda kukat bilan ta`minlaydi. Javdar va suli bugdoy orasida begona ut sifatida tarkalgan. Bular jahon dehkonchiligida bugdoydan keyin ekila boshlangan. Hozirgi paytda dunyo bo`yicha javdar 11 mln.ga ,suli esa 19,8 mln.ga erga ekiladi. O`zbekistonda bu ekinlar asosan oralik ekin sifatida ekiladi. Ularning hosildorligi donidan 15-45 tsqga, poholidan 15-25 tsqga.gacha bo`ladi.
b) Suli turlari juda kup bulib, shulardan 11 tasi amaliy ahamiyatga ega. Bizda ekiladigan suli navi fakat bitta bulib, Avena sativa turiga kiradi. SHuningdek, vizantiya sulisi (A.byzantica C.Koch.) va kum sulisi (A.stricosa Schreb) ham anchagina maydonga ekiladi. bulardan tashkari, yovvoyi suli ham bulib, u galla ekinlari orasida usadi. SHulardan biri korakuza yoki korasuli (A.fatua L.) bulib, u shimolda kuprok tarkalgani uchun shimol sulisi deb nom olgan.YOvvoyi sulining yana bir turi A.Ludoviciana Dur. bulib, u kuprok janubda tarkalgani uchun janub sulisi deb nom olgan. YOvvoyi suli donining asosida alohida bugim borligidan madany sulidan fark kiladi.
Suli pustli va pustsiz donli formalarga bulinadi. Doni pustli suli katta-katta maydonlarga, pustsiz suli esa kam hosil bulgani uchun ham maydonga ekiladi. Suli ruvagining tuzilishiga kura osilib usadigan va guj ruvakli, ya`ni bir tarokli turlarga bulinadi. Sulining asosan ruvagi osilib usadigan turi kup ekiladi
Sulining kiltikliligi usish sharoitiga boglik holda uzgarib turadigan belgi hisoblanadi. Buz tuprokli erlarda kupincha sulining quesea ba cinerea tur hillari ekiladi.
Javdarning esa kup tarkalgan turi bu Secale sereale dir. Javdar asosan kuzgi usimlikdir, birok bahorgi formalari ham uchraydi. Javdarning pohol poyasi uzun bulganligi uchun u etib kolishga moyil usimlik: YAhshi tuplanadi va bakuvvat ildiz sistemasi hosil kiladi. Boshogi ikki yon tomonidan sikik bulib, ikki tomonga yunalgan kalta kiltiklari bor. Javdarning doni chuzinchok yoki oval shaklida, uchida popugi bor, rangi yashildan jigarranggacha uzgarib turadi. 1000 donasining vazni 18 g.dan 35 g.gacha etadi.
Bu ekinlar issiklikka talabchan emas. Urugi 2-50S da unib chikadi. Mukobil harorat 18-200S, maysasi -2-40S sovukka chidaydi. Ikkala ekin ham yorugsevar uzun kun usimligi, namsevar.
Suvni tuplanish, gultuplam rivojlanishi va gullash davrlarida kup talab kiladilar. Transpiratsiya koeffitsienti 450-600 atrofida. Ozikaga talabchan, unumdor tuproklarga ekiladi. Sulining navlari bahori, ammo O`zbekistonda kuzda ham ekiladi. O`zbekistonda bahorgi javdarning Vahshskaya-116 va sulining Dustlik-85, Toshkent-1, Uspeh, Uzbekskiy shirokolistniy navlari ekilmokda.
v) Ikkala ekin ham kuzgi bugdoydan, makkajuhoridan, kartoshkadan va boshka dala ekinlaridan bushagan erlarga ekiladi. Ekish muddati va usuli bugdoy bilan bir hil, ekish me`yori javdarda 3,5-5 mln dona, sulida 2,5-3,5 mln. dona urug ekiladi. Ekish chukurligi -4 sm bo`ladi. Bu ekinlar aksariyat holda oralik ekin sifatida ekiladi, shuning uchun kukati erta bahorda uriladi, sungra rejadagi asosiy ekin ekiladi. Don olish uchun ekilgan bulsa, doni tula etilgandan keyin mahsus kombaynlar yordamida urib olinadi.
7.a) Don ekinlari ikkita biologik guruhga bulinadi, ya`ni kuzgi va bahorgi. O`zbekiston sharoitida ikki hil muddatda ham ekiladigan navlar mavjud. Bundan tashkari, yarim kuzgi yoki duvarak navlar ham ekiladi. Kuzgi don ekinlari (kuzgi javdar, kuzgi bugdoy, kuzgi arpa) rivojlanishining dastlabki davrlarida havo haroratining yukori bulmasligini talab kiladi, shuning uchun ular kuzda, sovuk tushishidan 50-60 kun oldin ekiladi. Hosili esa keyingi yili yigib olinadi. Agar kuzgi ekinlar bahorda ekilsa, tuplanadi-yu, lekin boshoklamaydi. SHuning uchun don ekinlarini kuzgi va bahorgi guruhlarga ajratish shartli hisoblanadi. Duvarak navlar esa ob-havo sharoitiga karab kuzda yoki bahorda ekiladi. Bahori donli ekinlar (bugdoy, arpa, suli, javdar, makkajuhori, juhori, sholi, tarik, marjumak) bahorda ekiladi va shu yilning yozida yoki kuzida hosil etiladi.
