E. F. Gadoyev O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan iqtisodchi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI 
A. V. VAHOBOV, A. S. JO‘RAYEV
SOLIQLAR VA
SOLIQQA TORTISH
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan
«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAA
AKSIYADORLIK KOMPANIYASI
BOSH TAHRIRIYATI
TOSHKENT—2009

T a q r i z c h i l a r:
E.F. Gadoyev
— O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan iqtisodchi.
M.I. Almardonov
— iqtisod fanlari doktori, professor.
Vahobov A.V.
Soliqlar va soliqqa tortish: Oliy o‘quv yurtlari talabalari
uchun darslik / A.V. Vahobov, A.S. Jo‘rayev; O‘zR oliy va
o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi, Toshkent Moliya in-ti, —
Toshkent: Sharq, 2009. — 448 b.
I. Jo‘rayev A.S.
Mazkur darslikda O‘zbekiston soliq tizimida amalda bo‘lgan yuridik
va jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlar va yig‘imlarning amaldagi
holati, budjetdan tashqari jamg‘armalarga majburiy ajratmalar, ularni
hisoblash tartibi va to‘lash muddatlari hamda davlat budjetining soliqsiz
daromadlari ko‘rib chiqilgan.
Darslik 5340800 – «Soliqlar va soliqqa tortish» bakalavriat ta’lim
yo‘nalishida o‘qiyotgan oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun mo‘ljallangan.
BBK 65.261.4ya73
ISBN 978-9943-00-327-9
© «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi 
Bosh tahririyati, 2009.
V 32

KIRISH
Mamlakatda olib borilayotgan keng qamrovli iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirishda avvalambor soliq siyosatini
yanada takomillashtirish, soliqlarning turlari va ularning
amal qilish mexanizmini soddalashtirish muhim masalalar-
dan hisoblanadi.
2005-yilning 28-yanvarida mamlakatimiz Prezidenti
I.Karimov Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Sena-
tining qo‘shma majlisida mamlakatimizda olib borilayotgan
islohotlarga atroflicha to‘xtalib, 2005-yilda iqtisodiy islo-
hotlarni amalga oshirishning eng muhim ustuvor vazifala-
rini belgilab berdilar. Mamlakatimizda 
soliq siyosatini
yanada takomillashtirish
zarurligi ham muhim ustuvor vazi-
falardan biri sifatida e’tirof etildi. Mamlakatimiz rahbari o‘z
ma’ruzalarida soliq to‘lovchilarga soliqqa tortish tizimida
qo‘shimcha imtiyozlar va preferensiyalar berish, soliqlarni
unifikatsiya qilish, soliq yukini yengillashtirish, soliq
qonunchiligining barqarorligini ta’minlash hamda ushbu
yo‘nalishda ilg‘or mamlakatlar ijobiy tajribalaridan foy-
dalanish lozimligini ta’kidlab o‘tdilar.
1
Bundan tashqari,
mamlakat Prezidenti «... islohotlarni chuqurlashtirish, iqti-
sodiyot, soliq budjet siyosatini yanada erkinlashtirish, bozor
infratuzilmasini jadal rivojlantirish» asosiy ustuvor yo‘na-
lishlardan biri ekanligini yana bir bor ta’kidlab o‘tdi.
2
Shu boisdan ham ta’lim tizimida soliq sohasidagi bilim-
larni o‘rgatishda respublikamizda amalga oshirilayotgan
soliq sohasidagi islohotlarni talaba-o‘quvchilarga to‘laroq
yetkazish, ushbu yo‘nalish bo‘yicha istiqbolli dasturlarni
ishlab chiqish, oliy o‘quv yurtlari ta’lim yo‘nalishlari uchun
3
1 
«Bizning bosh maqsadimiz — jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mam-
lakatni modernizatsiya va isloh etishdir». O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimovning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi
ma’ruzasi. Xalq so‘zi. 2005-yil 29-yanvar.
2 
«Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash — barcha islohot va o‘zgarish-
larimizning bosh maqsadida». O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov-
ning 2007-yilda mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008-yilda
iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ish-
langan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi. 2008-yil 9-fevral.

o‘quv qo‘llanmalar va darsliklar tayyorlash, soliq sohasida
amaliy tadqiqotlar olib borish, ilg‘or pedagogik texnolo-
giyalarni ta’lim tizimida tatbiq etishni amalga oshirish
hukumatimiz diqqat-e’tiborida bo‘lgan asosiy vazifalardan
hisoblanadi.
Shuning uchun ham ushbu darslik soliqlar, yig‘imlar va
soliqqa tenglashtirilgan to‘lovlarni o‘rganishga bag‘ish-
langan bo‘lib, u 5340800 – «Soliqlar va soliqqa tortish»
ta’lim yo‘nalishida ta’lim olayotgan oliy o‘quv yurti tala-
balariga mo‘ljallangan. 
Darslik O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xiz-
mati to‘g‘risida»gi qonuni, «Soliq kodeksi», O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining tegish-
li qarorlari hamda boshqa soliq qonunchiligiga oid me’yoriy
hujjatlar asosida tayyorlandi.
Ushbu darslikda soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy
to‘lovlar, davlat budjetining soliqsiz daromadlari hamda
soliqqa oid qonunbuzilishlarga barham berish yettita guruh-
ga bo‘lib o‘rganilgan. 
Birinchi bobda soliqlarning iqtisodiy mohiyati, obyektiv
zarurligi, funksiyalari, soliq elementlari hamda soliqqa tor-
tish tamoyillari berilgan.
Ikkinchi bobda soliqlar va soliqqa tenglashtirilgan to‘-
lovlarga umumiy tushunchalar berilgan. Shuningdek, ushbu
bobda soliqlarning guruhlanishi hamda soliq to‘lovchilar-
ning huquq va majburiyatlari ko‘rib chiqilgan va sharhlan-
gan.
Uchinchi bobda hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respub-
likasi Davlat budjeti daromadlari tarkibida 80 foiz atrofida
soliq tushumlari bilan hissa qo‘shayotgan yuridik shaxslar
to‘laydigan soliqlar va yig‘imlar o‘rganilgan. Ushbu bobda,
asosan, soliqlarning to‘lovchilari, soliq obyekti, soliq baza-
si, soliq imtiyozlari, soliqlarni hisoblash va budjetga to‘lash
muddatlari qisqa va lo‘nda berilishiga harakat qilingan
hamda har bir soliq turlari bo‘yicha o‘quvchilarning fanni
o‘zlashtirishlariga yordam beruvchi shartli misollar keltiril-
gan.
To‘rtinchi bob – jismoniy shaxslarni soliqqa tortish
masalalariga bag‘ishlangan bo‘lib, unda jismoniy shaxslar-
dan undiriladigan mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, daromaddan
olinadigan soliq, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi
jismoniy shaxslarning qat’i belgilangan soliqlari, shu-
4

ningdek, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin,
dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq-
larni ko‘rib chiqishga harakat qilingan. Ushbu bobning
mazmun-mohiyatini chuqurroq o‘rganish maqsadida ama-
liy misollar ham keltirilgan.
Beshinchi bobda davlat budjetining nobarqaror xarak-
terga ega bo‘lgan soliqsiz daromadlari berilib, unda soliqsiz
daromadlarning zarurligi, mohiyati, ularning tarkibi kelti-
rilgan. Ushbu bobda soliqsiz daromadlarning ayrim man-
balari bo‘yicha tahliliy ma’lumotlar berilib, ular izohlangan.
Undan tashqari, soliqsiz to‘lovlarning soliqli to‘lovlar bilan
o‘xshashlik va farqli tomonlari ham keltirilgan.
Oltinchi bobda budjetdan tashqari jamg‘armalar: yago-
na ijtimoiy to‘lov va Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badal-
lari, Pensiya jamg‘armasi, Respublika yo‘l jamg‘armasi va
Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armalari – ularning
to‘lovchilari, jamg‘armalarga majburiy ajratmalarning
obyekti, stavkalari va to‘lash muddatlari ko‘rsatilgan.
Yettinchi bobda soliqqa oid qonunbuzilishlarga soliq
tizimi orqali ta’sir etishning asosiy yo‘nalishlari, soliq
to‘lashdan bo‘yin tovlashning asosiy usullari, soliqqa oid
qonunbuzilishning oldini olish tadbirlarining samaradorli-
gini oshirish yo‘llari ko‘rsatib berilgan.
Darslik oxirida yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa
tortishga, soliqlarning huquqiy asoslarini qamrab olishga
harakat qilingan test savoli variantlari keltirilgan. Ushbu
test savoli variantlari talabalarni o‘zlarining ustida yanada
ko‘proq ishlashlariga, fanni chuqurroq o‘rganishga yordam
beradi, degan umiddamiz.
Ushbu darslik kamchiliklardan xoli emas. Ular keyingi
nashrlarda albatta e’tiborga olinadi.
5

I B O B. SOLIQQA TORTISH NAZARIYASI
1.1. SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI 
VA OBYEKTIV ZARURLIGI
Soliq tushunchasi iqtisodiy kate-
goriya sifatida davlatning paydo
bo‘lishi va faoliyatining davo-
miyligi bilan bevosita bog‘liqdir.
Shu o‘rinda 
soliq kategoriyasi
davlatni iqtisodiy siyosati
orqali iqtisodiy voqelik sifatida yuzaga chiqishini ta’kidlash
lozim. Soliq tushunchasi tor ma’noda davlat ixtiyoriga soliq
to‘lovchilardan majburiy tartibda undiriladigan pul tushum-
larini ifodalaydi. 
Ma’lumki, soliqlar bevosita davlatning paydo bo‘lishi
bilan bog‘liqdir, ya’ni davlat o‘zining vakolatiga kiruvchi
vazifalarni bajarish uchun moliyaviy manba sifatida
soliqlardan foydalanadi. Soliqlarning amal qilishi bu obyek-
tivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi barcha subyekt-
lar ham real sektorda, ya’ni ishlab chiqarish sohasida
faoliyat ko‘rsatmaydi. Jamiyatda boshqalar tomonidan rad
etilgan yoki faoliyati iqtisodiy samarasiz bo‘lgan sohalar
ham mavjudki, bular soliqlarni obyektiv amal qilishini talab
etadi. Aniqroq qilib aytganda jamiyatni norentabel (mudo-
faa, meditsina, fan, maorif, madaniyat va boshq.) va
rentabel sohaga ajralishi hamda norentabel sohani moliya-
lashtirishning tabiiy zarurligi soliqlarni obyektiv amal qi-
lishini zarur qilib qo‘yadi, vaholanki, norentabel sohaning
ijtimoiy xizmatlari, asosan, davlat tomonidan amalga oshi-
riladiki, ularni moliyalashtirish usuli sifatida yuzaga chiquv-
chi soliqlar ham shu tufayli bevosita davlatga tegishli
bo‘ladi.
Soliqlarning amal qilishini bozor iqtisodiyotiga o‘tish
sharoitida ikki holat bilan ifodalash mumkin: 
birinchidan,
davlatning qator vazifalarini mablag‘ bilan ta’minlash
zarurligi, 
ikkinchidan,
bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari.
Davlatning bajaradigan funksiyalari va vazifalari ko‘p
bo‘lib, bozor iqtisodiyoti rivojlana borishi bilan ba’zi ijti-
moiy himoyalangan bozor munosabatlariga mos kelmaydi-
6
Soliqlarning iqtisodiy
mohiyati va obyektiv
zarurligi

gan vazifalar yo‘qola borsa, yangi vazifalar paydo bo‘la
boshlaydi. Bularga bizning respublikamizda kam ta’minlan-
ganlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish, bozor iqtisodiyoti
infratuzilmasini tashkil qilish kabilar kiradi. Davlat kuchli
ijtimoiy-siyosiy tadbirlarni amalga oshirish uchun pensio-
nerlar, talabalar, ko‘p bolali onalar va boshqalarni mablag‘
bilan ta’minlash zarurligini anglab, ayrim cheklangan
tovarlar bahosidagi farqni budjet hisobidan qoplaydi va
undan tashqari mahallalarda ijtimoiy himoyaga muhtoj kam
ta’minlanganlarga moddiy yordamlar ko‘rsatadi. Shu bilan
birga, davlat jamiyat a’zolari osoyishtaligini saqlash maqsa-
dida o‘zining mudofaa qobiliyatini saqlab va mustahkamlab
turishga ham mablag‘lar sarflaydi, qolaversa, davlat fuqaro-
lar xavfsizligini saqlash, mamlakatda tartib-intizom o‘rna-
tish, uni boshqarish funksiyalarini bajarish uchun ham
ko‘plab mablag‘ yo‘naltirishga majburdir. Bunday xarajat-
larni amalga oshirishning majburiyligi ular uchun manba
bo‘lgan soliqlarni obyektiv zarur qilib qo‘yadi.
Qayd etish lozimki, hozirga qadar davlatning funksiya-
larini bajarish uchun lozim bo‘lgan moliyaviy mablag‘larni
shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli jahon amaliyoti-
da qo‘llanilgan emas. Demak, hukmron kuch sifatida davlat
mavjud ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar amal
qiladi. Ma’lumki, jamiyat iqtisodiy hayoti juda murakkab
iqtisodiy hodisalardan iborat bo‘lib, ana shu murakkablik
bevosita soliqlarga ham tegishliki, bu holat soliqlarni iqti-
sodiy mohiyatini teran anglashni taqozo etadi. 
Soliqlar majburiy to‘lovlarni ifoda etuvchi pullik muno-
sabatlarni bildiradi. Bu munosabatlar soliq to‘lovchilar
bilan ularni o‘z mulkiga aylantiruvchi davlat o‘rtasida
bo‘ladi. Davlat uchun budjet daromadlarining asosiy man-
bayi hisoblangan soliqlar katta ahamiyatga ega. 
Soliqlar to‘g‘risidagi qarashlar tarixan obyektiv va
subyektiv omillarning ta’sirida shakllangan. Soliqlarga doir
turli ta’riflarni tahlil qilish, ularning konkret iqtisodiy-ijti-
moiy taraqqiyotlar jarayonidagi mohiyatini asoslash,
soliqlarning iqtisodiy rolini va soliq qonunchiligiga asos
bo‘lgan soliq tamoyillarini belgilash hamda soliq tizimida,
jamiyat taraqqiyotida mavjud bo‘lgan soliqlarning tutgan
o‘rnini aniqlash zarurdir. Chunki, davlat paydo bo‘lishi
bilan soliqlar jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarning
zaruriy talablaridan biri hisoblanib kelingan. Davlat tuzilish
7

shakllarini rivojlanishi bilan bir vaqtda soliq tizimi o‘zgar-
gan va takomillashtirilgan. Soliq tizimining o‘zgarishi va
takomillashtirilishi soliqlarning turlari, miqdorlari va yig‘ib
olish usullari xilma-xil bo‘lganligi bilan asoslanib kelingan.
Masalan, Sharq mamlakatlari iqtisodiyoti tarixida soliqlar
aholidan shaxsiy mol-mulk, yerdan olingan hosil, uy
hayvonlari va boshqalar uchun «zakot» sifatida olingan.
Davlat faoliyatining barcha yo‘nalishlarini mablag‘ bilan
ta’minlashning asosiy manbalaridan biri va davlat ustu-
vorligini amalga oshirishning iqtisodiy vositasi soliqlardir.
Soliq tizimini tartibga solish va mukammallashtirish
moliyaviy tizimni rivojlantirishga yordam beradi. Iqtiso-
diyotni davlat tomonidan soliqlar orqali tartibga solish,
davlat budjeti daromadlarini shakllantirish soliq solish vosi-
tasida jamiyatdagi u yoki bu jarayonlarning rivojlanishiga
ta’sir etuvchi usuli hisoblanadi. Davlatning mavjudligi
soliqlar bilan uzviy bog‘liq, chunki soliqdan tushadigan
tushumlar davlat iqtisodiy mustaqilligining asosiy manbayi
hisoblanadi. 
Insoniyat tarixida yirik davlat arboblaridan biri, o‘rta
asrlarda buyuk saltanat barpo qilgan Amir Temur soliqlarga
katta e’tibor qaratgan. U davlatni idora qilish tizimini yuza-
ga keltirishda asosan soliqlarga tayangan. O‘sha davrning
davlat moliyasi bu tizimning eng muhim unsurlaridan biri
ekanligi, u davlatni boshqarishdagi barcha jihatlariga uzviy
bog‘langanligi bilan tubdan farq qilib turgani va ayni shu
xususiyatga ko‘ra boshqaruvning barcha tarkibiy qismlari
orasida markaziy o‘rinni egallaganligi bugungi kunga kelib
hammaga ayon bo‘lmoqda. 
Soliqlar qadimgi davrlardan e’tiborga olingan, ammo u
vaqtlarda soliqlar ozod va erkin bo‘lmagan kishining belgisi
bo‘lib xizmat qilgan. 
Adam Smit
(shotland faylasufi va iqti-
sodchisi, 1723—1790) o‘zining «Xalqlar boyligining sabab-
lari va tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk bor soliq tamo-
yillarini ko‘rsatib berdi, soliqlarning ahamiyatini yoritib,
ularni davlatga to‘lash qullik emas, balki erkinlik alomati
ekanligini asoslab berdi.
N.I. Turgenev
o‘zining «Soliq nazariyasi tajribasi» nomli
kitobida (1818-yil) shuni ta’kidlaydiki, «Bilimli bo‘lishning
muvaffaqiyatlari ularning xalqlar urf-odatlariga foydali
ta’siri darajasiga qarab soliqlar tizimining takomillashuviga
ham ta’sir etgan», «...soliqlar bilimga ega bo‘lish bilan birga
8

paydo bo‘lib, uning belgisi bo‘lib qoldi. ...Soliqlarning
tayinlanishi, taqsimlanishi va yig‘ilish usuliga qarab xalq
orasida tarqalgan ma’lumotlar to‘g‘risida; yig‘iladigan
soliqlar miqdoriga qarab uning boyligi haqida fikr yuritish
mumkin, bu bilimlilik va ma’rifatni anglatadigan ikkita eng
asosiy xususiyatdir». Bu so‘zlardan yana bir bor amin
bo‘lish mumkinki, soliqlar qadimiy moliyaviy institutlar
hisoblanib, davlatning paydo bo‘lishi bilan yuzaga kelgan.
Soliqlar davlat organlarini ta’minlash va ular oldida turgan
vazifalarni bajarilishini moddiy ta’minlashning manbasi
sifatida xizmat qilgan. Davlatning rivojlanishi bilan uning
vazifa va funksiyalari yangicha xususiyatlarga ega bo‘ldi.
Lekin soliqlarning davlatni va uning organlarini moliyalash-
tirishda manba sifatidagi roli o‘zgarmay qoldi. 
«Soliqlar, — deb yozadi 
D. Rikardo
, — hokimiyat ixti-
yoriga kelib tushadigan yer mahsuloti va mamlakat mehna-
tining bir qismini tashkil etadi va oxir-oqibatda ular kapital
hisobidan yoki mamlakat daromadi hisobidan to‘lanadi».
1
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, D. Rikardo soliqlar
mohiyatini yoritib, o‘z navbatida A. Smit tomonidan
yaratilgan soliqlar nazariyasini ma’lum darajada rivojlantir-
gan.
S.G. Pepelyayev
«Soliq — ommaviy hokimiyat subyekt-
larining to‘lov qobiliyatini ta’minlash maqsadida jismoniy
va yuridik shaxslar mulklarini begonalashtirishning majbu-
riylik, yakka tarzda xolisona, qaytarmaslik, davlatning
majburlashi bilan ta’minlanganlik asoslarida va jazo yoki
kontributsiya xarakteriga ega bo‘lmagan qonunda belgilan-
gan yagona shaklidir»
2
— deb, ta’kidlagan.
D.G. Chernikning
fikricha «Soliqlar — davlat tomonidan
xo‘jalik subyektlari va fuqarolardan qonuniy tartibda
o‘rnatilgan stavkalarda undirib olinadigan majburiy yig‘im-
larni o‘zida aks ettiradi».
3
S.H. Gataulin
«...soliqlar o‘zi nima va ular nimaga
kerak», degan savolga quyidagicha javob beradi: «Soliq-
lar — bu davlat sarf-xarajatlarining asosiy manbayi bo‘lib,
iqtisodiyotni tartibga soluvchi va daromadlarni barqaror-
9
1 
Ðèêàðäî Ä.
Ñî÷èíåíèÿ ò. I. Íà÷àëî ïîëèòè÷åñêîé ýêîíîìèêè è íàëîãî-
âîãî îáëîæåíèÿ. Ïåð. ñ àíãë. — Ì.: «Ãîñïîëèòèçäàò», ñ. 360.
2 
Ïåïåëÿåâ Ñ. Ã.
Îñíîâû íàëîãîâîãî ïðàâà. Ì.: 1995, 24 c.
3 
×åðíèê Ä. Ã.
Íàëîãè â ðûíî÷íîé ýêîíîìèêå. «Ôèíàíñû», 1992, ¹3,
ñ. 19.