Ishlab chikarishda kuzgi biologik guruhdan foydalanishning afzalligi bor. Kuzgi don ekinlari kuzgi va erta bahorgi yogingarchilik suvlaridan va tuprokning unumdorligidan tula foydalanadi, hosil yukori bo`ladi (10-15%). Kuzgi don usimliklarning hosili bahorgiga nisbatan 7-15 kun oldin pishadi va hosil yigish ishlarini tashkil kilishda ancha kulayliklar yaratadi. Kuzgi va bahorgi navlar biologik hususiyatlari bilan bir-biridan fark kiladi. Kuzgi don ekinlari yarovizatsiya davrini 20-50 kun mobaynida utkazadi. Bu vaktda kulay temperatura -1-10 0S bo`ladi. Bahorgi don ekinlari esa yarovizatsiya davrini 7-20 kunda utkazadi. Bu vaktda kulay temperatura 5-200S bo`ladi SHuning uchun bu ekinlar bahorda ekiladi. Duvarak navlar yarovizatsiya davrini 3-150S da utkazadi.
Kuz va kish davrida hamda erta bahorda kuzgi ekinlar sovuk ta`siriga duchor bo`ladi va nobud bulishi mumkin. SHuning uchun kuzgi ekinlar kuzda sovukka chiniktiriladi. Sovukka chidamlilik usimliklarning past haroratga, kishga chidamlilik usimliklarning kishlash vaktidagi nokulay sharoit komleksiga chidamliligidir.
Usimliklarni kishki nokulay sharoit ta`siriga chidamli kili ustirish chiniktirish deyiladi. I.I.Tumanov fikriga kura, kuzgi ekinlar kuzda ikki fazada chinikadi. Usimliklarning birinchi fazasi harorat kunduz kunlari 8-15 0S va kechalari 00S ga yakin bo`ladigan, kuyosh yahshi yoritadigan sharoitda utadi. Birinchi fazani utgan kuzgi ekinlar kishiga ancha chidamli bo`ladi. Ikkinchi fazada hujayralar sekin-asta suvsizlana boshlaydi, suv tsitoplazmadan hujayralararo bushliklarga okib utadi va hujayralardagi erimaydigan organik moddalar eriydigan moddalarga aylanadi. Natijada tuplanish bugimi va barglar novidagi hujayra shirasining kontsentratsiyasi ancha ortadi.
b) Kuzgi ekinlar kuz-kish va erta bahor davrida sovukka chidayolmay nobud bulishi mumkin. Buning sabablari bir nechta. Ekinlarni sovuk urganda usimlik hujayrasida va tukimalarida muz hosil bo`ladi, okibatda usimlik nobud bo`ladi. Buni oldini olish uchun kuzgi biologik navlar ekish, fosforli va kaliyli ugitlardan foydalanish, kora tusish, uz muddatida ekish shartlariga amal kilish zarur.
Ba`zi hollarda ekilgan uruglar unib chikmasdan mogorlab kolishi mumkin. Mogor zamburugi tuprok havosining nisbiy namligi yukori bulgan sharoitda, uruglar uchun namlik etarli darajada bulmaganda urug murtagining tanasida rivojlanadi. Namlikning etishmasligi tufayli uruglar tula burtishiga va kukarib chikishiga tuskinlik kiladi. Kuzgi usimliklar dimikib koladi, kachonki, notekis erlarda suv tuplanib kolsa yoki er osti suvlari yakin joylashgan bulsa. CHunki bu holatda tuprok tarkibida havo etishmaydi.
Bizga ma`lumki anaerob sharoitda usimlik 8-12 kunda sargayadi va 12-15 kunda nobud bo`ladi. Buni oldini olish uchun erlarni ekishdan oldin tekislash, suvni kochirish choralarini kurish zarur. Hulosa kili shuni aytish mumkinki, agar agrotehnik tadbirlar uz vaktida va tugri amalga oshirilib borilsa, kuzgi ekinlar kishdan yahshi chikadi va ulardan kuzlangan hosilni olish mumkin bo`ladi.
Adabiyotlar:
O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi kabul kilingan «Konunlar tugrisida». 1998.
P.P.Vavilov – «Usimlikshunoslik». Toshkent «Ukituvchi». 1980.
V.N.CHirkov – «Usimlikshunoslikdan amaliy mashgulotlar». Toshkent., Ukituvchi. 1978.
V.N.CHirkov – «Don ekinlari» T., Ukituvchi-1975.
K.N.Keferov – «Biologicheskie osnovo` rastenievodstva». M., Vo`sshaya shkola. 1975.
D.Zaurov, M.Sbroshnikova- «Risovodstva», T., Mehnat, 1989.
D.T.Abdukarimov, S.H.Hushvaktov, E.U.Umurzokov – «Tamakichilik», T., Mehnat, 1985.
H.N.Atabaeva – «Texnologiya vozdelo`vaniya soi v Uzbekistane», T. 1989.
G.K.Kurbonov – «Arpa», T. Fan.1976.
YA.Gubanov, N.Ivanov- «Ozimaya pshenitsa». M.,Agropromizdat, 1988.
I.V.Massino – «Selektsiya kukuruzo`, sorgo i kormovoy sveklo` dlya oroxaemovo kormoproizvodstva Uzbekistana». T. Fan. 1984.
H.N.Nazirov, E.Dyakonova – «Vozdelivaniya Kenafa». T. Uzbekistan. 1969.
|
| |