lashtiruvchi vositadir.
1
Soliqlar davlat budjeti daromadlarini
tashkil etuvchi asosiy manba va iqtisodiyotni boshqaruvchi
muhim qurol hisoblanadi. Biroq bu ta’rif soliqlarning
mohiyatini to‘laligicha yorita olmaydi hamda soliqlarning
tashkiliy-huquqiy tomonlarini o‘zida aks ettira olmaydi.
Bundan tashqari, iqtisodiy munosabat sifatida, bu muno-
sabatlar obyekti bo‘lib nima hisoblanadi, degan savollarga
javob bera olmaydi.
Ayrim iqtisodchilar soliqlarni milliy daromadni taqsim-
lash va qayta taqsimlash vositasi sifatida izohlashga harakat
qilganlar, — «Soliqlar – milliy daromadni taqsimlash va
qayta taqsimlash jarayonida uning bir qismini davlat ixti-
yoriga olish shaklidir».
2
O. Olimjonov
ning fikriga ko‘ra: «Soliqlar — davlat va
jamiyatning pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish
maqsadida qonun tomonidan belgilab qo‘yilgan hajmda va
o‘rnatilgan muddatda jismoniy va huquqiy shaxslardan
davlat ixtiyoriga majburiy ravishda undirib olinadigan
to‘lovlardir».
3
Soliqlarga berilgan mana shu ta’rif eng
maqbul ta’rif bo‘lib, soliqlarning mohiyati, ularning iqti-
sodiyotdagi o‘rni va rolini, soliqlarning harakat jarayonini
nazariy jihatdan chuqurroq yoritib, soliqlar haqida aniqroq
tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Bugungi kunda soliq
kategoriyasini har tomonlama, kengroq va batafsilroq,
shuningdek, uning mohiyati va ahamiyatini, iqtisodiyotni
rivojlantirishdagi roli va o‘rnini, soliqlarning nazariy jihat-
larini aniqroq va to‘liqroq yorita oladigan ta’rifni keltirish
muammosi fanda mavjuddir.
Tarixan soliqlar, davlatni saqlab turish uchun zarur
bo‘lgan majburiy to‘lovlar sifatida, davlat paydo bo‘lishi
bilan vujudga kelgan. Soliqlar davlat faoliyat ko‘rsatishining
moddiy asosini tashkil etadi, ularning iqtisodiy tabiati xuddi
shu yerdan kelib chiqadi.
Bozor munosabatlarining shakllanishi davrida soliqlar
korxonalarning iqtisodiy faoliyatini tartibga solishning ham
bilvosita quroli hisoblanadi.
10
1 
Gataulin Sh.
Soliqlar va soliqqa tortish. Ò.: 1996. 18-bet.
2 
O‘lmasov À., Sharifxo‘jayev Ì.
Iqtisodiyot nazariyasi. Ò.: «Ìåhnàt», 1995-y.
377-bet.
3 
Olimjonov Î.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida soliq siyosati. «Hayot va iqti-
sod», 1992.

Soliqni to‘lash xo‘jalik yurituvchi subyektlar va fuqaro-
lar bilan davlat o‘rtasida yangidan yaratilgan qiymatni
taqsimlashning asosiy vositasi hisoblanadi. Biror bir jami-
yatni soliq tizimisiz tasavvur qilish mumkin emas. Chunki
soliqlar budjet daromadlari (pul fondi)ni tashkil etishning
asosiy vositasi bo‘libgina qolmay mahsulot ishlab chiqarish
hajmini oshirishga, ishlab chiqarishni rag‘batlantirishda
investitsiyalarni ko‘paytirishga, raqobatbardosh mahsulotni
ko‘paytirishga, kichik biznesni rivojlantirishga, xususiy
korxonalar ochish bilan bog‘liq bo‘lgan bozor infrastruk-
turasini barpo qilishga, umumdavlat ehtiyojlarini qondirish-
ga va shu kabilarga xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat o‘zining ichki va
tashqi vazifalarini, har xil ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy
chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
mablag‘larning asosiy qismini soliqlar orqali to‘playdi.
Jumladan, soliqlar respublika va mahalliy budjetlar daro-
madlarini shakllantiradi, davlat ijtimoiy dasturlari uchun
moliyaviy negiz yaratadi, soliq to‘lovchi shaxslarning tad-
birkorlik faoliyatini boshqaradi, ularning tabiiy resurslardan
unumli foydalanishga bo‘lgan intilishini rag‘batlantiradi,
narx belgilashga ta’sir ko‘rsatadi, aholining turmush dara-
jasini tartibga solib turadi, imtiyozlar yordamida esa aholi-
ning kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish-
ni tashkil etishga yordam beradi.
U yoki bu iqtisodiy kategoriya-
ning mohiyatini chuqurroq ang-
lash uchun unga xos umumiy
belgilarni aniqlash lozim bo‘ladi. Masalan, kredit iqtisodiy
kategoriya sifatida muddatlilik, qaytarishlik, muayyan miq-
dorda ustama haq (foiz) to‘lash kabi umumiy belgilarga
egaki, ushbu belgilar kredit kategoriyasi mohiyatini kengroq
yoritish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu kabi soliq kate-
goriyasi ham bir qator o‘ziga xos belgilarga egaki, ushbu
belgilar soliqlarning boshqa to‘lovlardan farqlash uchun
xizmat qiladi. 
Soliqlarning belgilari borasida iqtisodchi olimlar tomo-
nidan turli xil fikrlar mavjud. Masalan, prof. 
Q.Yahyoyev
soliqlarni umumiy belgilari sifatida quyidagilarni ko‘rsatadi.
1. Soliqlar va yig‘imlar majburiy bo‘lib, bunda davlat
soliq to‘lovchining bir qism daromadlarini majburiy badal
sifatida budjetga olib qo‘yadi. Bu majburiylik Oliy Majlis
11
Soliqlarning o‘ziga xos
belgilari

tasdiqlab bergan Soliq kodeksining qoidalari asosida amal-
ga oshiriladi. Demak, majburiylik belgisi huquqiy jihatdan
davlat tomonidan kafolatlanadi.
2. Soliqlar xazinaga — davlat budjetiga tushadi. Ammo
boshqa turdagi to‘lovlar «Umid», «Ekosan» kabi jam-
g‘armalarga tushishi soliq munosabatlarini aks ettirmaydi.
3. Soliqlar qat’i belgilangan va doimiy harakatda
bo‘ladi. Tarixan asrlab o‘zgarmay harakatda bo‘lgan soliqlar
mavjud. Uning ilmiy asosi qancha chuqur bo‘lsa, shuncha
qat’i va uzoq yillar o‘zgarmasdan harakat qiladi.
4. Davlatga to‘langan soliq summasi to‘lovchining o‘zi-
ga to‘liq qaytmaydi, ya’ni u ekvivalentsiz pul to‘lovidir.
1
Rus iqtisodchisi 
A. Medvedev
o‘zining «Soliqlarni qan-
day rejalashtirmoq kerak?» nomli kitobida soliqlarga xos
bo‘lgan ikki belgini, ya’ni 
majburiylik
va 
ekvivalentsizlik
kabi belgilarni qayd etadi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, soliqlarning umumiy bel-
gilarini quyidagicha ifodalash mumkin:
1. 
Soliq to‘lovchi daromadining u yoki bu summasini
davlatga to‘lap ekan, buning evaziga bevosita biron-bir tovar
yoxud xizmat olmaydi
. Alohida olingan soliq to‘lovchi
tomonidan to‘langan soliq miqdori bilan u iste’mol qiladi-
gan ijtimoiy ne’matlar o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlik
mavjud bo‘lmaydi. Xuddi ana shu xususiyatiga ko‘ra soliq
narxdan, ruxsatnoma (litsenziya)lar va vositachilik yig‘im-
laridan farq qiladi, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy
to‘lovlar hisoblansada, biroq hamma vaqt davlat tomonidan
ko‘rsatilgan xizmatdan muayyan foyda (naf) ko‘rilishi bilan
bog‘liqdir.
Davlatga to‘lanadigan soliqlar bilan uning evaziga oli-
nadigan iqtisodiy va ijtimoiy ne’matlar o‘rtasida bevosita,
har bir kishining ko‘zi ilg‘aydigan bog‘liqlikning yo‘qligi
soliq to‘lovchilar uchun soliqqa tortishni yuk sifatida baho-
lashlariga sabab bo‘ladi, vaholanki, ular soliqlar hisobidan
qilinadigan davlat xarajatlarining yo‘nalishini ma’qullashlari
ham mumkin.
Alohida olingan soliq to‘lovchi, odatda, jamiyat va
o‘zining ko‘rgan foydasi yoki manfaatini to‘lagan soliqlari
bilan solishtirib o‘tirmaydi. Bu shunga olib keladiki, oqi-
12
1 
Y
ahyoyev Q.
Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. T.: «G‘afur G‘ulom»,
2000-y. 10-bet.

batda fuqarolarning bir qismi soliqlar to‘lashdan bo‘yin
tovlashga, o‘z daromadlarini yashirishga urinadi. Davlat o‘z
fuqarolaridan yig‘ib olgan soliqlarni samarali va oshkora
tarzda ishlatsa hamda fuqarolarning aksariyat qismi davlat-
ning iqtisodiy ijtimoiy va boshqa dasturlarini o‘z mab-
lag‘lari hisobidan pul bilan ta’minlashga rozi bo‘lgandagina
yuksak soliq axloqi tamoyillari yuzaga keladi.
2. 
Soliqlar majburiy to‘lovlar hisoblanadi
. Soliqlarning
to‘liq miqdorda va o‘z vaqtida to‘lanishi uchun javobgarlik
soliq to‘lovchilar zimmasiga yuklangan bo‘lsada, ular ix-
tiyoriy emas, majburiy ravishda to‘laydilar, davlat soliq
to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarni qonunchilikda belgilangan
tartibda jazolaydi.
3. 
Davlat foydasiga soliq to‘lash orqali daromadning
avvaldan belgilab qo‘yilgan, eng muhimi, qonuniy tartibda
ko‘zda tutilgan qismi undirib olinadi
. Ko‘pgina davlatlarda,
shu jumladan, O‘zbekistonning ham qonunlarida soliqlarni
belgilash va ularning hajmlarini aniqlashga faqat qonun
chiqaruvchi hokimiyat yoki uning tomonidan vakolat beril-
gan davlat organlari haqlidirlar, deb mustahkamlab qo‘yil-
gan. O‘zining xohish-istagiga qarab yangi soliqlar belgilash
yoki ularning hajmlarini aniqlashga hech kim haqli emas.
To‘lovlarning qonuniy, ochiq-oydin xususiyatga ega
bo‘lishi soliqlarning bosh tavsifi hisoblanadi.
4. 
Soliqlarning yana bir belgisi ularning davlat yoki
mahalliy budjetga kelib tushishidir,
ya’ni soliqlar budjetdan
tashqari fondlar yoki turli xil boshqa fondlarga kelib tush-
maydi.
5. 
Soliqlarga xos bo‘lgan umumiy belgilardan biri sifatida
davlat hamda yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida mulkchi-
likni qayta taqsimlash jarayonining yuzaga kelishidir.
Soddaroq qilib aytganda, korxonalar va aholidan olinadigan
soliqlar, aslida ular mulkining ma’lum bir qismini davlat
hisobiga o‘tkazilishini bildiradi. Bu bilan xo‘jalik yurituvchi
subyektlarga tegishli bo‘lgan mulk daromad shaklida
majburiy to‘lov bo‘lib, davlat mulkiga aylanadi.
Yuqorida qayd etilgan soliqlarga xos bo‘lgan umumiy
belgilar ularning iqtisodiy mohiyatini ochishga xizmat qila-
di. Shu o‘rinda soliqlarning umumiy belgilarini to‘liqroq va
aniqroq, batafsil yoritishi mumkin bo‘lgan, har qanday iqti-
sodiy vaziyatlarda o‘zgarmaydigan optimal umumiy belgi-
larini yaratish muammosi hal etilishi lozimdir.
13

Soliq kategoriyasi boshqa iqtisodiy kategoriyalar:
moliya, kredit, sug‘urta, investitsiya kabilar bilan umumiy
o‘xshashlikka ega, ya’ni ularning barchasi pulli munosabat-
larni ifodalaydi. Lekin soliqlarning o‘ziga xos yuqorida
qayd etilgan belgilari mavjudki, ushbu belgilar soliqlarni
boshqa iqtisodiy kategoriyalardan farqlash uchun xizmat
qiladi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliqlarning iqtisodiy mohiyati deganda nimani tushunasiz?
2. Iqtisodchi olimlar tomonidan soliqlarga berilgan tariflarni
o‘ziga xos jihatlarini tushuntirib bering. 
3. Soliqlarning obyektiv zarurligi nimalarda ko‘rinadi?
4. Soliqlarning boshqa iqtisodiy kategoriyalardan farqi nimalar-
dan iborat?
5. Adam Smit o‘zining qaysi asarida ilk bor soliqlarning tamoyil-
larini asoslab bergan? 
6. O. Olimjonov soliqlarga qanday ta’rif bergan?
7. Soliqlarning xususiyatlarini tushuntirib bering.
8. Soliqlarga oid bilimlarni olimlar tomonidan turlicha talqin eti-
lishi sabablari nimada?
9. Soliqlar belgilarining mohiyatini tushuntirib bering.
10. Soliqning ekvivalentsizlik belgisining mohiyatini tushuntiring.
1.2. SOLIQLARNING FUNKSIYALARI 
Soliqlarning iqtisodiy mohiyati davlat bilan huquqiy va
jismoniy shaxslar o‘rtasida vujudga keluvchi obyektiv maj-
buriy to‘lovlarga asoslangan moliyaviy munosabatlar orqali
xarakterlanadi. Bu moliyaviy munosabatlar maxsus ijtimoiy
xarakterga ega bo‘lib, milliy daromadning bir qismi bo‘lgan
pul mablag‘larini davlat ixtiyoriga safarbar qilishga xizmat
qiladi.
Soliqlarning mohiyati ularning bajaradigan funksiyalari-
dan kelib chiqadi. Har bir iqtisodiy kategoriyaning o‘z
funksiyasi mavjud. Soliq mustaqil kategoriya sifatida o‘zi
bajaradigan funksiyalarga ega bo‘lib, bu funksiyalar soliq
kategoriyasining amaldagi harakatini ifodalaydi. Funksiya
deganda, odatda, kategoriyaning ko‘p qaytariladigan,
takrorlanadigan doimiy harakatlarini tushunish lozim. 
Soliqlarning funksiyalari to‘g‘risida fanda turli xil qa-
rashlar mavjud. Sobiq Ittifoq davrida soliqlar ikki xil
funksiyani bajaradi, degan qarash keng tarqalgan edi. Bu
14

ikki funksiya sifatida fiskal va nazorat funksiyalari tan oli-
nardi. Eng asosiy funksiya bu soliqlarning fiskal funksiya-
sidir, chunki bu funksiyasiz nazorat funksiyasining mavjud
bo‘lishi mumkin emas, deb qaralardi. 
G‘arb iqtisodchilari ko‘pchiligining nazariyalari angliya-
lik iqtisodchi J. M. Keynsning konsepsiyasiga asoslanadi.
By konsepsiyaga ko‘ra soliqlar fiskal funksiyasidan tashqari
iqtisodiyotni tartibga solish, rag‘batlantirish va daromad-
larni boshqarish vositasi funksiyalariga ega, soliqning bu
funksiyalari uni iqtisodiyotni tartibga solish va iqtisodiy bar-
qaror o‘sishni ta’minlash vositasi sifatida foydalanish
zarurligidan kelib chiqadi.
Neokeynschilik yo‘nalishi vakillari bo‘lgan L. Xarrot,
N. Kaldor, A. Xansen va P. Samuelsonlarning fikriga ko‘ra
soliqlar iqtisodiyotni tartibga solish funksiyasiga ega. Ular
soliq stavkalarini o‘zgartirish va turli xil imtiyozlar berish
yo‘li bilan bu funksiyani bajarish mumkin, deb hisoblaydi-
lar.
Soliqlarning daromadlarni boshqarish funksiyasini yuza-
ga kelishiga fransuz iqtisodchisi E. De. Jirardenning naza-
riyasi asos bo‘lgan. Bu nazariyaga ko‘ra soliqlar yordamida
soliqqa tortishning progressiv shkalasini qo‘llash yo‘li bilan
jamiyat a’zolari o‘rtasidagi mulkiy tengsizlikka barham
berish mumkin. Hozirgi kunda bu nazariyaning davomchi-
lari bo‘lib amerikalik iqtisodchilar A. Ilersik, G. Koul, fran-
suz iqtisodchilari M. Klyudo, J. Furastye hisoblanishadi.
Ularning fikriga ko‘ra davlat soliqlardan va transfer
to‘lovlaridan foydalanish yo‘li bilan jamiyat milliy daroma-
dini kambag‘allar foydasiga qayta taqsimlaydi. Bu naza-
riyalar soliqlarning daromadlarni tartibga solish funksiyasi
mavjud, degan xulosa kelib chiqishiga sabab bo‘ldi.
I. Malmiginning fikriga ko‘ra soliqlar uch funksiyani
bajaradi, ya’ni fiskal, taqsimlash va rag‘batlantirish funk-
siyalaridir. Uning fikriga ko‘ra birinchi funksiya davlat
daromadlari manbalarining tashkil topishi bilan bog‘liq,
ikkinchisi huquqiy va jismoniy shaxslarning daromadlarini
taqsimlashni nazarda tutadi. Rag‘batlantirish funksiyasi
turli imtiyozlar va yengilliklar berish yo‘li bilan amalga
oshiriladi.
1
O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, G‘arb iqtisodiy
1 
Ìàëüìèãèí È.
Íàëîãè êàê ýëåìåíòû ôèíàíñà. Ì.: ïåðåâîä ñ àíãë.,
1997 ã., ñòð. 69.

adabiyotlaridagi daromadlarni boshqarish funksiyasi I. Mal-
miginda taqsimlash funksiyasi sifatida namoyon bo‘lmoqda.
Soliqlarning funksiyalari ularning mohiyatini amaliyot-
da harakat qilayotganligini ko‘rsatadi. Shunday ekan,
funksiya doimo yashab, soliq mohiyatini ko‘rsatib turishi
zarur. Demak, funksiya kategoriyasi doimiy, qat’i tak-
rorlanib turadigan voqelikni ifodalaydi. Shunday uslubiy
yondashishdan kelib chiqib soliqlar funksiyasini aniqlash
kerak.
Soliqlarning funksiyalari masalasida hozirga qadar olim-
lar o‘rtasida katta bahslashuvlar mavjud, lekin yagona bir
fikrga kelingan emas. Ko‘pchilik iqtisodchilar soliqlarga
fiskal, boshqaruvchi, rag‘batlantiruvchi, nazorat funksiya-
lari xos deb ta’rif berishadi.
Soliqlarning quyidagi asosiy
funksiyalarini ajratib ko‘rsatish
maqsadga muvofiqdir: 
soliqning
fiskal funksiyasi, tartibga solish funksiyasi, rag‘batlantirish
funksiyasi, nazorat funksiyasi, soliqni hisoblash jarayonini
axborot bilan ta’minlash funksiyasi. 
Soliqlarning asosiy funksiyasi – 
fiskal funksiya 
hisobla-
nib (lotincha 
fiscus
so‘zidan olingan bo‘lib, xazina degan
ma’noni anglatadi), bu funksiyaning mohiyati shundan ibo-
ratki, soliqlar yordamida davlatning moliya resurslari hosil
qilinadi hamda davlat faoliyat ko‘rsatishi uchun moddiy
sharoit yaratiladi. Soliqlar orqali korxonalar va fuqarolar
daromadining bir bo‘lagini davlat boshqaruvini, mamlakat
mudofaasini, umuman noishlab chiqarish sohasini saqlab
turish maqsadida undirib olish yo‘li bilan davlat budjetining
daromad qismini shakllantirish – soliqlar fiskal funksiyasi-
ning eng muhim elementi hisoblanadi.
Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan fiskal funksiya-
ning ahamiyati oshib boradi. Ishlab chiqarish ijtimoiy tus-
daligining chuqurlashishi fan-texnika taraqqiyotining ri-
vojlanish munosabati bilan asosan soliqlar hisobiga shakl-
lantiriladigan moliyaviy resurslar oqimini ko‘paytirishning
real zarurati yuzaga keladi. Davlat iqtisodiy va ijtimoiy tad-
birlarga ko‘proq e’tibor bergan sari moliyaviy resurslarni
ko‘proq sarflaydi, lekin soliq tizimi o‘zining fiskal
funksiyasi vazifalarini bajarishi jarayonida ishlab chiqarish-
ning o‘sishiga, jamg‘arish jarayoniga halal bermasligi, ijti-
moiy adolatni buzmasligi hamda iqtisodiyotning umumiy
16
Soliqlarning fiskal
funksiyasi

tuzilmasida buzilishlar sodir bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasligi,
bozor jarayoniga putur yetkazmasligi kerak.
Soliqlarning ushbu funksiyasi orqali paydo bo‘ladigan
pul resurslari davlat budjeti orqali qayta taqsimlanadi, ular
ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga,
ustuvor tarmoqlarni investitsiyalashga yo‘naltiriladi.
Jahon amaliyotida ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan
shaxslar uchun soliq imtiyozlari va yuqori daromad oluvchi
shaxslar uchun progressiv stavkalar belgilash ham qo‘llana-
di, ya’ni aholining kam daromad oladigan qismini ijtimoiy
himoya qilish maqsadida daromadlarni bir qismi qayta
taqsimlanadi. 
Bozor munosabatlarining shakl-
lanishi va rivojlanishi sharoitida
soliqlarning ikkinchi muhim
funksiyasi ularning iqtisodiyotdagi 
tartibga
soluvchilik roli
hisoblanadi, ya’ni davlat soliqlar orqali tovarlar, xizmatlarni
ishlab chiqarish va sotishning iqtisodiy shart-sharoitini tar-
tibga soladi va bu bilan iqtisodiyot tarmoqlarining iqtisodiy
faoliyatini amalga oshirish uchun muayyan «soliq muhiti»ni
yaratadi. Ushbu funksiya orqali davlat soliq tizimiga ta’sir
ko‘rsatadi, ya’ni muayyan tarmoqda ishlab chiqarish sur’at-
larini rag‘batlantiradi yoki jilovlab turadi, sarmoyaning bir
tarmoqdan soliq muhiti eng ma’qul bo‘lgan boshqa tar-
moqqa qo‘yilishini kuchaytiradi yoki pasaytiradi, shuning-
dek, aholining to‘lovga qobil talabini kengaytiradi yoki
kamaytiradi. 
Soliqlarning tartibga soluvchi sifatidagi funksiyasining
ahamiyati bozor munosabatlari sharoitida o‘sib boradi, bu
davrda tadbirkorlarni ma’muriy qaram qilish usullari yo‘q
bo‘lib ketadi yoki juda oz holda qoladi, korxonalar faoliya-
tini farmoyishlar, ko‘rsatmalar va buyruqlar yordamida
idora qilish huquqiga ega bo‘lgan «yuqori tashkilot»
tushunchasining o‘zi asta-sekin kuchsizlanib boradi. Biroq
iqtisodiy faollikni izga solib turish, uning rivojlanishini
jamiyat uchun maqbul bo‘lgan yo‘nalishda rag‘batlantirish
zarurati saqlanib qoladi.
Rag‘batlantirish funksiyasi
soliq
tizimining eng muhim funksiya-
laridan biri bo‘lib, ishlab chiqa-
rishni rivojlantirishga, moddiy xomashyo resurslari, shu-
ningdek, moliyaviy va mehnat resurslari, jamg‘arilgan mol-
17
Soliqlarning tartibga
soluvchilik funksiyasi
Soliqlarning rag‘batlan-
tirish funksiyasi

mulkdan samarali foydalanishga rag‘batlantiruvchi ta’sir
ko‘rsatadi, ya’ni soliq yukini kamaytirish orqali ishlab
chiqarishni rivojlantirishga, moliyaviy ahvolni mustahkam-
lashga va investitsiya faoliyatini jonlantirishga rag‘batlanti-
radi. Soliqlarning rag‘batlantirish funksiyasi orqali davlat
iqtisodiyot taraqqiyotini ta’minlaydi, bu bilan fiskal
funksiyani bajarish uchun bazani kengaytiradi va ishlab
chiqarishni qo‘llab-quvvatlab, davlat oqilona soliq siyosati-
ni olib borish yo‘li bilan soliq yukini oshirmasdan xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning erkin faoliyat ko‘rsatishi ta’min-
lanadi.
Soliqlarning nazorat funksiyasi
soliq to‘lovchi tomonidan taq-
dim etilgan, soliqqa tortish
obyekti, soliqqa tortiladigan baza, imtiyozlar singari va
hokazo tegishli soliq ko‘rsatkichlarining hisob-kitoblarini
tekshirishdek ancha murakkab jarayondan iborat. Soliq
hisobi soliq idoralariga belgilangan soliq hisobi shakllari
orqali soliq to‘lovchilar o‘zlarining soliq majburiyatlarini
qanday bajarayotganliklarini yanada samarali nazorat qilish
imkonini beradi.
Soliqlarni hisoblash jarayonini
axborot bilan ta’minlash funk-
siyasi 
ham muhim ahamiyat kasb
etib, bu funksiya orqali xarajatlar
hajmi va konkret soliqli tushumlar davlatning qanday ijti-
moiy-iqtisodiy funksiyalarini bajarishga sarflanganligi
to‘g‘risida axborot berib turilishi juda zarurdir. Shunday
qilinsa, soliqlarning budjetga tushishi to‘liq, o‘z vaqtida va
oson kechadi.
Soliq funksiyalarini qisqacha ko‘rib chiqilishi soliqlar
moliya resurslarini tiklash, xo‘jalik faoliyatini tartibga solish
va daromadlarni ijtimoiy jihatdan ahamiyatli maqsadlar
uchun qayta taqsimlash bo‘yicha muhim vazifalarni bajara-
di, deb xulosa chiqarishi uchun imkon beradi.
Soliqlarning iqtisodiyotdagi yuqorida ta’kidlangan
muhim o‘rnini belgilovchi bir qancha funksiyalari mavjud.
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining hozirgi rivojla-
nish bosqichida soliqlarning o‘rnini belgilovchi quyidagi
asosiy omillarni ko‘rsatib o‘tish mumkin:
œ
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida aholini ijtimoiy
himoya qilishning zarurligi.
Ma’lumki, respublikamizda
18
Soliqlarning nazorat
funksiyasi
Soliqlarni hisoblash
jarayonini axborot bilan
ta’minlash funksiyasi

iqtisodiyotni isloh qilish va davlat qurilishini amalga
oshirish mamlakat Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ilgari
surilgan besh asosiy tamoyilga asoslanadi. Bu qoidalardan
biri kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishdir. Bozor
munosabatlariga o‘tish sharoitida aholi, ayniqsa, uning kam
ta’minlangan qatlamlari yetarli darajada ijtimoiy himoya-
langan bo‘lishi kerak.
œ
Agrar sektordagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga
oshirish zarurligi omili.
O‘zbekiston Respublikasi iqtiso-
diyotida eng asosiy tarmoq agrar sektor hisoblanadi. Masa-
lan, Ikkinchi jahon urushidan keyin tiklanayotgan Yapo-
niya iqtisodiyoti uchun mashinasozlik yetakchi tarmoq
sifatida rivojlantirilgan edi. Bu tarmoq Yaponiya iqtiso-
diyotini rivojlantirishga ulkan hissa qo‘shdi. Bu, eng avva-
lo, uning mamlakatga chet el valuta tushumlarini olib
kelishda namoyon bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasida qish-
loq xo‘jaligi ana shunday asosiy tarmoq vazifasini o‘ta-
moqda.
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, qishloq xo‘jaligida soliq,
kredit vositalari yordamida iqtisodiy islohotlarni amalga
oshirish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Shu
sababli, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil
10-oktabrdagi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1998-yil 26-dekabrdagi 539-sonli qaroriga
muvofiq qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun
umumiy belgilangan tartibdagi soliq va yig‘imlar o‘rniga
budjetga 1999-yilning 1-yanvaridan boshlab yagona yer
solig‘ini to‘lash tartibi joriy qilindi.
œ
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida soliqlarning
o‘rnini belgilovchi asosiy omillardan yana biri — hozirgi
kunda ko‘payib borayotgan tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanuvchi jismoniy va huquqiy shaxslarning daromad-
larini jalb qiluvchi mukammal soliq to‘lovini yuzaga
keltirish.
Bozor munosabatlarining rivojlanib borishi xususiy tad-
birkorlik faoliyatini keng quloch yoyishi va xususiylashtirish
jarayonlarining chuqurlashuvi, tadbirkorlar daromadini
hisobga olishni qiyinlashtiradi. Xususiylashtirilgan bitta
korxona o‘rnida o‘nlab kichik, xususiy va jamoa mulkiga
asoslangan korxonalar paydo bo‘ladi. Mukammal soliq
mexanizmi yaratilmaganligi uchun daromadlar summasini
aniqlashda jiddiy xatoliklarga yo‘l qo‘yilishi mumkin.
19

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1998-yil 15-apreldagi 159-sonli qaroriga muvofiq kichik
korxonalar uchun umumiy belgilangan tartibdagi soliqlar
o‘rniga budjetga ixchamlashtirilgan soliq to‘lash imkoniyati
vujudga keldi. O‘zbekistonda tadbirkorlikni rivojlantirishda
ixchamlashtirilgan soliq tizimining joriy qilinishi bu tad-
birkorlar uchun davlat tomonidan ko‘rsatilgan katta yordam
bo‘ldi.
Soliqlar iqtisodiyotning tarixiy rivojlanishi bosqichlarida
ushbu rivojlanish jarayonlarini ta’minlash maqsadiga
bo‘ysunuvchi vazifalarni bajaradi. Soliqlarning funksiyalari
esa ana shu vazifalarni bajarishga xizmat qiladi. Shunday
ekan, soliqlarning funksiyalari va vazifalari o‘rtasidagi aniq
farqli jihatlarni o‘rganish va soliq munosabatlarini tashkil
etish mobaynida bu chegaralarni asoslashni qayd etib o‘tish
lozim.
Soliqlar bajaradigan vazifalar ko‘pchilik mamlakatlar-
ning soliq qonunchiligida umumiy o‘xshashliklarga ega.
Ana shunday an’anaviy soliq vazifalariga quyidagilarni kiri-
tish mumkin:
œ
Umumdavlat vazifalarini hal qilish uchun davlatga
zaruriy moliyaviy resurslar ta’minlab berish.
Soliqlarning
fiskal funksiyasi ushbu vazifani hal qilish maqsadlariga xiz-
mat qiladi. Bu vazifani hal qilish davlatning iqtisodiyotga
qay darajada aralashuviga ko‘p jihatdan bog‘liq. Bu ko‘rsat-
kich qanchalik yuqori bo‘lsa, soliqlarning fiskal funksiyasi
shunchalik faol bo‘ladi. Ammo soliqlarning ushbu vazifasi
faqat iqtisodiy jarayonlarni qamrab olmaydi, balki davlat-
ning noishlab chiqarish xarajatlarining ko‘payishi ham
davlatning ortiqcha moliyaviy resurslarga muhtojligini
keltirib chiqaradi.
œ
Mamlakat iqtisodiyotida qulay investitsiya muhitini
yaratishga ko‘maklashish.
O‘zbekiston Respublikasida soliq-
larning ushbu vazifasini bajarishi o‘ziga xos xususiyatlarga
ega. Asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, hozirgi kunda
sarmoyalarning asosiy qismi savdo va xizmatlar sohasiga
yo‘naltirilayotganligi tashvishli holdir. Buning asosiy sababi
foyda normasining bu sohalarda kattaligidir. Soliqlar sar-
moyalarni bevosita mahsulot ishlab chiqarish sohasiga
yo‘naltirishning qudratli vositasi bo‘lishi kerak.
œ
Aholining mehnat faolligini rag‘batlantirish
. Soliqlar
deyarli barcha mamlakatlarda ushbu vazifani bajaradi.
20

Chunki ular aholi daromadlarini tartibga solishning muhim
vositasi hisoblanadi. Daromadlardan olinadigan soliq stav-
kalarining eng yuqori chegarasini sezilarli darajada pasay-
tirish ishchi kuchining taklifi bilan bog‘liq salbiy oqibatlar-
ning oldini olishi mumkin. 70—80-yillarda Shvetsiyada
soliq stavkalarining aholi daromadlariga progressiv ravishda
qo‘llash malakali ishchilarning boshqa mamlakatlar tomon
migratsiyasiga olib kelgan.
œ
Iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish maqsadida daromad-
larni taqsimlashning samaradorlik va adolat prinsiplari
o‘rtasidagi muvofiqlikka erishish.
Amaldagi soliqlarga bar-
qarorlik va moslanuvchan soliq stavkalarining xosligi
soliqlarning uzoq muddatli vazifalarini amalga oshirishga
zamin yaratadi. Milliy va xorijiy investorlar kapital qo‘yil-
malarini amalga oshirar ekan, ular o‘zlarining soliq
majburiyatlarini aniq bilishi kerak. Soliq turlari va stavkalari
barqaror va tez-tez o‘zgarmaydigan bo‘lishi kerak. Soliqqa
tortish tizimida mustahkam ishonch bo‘lmagan taqdirda
uzoq muddatli investitsiyalarning harakati susayadi.
Soliqlarning budjetga ijobiy ta’siridan tashqari, muhim
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish sohasida ham ulardan
faol foydalanish mumkin. Narx-navoning isloh qilinishi,
tashqi savdoning erkinlashtirilishi, mehnat bozorining isloh
qilinishi yangi paydo bo‘lgan tijorat strukturalarini
moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash zaruriyatini yuzaga
keltiradi. Bu vazifani soliq stavkalarini tabaqalashtirish yo‘li
orqali hal etish mumkin.
Shunday qilib, soliqlarning vazifalari ularni amalga
oshirish muddatiga qarab, qisqa muddatli, o‘rta va uzoq
muddatli vazifalarga bo‘linadi. Bu vazifalar mazmuniga
ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Soliqlar nafaqat davlat budje-
tining tushumlariga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirishga, balki
davlat daromadlarini budjetning o‘rta muddatli rejada
hayotiyligini yaxshilash maqsadida moslashuvchanligini
amalga oshirishga ham xizmat qilishi mumkin.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliqlarning qanday funksiyalari mavjud?
2. Soliqlarning funksiyalari va vazifalarini farqlab bering.
3. Soliqlarning fiskal funksiyasini tushuntirib bering.
4. Soliqlarning tartibga soluvchilik funksiyasini tushuntirib be-
ring.
5. Soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasini tushuntirib bering.
21

6. Soliqlarning nazorat funksiyasini tushuntirib bering.
7. Soliqlarning axborot bilan ta’minlash funksiyasini tushuntirib
bering.
8. Soliqlarning o‘rnini belgilovchi asosiy omillarni ko‘rsatib
o‘ting.
9. Agrar sektordagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda
soliqlarning o‘rni qanday?
10. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi kichik biznes
subyektlarini rivojlantirishda soliqlarning o‘rni qanday ahamiyatga
ega?
1.3. SOLIQ ELEMENTLARI
Soliq elementlari haqida gap
borganda ko‘pincha adabiyotlar-
da soliqqa tortish tizimi haqida
so‘z yuritiladi. Shu o‘rinda soliqqa tortish tizimi soliq ti-
zimiga nisbatan tor tushuncha bo‘lib, aslida soliq tizimi
tarkibini tashkil etadi. Soliq tizimi soliqqa oid barcha
munosabatlarni qamrab olsa, soliqqa tortish tizimi esa
soliqlarni undirish bo‘yicha iqtisodiy-huquqiy munosabat-
larni o‘z ichiga oladi. Shu jihatdan soliqqa tortish tizimi
qonun chiqaruvchi hokimiyat tomonidan qonun yo‘li bilan
belgilangan hamda ijro hokimiyati tomonidan soliqlarni
tashkil etish usullari, elementlari va tamoyillari majmuasi-
dan iborat. Soliqqa tortish tizimining mohiyati garchand
o‘zgarmas bo‘lib ko‘rinsada, uning shakl-shamoyili va
yo‘nalishi davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga, qolaver-
sa, soliq siyosatining mazmuniga bog‘liq bo‘ladi. Chunki,
soliqqa tortish tizimi o‘z ichiga tarkiban soliq elementlari,
soliqlarni tashkil etish tamoyillari va usullarini oladi, bu
elementlarning qay darajada talqin etilishi esa bevosita
davlat siyosati yo‘nalishiga bog‘liq. Masalan, soliq element-
lariga kiruvchi soliq stavkasining qaysi turlarini ko‘proq
amal qilishi, soliq imtiyozlarining belgilanishi, soliqlarni
undirishning qaysi usullaridan ustuvorlik bilan foydalanish
asosan ijro hokimiyati faoliyatining mazmuniga bog‘liq.
Binobarin, shu ma’noda xuddi soliqlarni vazifalari kabi
soliqqa tortish tizimi ham har bir davlatda o‘ziga xos tarz-
da amal qilishi va tashkil etilishi mumkin.
Demak, davlat qonunchiligi bilan belgilangan va uning
maxsus idoralari tomonidan undiriladigan soliqlarni tashkil
22
Soliqqa tortish tizimi va
uning elementlari

etish usullari, elementlari va tamoyillari majmuiga soliqqa
tortish tizimi deb ataladi.
Soliqqa tortish tizimining asosiy bo‘g‘ini hisoblangan
soliq elementlari esa soliqqa tortishda ifodalanadigan
tushunchalar bo‘lib, ular soliq to‘lovchilar va davlat bud-
jeti o‘rtasidagi iqtisodiy-huquqiy munosabatlarda namoyon
bo‘ladi.
Soliq nazariyasida soliqqa oid munosabatlarni to‘liq va
teranroq ifoda etish uchun iqtisodiy voqeliklarni har bir
kichik guruhlari muayyan nomdagi iboralar bilan izohlana-
di. Soliq elementlari ham xuddi shunday soliqqa oid iqti-
sodiy hodisalarni izohlashga xizmat qiluvchi yaxlit tushun-
chadir. Soliq elementlari tushunchasi soliqqa tortish tizi-
mining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, uning o‘zi ham kichik
tizimni tashkil etadi, ya’ni soliq elementlari ham bir necha
iqtisodiy kategoriyalarni yaxlit holdagi harakatini bildiradi.
Soliq elementlari bir nechta tushunchalardan iborat
bo‘lib, ular tarkiban: 
soliq subyekti, soliq obyekti, soliq pred-
meti, soliq manbayi, soliqqa tortish birligi, soliq stavkasi, soliq
imtiyozlari, soliq normasi, soliqni to‘lash muddatlari, soliq
yuki, soliq bazasini hisoblash usullari, soliqqa tortish usullari
kabi tushunchalarni qamrab oladi. Quyida soliq elementla-
rining har biriga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Soliq subyekti
— soliq to‘lash majburiyati yuklangan
yuridik va jismoniy shaxslar yoki boshqacha qilib aytganda
soliq subyekti — bu soliqqa oid munosabatlarni tashkil
etuvchi tomonlarning o‘zaro majmuasi bo‘lib, unda bir
tomondan soliq to‘lovchilar (yuridik va jismoniy shaxslar),
boshqa tomondan soliqni undirish vakolati yuklangan soliq
xizmati organlari — Davlat soliq qo‘mitasi, soliq boshqar-
malari, tuman va shahar davlat soliq inspeksiyalari qat-
nashadi. O‘z faoliyatida barcha yuridik va jismoniy shaxslar
soliq subyekti sifatida namoyon bo‘lmaydi. Chunki, bu
yerda soliqlardan batamom ozod etiluvchi yuridik va jis-
moniy shaxslar mavjudki, ular soliq subyekti sifatida soliq
munosabatlarida ishtirok etmaydilar. 
Soliq agenti
— yuridik va jismoniy shaxslardan soliqni
ushlab qolish va davlat budjetiga o‘tkazib beruvchi yuridik
shaxslar. Bunday yuridik shaxslar o‘z faoliyatida bevosita
yoki bilvosita ishtirok etgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar,
ya’ni yuridik va jismoniy shaxslarning mazkur korxonada
o‘z mehnati, investitsiyasi bilan ishtirok etishi natijasida
23

olgan daromadi (foydasi)dan soliqlarni ushlab qoladi va
davlat budjetiga o‘tkazib beradi. Soliq agentlari davlat
budjetiga soliqlarni bevosita yoki bilvosita ishga yollangan-
ligi natijasida to‘lanadigan ish haqidan, dividendlardan,
doimiy muassasa orqali faoliyat ko‘rsatmaydigan norezident
yuridik va jismoniy shaxslardan ushlanishi lozim bo‘lgan
soliq summalarini ushlab qoladi va budjetga o‘tkazib bera-
di, ushlab qolinmagan, kam ushlab qolingan va o‘z vaqtida
o‘tkazib berilmagan soliq summasi uchun qonunchilikda
belgilangan moliyaviy, ma’muriy va jinoiy javobgarlikka
tortiladilar. Har bir yuridik shaxs soliq munosabatlarida
soliq subyekti bo‘lishi bilan birgalikda soliq agenti sifatida
ham ishtirok etadi. Soliq agenti iqtisodiy adabiyotlarda
asosan fiskal agent sifatida qayd etiladi. 
Soliq obyekti
— soliq to‘lovchining soliq hisoblanadigan
va soliqqa tortish uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan daro-
madi, oboroti va mol-mulki tushuniladi. Soliq obyekti
sifatida foyda yoki daromad, muayyan tovarlarning qiymati,
yer maydoni, jismoniy va yuridik shaxslarning mulklari,
tabiiy resurslardan foydalanish miqdori va boshqalar kiradi.
Soliq obyekti aslida jamiyatdagi mavjud moddiy va ma’-
naviy boyliklarning ayrimlariga qonun yo‘li bilan ulardan
foydalanuvchi, egalik qiluvchi va tasarruf qiluvchi soliq
subyektlarining huquqlarini soliqqa tortishni ifodalaydi.
Binobarin, moddiy yoki ma’naviy boyliklar soliq obyekti
qilib albatta unga mulkiy huquqqa ega bo‘lgandagina yuza-
ga chiqadi. Masalan, egasiz imoratga soliq solinmaydi,
chunki egasiz imoratga nisbatan soliq subyekti mavjud
emas, vaholanki, bo‘lgan taqdirda ham soliq obyekti sifati-
da imorat emas, balki ushbu imoratga bo‘lgan mulkiy
huquqqa soliq solinadi. Shu jihatdan aytish mumkinki,
soliq obyekti aslida yuridik va jismoniy shaxslarning mulkiy
huquqi va daromadiga qaratiladi.
Soliqqa tortish predmeti
— soliq solinadigan daromad,
oborot, mol-mulk va boshqalarga bo‘lgan huquq emas,
balki ularning o‘zidir, ya’ni soliq solish obyekti bo‘lib
biror-bir soliq predmetiga bo‘lgan huquq tushunilsa, pred-
met bo‘lib ana shu egalik qilinadigan daromad, yer
uchastkasi, imorat va boshqalarning o‘zi tushuniladi. Soliq
obyekti yoki soliqqa tortish predmeti, unga kim egalik qi-
lish huquqiga ega bo‘lsa, unda soliqni to‘lash majburiyati,
ya’ni soliq subyektini namoyon qiladi. Demak, aytishimiz
24

mumkinki, soliqqa tortish predmetiga egalik qilish huquqi
soliq obyektini vujudga keltirsa, o‘z navbatida ushbu pred-
metga kimning egalik qilishi soliq subyektini yoki soliq
to‘lovchisini namoyon etadi.
Soliq manbayi
— bu soliq to‘lovchining to‘laydigan
soliqlari manbayi, ya’ni daromadi. Soliq obyekti va soliq
manbayini bir-biridan farqlash lozim. Ayrim soliq turlari
bo‘yicha, masalan, foydaga, yalpi daromadga, jismoniy
shaxslarning daromadiga soliqlar bo‘yicha soliq obyekti
ham, soliq manbayi ham bir xil bo‘ladi, ya’ni nima obyekt
bo‘lsa, uning o‘zi manba hisoblanadi.
Shu o‘rinda soliqqa tortish predmeti, soliq obyekti va
soliq manbayini farqlash va ularning mohiyatini ochib be-
rish uchun aniq soliq turi bo‘yicha ko‘rib chiqishga harakat
qilamiz. Yer solig‘i bo‘yicha ko‘radigan bo‘lsak, uning soliq-
qa tortish predmeti bo‘lib, yer uchastkasi maydoni, unga
kimning egalik qilish huquqi mavjud bo‘lsa soliq obyekti
paydo bo‘ladi va ushbu yer solig‘i qaysi manba hisobidan
davlat budjetiga to‘lansa, masalan, yerdan turli xil ko‘ri-
nishda foydalanish natijasida olinadigan daromad uning
manbayi hisoblanadi. Demak, soliqqa tortish predmeti o‘z-
o‘zidan kimdadir soliq to‘lash majburiyatini vujudga keltir-
maydi. Misolimizga qaytadigan bo‘lsak, yerga bo‘lgan hu-
quqni joylardagi mahalliy hokimiyat organlari beradi va shu
bilan birgalikda yerdan foydalanuvchida soliq to‘lash maj-
buriyati vujudga keladi, chunki unda ushbu yer uchastkasi-
dan foydalanish huquqi mavjud. Demak, soliq predmetiga
kimning egalik qilish huquqi mavjud bo‘ladigan bo‘lsa, u
soliq munosabatlarida soliq subyekti sifatida ishtirok etadi.
Soliq bazasi
— soliq obyektining soliq stavkasi qo‘llani-
ladigan miqdori. Hisoblanadigan soliq miqdori nafaqat
soliq stavkalarining miqdoriga, shu bilan birgalikda soliq
stavkasi qo‘llaniladigan obyektning miqdoriga ham bog‘liq.
Soliq bazasining miqdori qonunchilikda soliqqa tortilishi
lozim bo‘lgan soliq obyektidan ruxsat etiladigan chegir-
malarga bog‘liq ravishda o‘zgarib turishi mumkin. Soliq
bazasini soliq to‘lovchilarning mazkur toifasiga taqdim eti-
ladigan soliq imtiyozlariga muvofiq ravishda kamaytirishga
ruxsat etiladi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, soliq bazasi
soliq obyektidan katta yoki kichik bo‘lishi mumkin.
Masalan, soliq to‘lovchiga soliqdan imtiyozlar ko‘zda tutil-
gan bo‘lsa, bunday sharoitda soliq bazasi soliq obyektidan
25

kichik, soliq obyekti qonunchilik bilan kengaytiriladigan
bo‘lsa undan katta bo‘lishi mumkin.
Soliqqa tortish birligi
— bu obyektning o‘lchov birligi.
Masalan, daromad yoki mol-mulk solig‘ida obyektning
o‘lchov birligi bo‘lib uning so‘mdagi bahosi ifodalansa, yer
solig‘ida o‘lchov birligi bo‘lib kv. m yoki gektar hisoblana-
di.
Soliq stavkasi
— obyektning har bir birligi uchun davlat
tomonidan belgilab qo‘yilgan me’yordir. Soliq stavkasi soliq
elementlari ichida eng ko‘p amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan
unsurdir. Chunki, soliq stavkalarini o‘zgartirish orqali dav-
lat xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga sezilarli ta’sir
etadi, ayrim faoliyat, sohaga ustuvorlik berilishi, kapital
zarur sohalarga yo‘naltirilishi, rag‘batlantirilishi mumkin.
Soliq imtiyozlari
— soliq to‘lovchilarga soliqlar bo‘yicha
turli xil yengilliklar bo‘lib, ular vaqtinchalik va doimiy,
to‘liq yoki qisman va boshqa ko‘rinishlarda berilishi
mumkin. Soliq imtiyozlarining turlari, amal qilish mexa-
nizmlari, belgilash mezonlari mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Soliq bazasini hisoblash usullari.
Soliq bazasini hisob-
lashning ikki xil usuli mavjud bo‘lib, ular 
kassa usuli
va
hisobga olish usullaridir
. Kassa usulida soliq to‘lovchida
soliqlarni to‘lash majburiyatlari daromad olganidan keyin
vujudga kelsa, hisobga olish usulida esa daromad olingan
yoki sotishdan tushum qachon kelib tushishidan qat’i nazar
tovarlarni jo‘natilishi o‘z navbatida soliqlarni to‘lash
majburiyatlarini vujudga keltiradi.
Soliqqa tortish usullari 
uch xil ko‘rinishda amalga oshi-
riladi. Ular quyidagilarga: soliqqa tortishning 
kadastrli,
deklaratsiya
va 
manba oldidan soliqqa tortish
usullariga ajra-
tiladi. 
Soliqlarni to‘lash muddatlari va tartiblari.
Soliq qonun-
chiligida har bir soliq turining budjetga to‘lash muddatlari
belgilangan. Soliqni to‘lash muddatlari deganda soliq
to‘lovchilarning davlat budjeti oldida soliq majburiyatlari-
ning bajarish muddati ifodalanadi. Soliqni to‘lash muddat-
lari o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki xil ko‘rinishga ega: 
avans
(bo‘nak) to‘lovlari va haqiqiy daromad olinganidan keyingi
to‘lovlar. 
Soliqni to‘lash tartibida esa: soliqni yo‘naltirilganligi
(budjetga yoki budjetdan tashqari fondlarga), soliqni to‘lash
26

vositasi (milliy valuta, so‘mda yoki boshqa mamlakatlar
milliy valutasida. O‘zbekiston Respublikasi soliq qonun-
chiligiga muvofiq soliqlar faqat milliy valuta — so‘mda
to‘lanishi mumkin) hamda soliqni to‘lash shakllari (naqd
pul yoki naqd pulsiz) ifodalanadi.
Soliq yuki
— soliq to‘lovchining muayyan vaqt
oralig‘idagi faoliyati natijasida to‘lagan soliqlarining
yig‘indisini ifodalaydi. Bunda soliq to‘lovchilarning to‘lay-
digan barcha soliqlar va soliqsiz majburiy to‘lovlarining
yig‘indisi ifodalanadi. Soliq yukining aniq soliq to‘lovchilar
zimmasiga qancha to‘g‘ri kelganligini aniqlash ancha
murakkab jarayon hisoblanadi. Biroq to‘g‘ri soliqlarda soliq
og‘irligi aynan soliqni budjetga hisoblab o‘tkazuvchi soliq
to‘lovchilar zimmasiga tushsa, egri soliqlarda esa soliq yuki
soliqni to‘lovchilar emas, balki tovar (ish, xizmat)larni
iste’mol qiluvchilar zimmasiga tushadi. Muayyan turdagi
yuridik va jismoniy shaxslar bo‘yicha soliq yukining bir
yilda budjetga to‘langan barcha majburiy to‘lovlar yig‘indisi
bilan aniqlash mumkin. Soliq yukining darajasi o‘z nav-
batida mamlakatning iqtisodiy qudratiga, inflyatsiya dara-
jasiga, davlatning vakolatli funksiyalarni qo‘llashiga,
qolaversa, bozor munosabatlarining rivojlanishini va ijti-
moiy harakat doirasiga bevosita bog‘liq bo‘ladi. 
Soliqlarni yuridik va jismoniy shaxslardan undirish
jarayonida beriladigan imtiyozlar natijasida soliq yukini
soliq to‘lovchilarning biridan ikkinchisiga yuklash jarayoni
kuzatiladi. Shu o‘rinda soliq bo‘yicha soliq to‘lovchilarga
soliq yukini tartiblash yoki mantiqan aytganda me’yor-
lashtirish muammosi yuzaga keladi. 
Soliq yukini ifodalashning bir qancha ko‘rinishlari
mavjud: makrodarajadagi soliq yuki, mezodarajadagi soliq
yuki va mikrodarajadagi soliq yuki. Soliq yuki makrodara-
jada ifodalanganda butun mamlakat miqyosida ifodalanib,
asosiy ko‘rsatkich sifatida muayyan vaqt oralig‘ida davlat
budjetiga kelib tushgan soliqlar yig‘indisini ana shu vaqt
oralig‘ida yaratilgan yalpi ichki mahsulot (YAIM) yoki mil-
liy daromad (MD)ga nisbati olinadi. Mezodarajada ifo-
dalanganda alohida olingan soha, tarmoq yoki sektorga
to‘g‘ri keladigan soliq yuki ifodalansa, mikrodarajada esa
aniq bir olingan subyektga to‘g‘ri keladigan soliq yuki ifo-
dalanadi.
27

Soliqlarning mamlakat iqtisodi-
yotiga ta’siri, asosan, ularning
stavkalari darajasining miqdori bilan belgilanadi. Respub-
lika soliq tizimining shakllanishini hozirgi bosqichida soliq
stavkalarining darajasi eng munozarali masalalardan
hisoblanadi. 
Soliq stavkalari respublika va mahalliy budjetlar xarajat-
larini mablag‘ bilan ta’minlashda muvozanat darajasini
hamda xo‘jalik subyektlarining moliyaviy imkoniyatlarini
belgilaydi. Demak, ular moliya-budjet munosabatlarini
sog‘lomlashtirish bilan chambarchas bog‘liqdir. Soliq stav-
kalari korxonalarning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlagan-
lari holda, moliya-budjet munosabatlarining pul muoma-
lasiga ko‘rsatadigan salbiy ta’siriga barham bera olishi ham
kerak. Bu esa, respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq
islohotining muhim jihatini tashkil etadi.
Soliq elementlari tarkibida soliq stavkalari alohida o‘rin
tutadi. Iqtisodiy adabiyotlarda soliq stavkasi deganda soliq
obyektining har bir soliq birligi uchun davlat tomonidan
belgilab qo‘yilgan me’yor tushuniladi.
Soliq stavkasining ahamiyati soliq obyektini qancha
qismi qanday miqdorda majburiy to‘lov sifatida budjetga
undirishini xarakterlaydigan masalaga javob beradi. 
Soliq stavkalarini mohiyati shundaki, ular soliq obyekti,
soliq birligi va soliq normalariga asoslangan holda soliq
mexanizmini samarali ishlashini ta’minlaydi. Soliq stavka-
laridan davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish vosi-
tasi sifatida foydalanilsa, boshqa tomondan soliq imtiyoz-
28
Soliq stavkalari
1.3.1-chizma.
Soliq stavkasi turlari.
Soliq stavkasi turlari
Proporsional
Progressiv
Regressiv
Qat’iy
Tabaqalashti-
rilmaydigan
Ulushli
Tabaqalashti-
riladigan
O‘zgaruvchan
O‘zgarmas

larini bir turi sifatida ular orqali ishlab chiqarishni rivojlan-
tirishga rag‘batlantirish rolidan foydalaniladi.
Soliq stavkalari ikki xil ko‘rinishda: qat’i stavkalarda va
nisbiy (foiz) stavkalarda ifodalanadi. Soliq stavkasi qat’i
stavkada belgilangan holda soliq obyektiga nisbatan qat’i
so‘mda belgilanadi. Masalan, yer solig‘ining har bir gektari
uchun qat’i so‘mda soliq miqdori o‘rnatilgan. Yuridik va
jismoniy shaxslarning daromadlariga, mol-mulklariga esa
nisbiy stavkada yoki foizda soliq miqdori belgilangan.
Soliq stavkasi bilan soliqqa tortish obyekti o‘rtasidagi
bog‘liqlik darajasiga qarab soliq stavkalarini proporsional,
progressiv va regressiv kabi turlarga ajratish mumkin.
Soliq stavkalari undirilishga, mohiyatiga va amal qilishi
nuqtayi nazaridan bir necha turlariga ajratiladi (1.3.1-chiz-
ma).
Soliq stavkalari turlaridan biri – bu proporsional soliq
stavkalari bo‘lib, bu soliq stavkalarining asosiy mohiyati
shundan iboratki, soliq to‘lovchi ega bo‘lgan foyda (daro-
mad), dividend, oborot yoki mol-mulk qiymatining hajmi
(summasi) qancha bo‘lishidan qat’i nazar bir xil tartibda,
ya’ni bir xil foizda soliq stavkasi qo‘llaniladi. Masalan, divi-
dend uchun barcha soliq to‘lovchilari soliq stavkasi 10 foiz
qilib belgilangan. Bundan tashqari, qo‘shilgan qiymat solig‘i
stavkasi ham bugungi kunda proporsional soliq stavkasi
hisoblanadi. Har qaysi soliq to‘lovchi qancha oborot (rea-
lizatsiya)ga ega bo‘lishidan qat’i nazar 20 foiz stavka
bo‘yicha soliq to‘laydi. Shuningdek, yuridik shaxslardan
olinadigan mol-mulk solig‘i bo‘yicha ham proporsional
soliq stavkasi qo‘llaniladi. Respublikamiz soliq tizimida
amal qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki-
ga soliq uning obyekti 500 ming so‘m bo‘lganida ham 800
ming so‘m bo‘lganida ham soliq stavkasi o‘zgarmay qola-
veradi, ya’ni soliq obyektining o‘zgarishi soliq stavkasining
o‘zgarishiga ta’sir qilmaydi.
Proporsional soliq stavkasi o‘zgarmas soliq stavkasi
bo‘lib, uning miqdori (foizi) soliq obyektining hajmiga
bog‘liq bo‘lmaydi. Bu bir tomondan yuqori daromadga
(oborotga) ega bo‘lgan soliq to‘lovchilar uchun qulay soliq
stavkalari hisoblansada, ayrim soliq to‘lovchilar uchun
noqulaylik tug‘dirishi mumkin, ya’ni ushbu soliq stavkasi
soliqlarning rag‘batlantiruvchilik rolini bajarmaydi.
29

Soliq stavkalarining keyingi turi progressiv soliq stavkasi
hisoblanadi. Progressiv soliq stavkasi mohiyati jihatidan
proporsional soliq stavkasiga nisbatan teskari holatda amal
qilib, unga muvofiq soliq to‘lovchilarning daromadlari, foy-
dasi yoki oboroti ortib, o‘sib borishiga muvofiq tarzda soliq
stavkasining ham ortib borishi tushuniladi. O‘zbekiston
Respublikasi soliq tizimida buni jismoniy shaxslardan oli-
nadigan daromad solig‘i misolida ko‘rish mumkin. Bunga
muvofiq, jismoniy shaxslarning olgan daromadi oshib bo-
rishi bilan birga belgilangan shkala asosida soliq stavkasi
ham oshib boradi. Masalan, jismoniy shaxsning umumiy
olgan daromadi eng kam ish haqining olti baravarigacha
miqdoridan 13 foiz stavkada, eng kam ish haqining olti
baravaridan o‘n baravarigacha bo‘lgan qismidan 18 foiz
stavkada, eng kam ish haqining o‘n baravaridan ortgan qis-
midan esa 25 foiz stavkada soliq undirilishi belgilangan
(2008-yil uchun).
Demak, bundan ko‘rinadiki, progressiv soliq stavkasida
soliq obyektining oshib borishiga mutanosib ravishda soliq
stavkasi ham oshib boradi. Qayd etish lozimki, ko‘pgina
iqtisodiy adabiyotlarda progressiv soliq stavkasi deganda
faqat jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i
bo‘yicha stavkalar keltiriladi. Bundan tashqari, progressiv
soliq stavkalaridan davlat tartibga soluvchi vosita sifatida
ham keng foydalanadi, masalan, respublika soliq qonun-
chiligiga muvofiq me’yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan
yuridik shaxslarning mol-mulkiga belgilangan stavkaning
ikki baravari miqdorida soliq undirish belgilangan bo‘lib,
2008-yildan yuridik shaxslar mol-mulk solig‘i stavkasi 3,5
foiz bo‘lgani holda, ularning me’yoriy muddatlarda
o‘rnatilmagan mol-mulkidan 7 foiz miqdorida soliq undiri-
ladi.
Progressiv soliq stavkasining ikki turi mavjud: oddiy
progressiya va murakkab progressiya. Oddiy progressiyada
soliqning orttirilgan stavkasi soliqqa tortiladigan barcha
obyektga nisbatan qo‘llaniladi, murakkab progressiyada esa
soliqqa tortish obyekti qismlarga bo‘linadi, ularning har biri
o‘z stavkasi bo‘yicha soliqqa tortiladi, ya’ni orttirilgan
stavkalar butun obyektga nisbatan emas, balki bundan
oldingi bosqichdan ortgan qismiga nisbatan qo‘llaniladi.
Jismoniy shaxslarning daromadiga soliq stavkalari murak-
kab progressiya hisoblanadi. 
30

Progressiv soliq stavkasining kamchiligi shundaki, bu
soliq stavkalari soliq to‘lovchilarning daromad olish man-
faatdorligini rag‘batlantirmaydi, shuning uchun progressiv
soliq stavkalarini qo‘llaganda muayyan chegaraga qadar
soliq stavkasini oshib borishini ta’minlagan holda so‘ngra
regressiv soliq stavkalarini joriy etish soliq to‘lovchilar man-
faatlariga mos keladi. Shuning bilan birgalikda ta’kidlash
lozimki, progressiv soliq stavkalari davlat tomonidan iqti-
sodiyotni soliqlar vositasida tartibga solishda alohida aha-
miyatga ega. 
Soliq stavkalari haqida gapirganda, proporsional soliq
stavkasi uchun neytral holat xarakterli bo‘lsa, progressiv
soliq stavkasi soliqlarning fiskallik xususiyatini xarakterlay-
di, ya’ni progressiv soliq stavkalarida budjet manfaati
ko‘proq yuzaga chiqadi. Shu jihatdan soliqlardan adolatlilik
tamoyilining amal qilishini ta’minlash maqsadida regressiv
soliq stavkalaridan foydalaniladi.
Regressiv soliq stavkasida soliq to‘lovchining soliqqa
tortiladigan daromadi, oboroti, mol-mulk qiymati kabi
soliq obyektining ortib borishi bilan soliq stavkasining
kamayib borishi ifodalanadi. Bundan ko‘rinadiki, regressiv
soliq stavkasi progressiv soliq stavkasiga nisbatan teskari
hodisani ifodalaydi.
O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida regressiv soliq
stavkasi, asosan, soliqlarning rag‘batlantiruvchilik rolini
oshirish maqsadida qo‘llanilib, bu asosan korxonalarning
mahsulot (xizmat, ish)ni chetga eksport qilishini rag‘bat-
lantirish maqsadida joriy etilgan. Jumladan:
Foyda solig‘i bo‘yicha:
Eksportchi korxonalar uchun realizatsiyaning umumiy
hajmida o‘zi ishlab chiqargan tovarlar eksportining erkin
konvertatsiyalanadigan valutaga eksport qilish ulushiga
bog‘liq holda daromadga soliq solishning regressiv shkalasi
amal qiladi. Eksport ulushi:
— realizatsiyaning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foiz-
ga qadar bo‘lganida belgilangan stavka 30 foizga kamayadi;
— realizatsiyaning umumiy hajmida 30 foiz va undan
ko‘p bo‘lganida belgilangan stavka 2 baravarga kamayadi.
Mol-mulk solig‘i bo‘yicha, ham shu tartib amal qiladi.
Respublikamiz soliq tizimida eksport faoliyatini rag‘bat-
lantirishga qaratilgan qator imtiyozlarning mavjudligi milliy
31

tovar ishlab chiqaruvchilarni o‘z mahsulotlarini eksport qi-
lishga yo‘naltiruvchi asosiy omil bo‘lib hisoblanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda uzoq yillardan buyon yagona
soliq stavkalarini joriy etish to‘g‘risida bahsli munozaralar
davom etib kelayapti.
Bu qarashlarni rus olimlari A. Abalkin, P. Bunich va
boshqalarning ilmiy ishlarida uchratish mumkin. Ularning
qayd etishlariga ko‘ra korxonalar foydasidan olinadigan
soliq uchun yagona stavka joriy qilish bozor munosabatla-
riga o‘tayotgan davlatlar uchun maqbul va yagona yo‘l
ekanligini ta’kidlaydi. Fikrining isboti tariqasida yagona
stavkani joriy qilishning to‘rt sababini ajratib ko‘rsatadi:
1. Xo‘jalik mexanizmining yagonaligi.
2. Kapitalni sarflash sohalarining soliq munosabatlariga
nisbatan tengligi, bu kapitalni erkin harakat qilishi uchun
asos yaratadi.
3. Barcha korxonalarning soliq to‘lovchilar sifatida dav-
lat oldida teng huquqliligi.
4. Bozordagi raqobat kurashida sharoitlarning tengligi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bunga qarama-qarshi fikr-
lar ham mavjud. Ana shunday fikrlarga ko‘ra, barcha kor-
xonalar uchun yagona stavkada foydadan soliq olish maq-
sadga muvofiq emasdir. Korxonalarning turlicha moliyaviy
sharoitda bo‘lgan hozirgi davr holatida yagona stavkani
qo‘llash korxonaning moliyaviy ehtiyojlari bilan davlat
manfaatlari yuzasidan keskin qarama-qarshiliklarni yuzaga
keltiradi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar soliq tizimiga
e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ular amaliyotida soliq stavkala-
rini tabaqalashtirilgan holda qo‘llanilishini guvohi bo‘lish
mumkin.
Chunki, soliqlarning rag‘batlantiruvchilik rolini yuzaga
chiqishi, asosan, uch xil ko‘rinishda yuzaga chiqadi. Bular
soliq imtiyozlarini amalga oshirish (soliq obyektini kamay-
tirish), soliq to‘lovchilarni soliqdan ozod etish hamda soliq
stavkalarini tabaqalashtirish hisoblanadi.
Qayd etish joizki, soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq
tizimi hamda iqtisodiyotning real sektori uchun ham foy-
dali bo‘lsada, ammo bu jarayonda eng asosiy muammo
soliq stavkalarini tabaqalashtirish masalasi hisoblanadi.
Agar, soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to‘g‘ri va egri
soliqlar holatiga e’tibor beradigan bo‘lsa, egri soliqlarga nis-
32

batan to‘g‘ri soliqlarda soliq stavkalari ko‘proq tabaqalash-
gan. Buning asosiy sababi, soliqlarning rag‘batlantiruvchilik
roli, asosan, to‘g‘ri va egri soliqlar orqali yuzaga chiqishi,
shunga asoslangan holda soliq stavkalarini tabaqalashtirish-
da to‘g‘ri va egri soliqlar orqali korxonalarni turli xil fao-
liyat bo‘yicha rag‘batlantirish hisoblanadi.
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq xo‘jalik
yurituvchi subyektlardan, asosan, suv manbalaridan tejab-
tergab foydalanish hamda davlat budjetini daromad bilan
ta’minlash sifatida kiritilgan bo‘lib, uni tabaqalashtirishda
ikki xil yondashuv amalga oshirilgan, ya’ni suv resurslari-
dan foydalanilganlik uchun soliq stavkalari sohalar va
suvlarni paydo bo‘lish manbalariga ko‘ra tabaqalashtiril-
gandir.
To‘g‘ri soliqlar jumlasiga kiruvchi mol-mulk solig‘i ham
korxonalarning o‘z tasarrufidagi va foydalaniladigan mol-
mulklarining samarali foydalanishga undash va budjet man-
faati nuqtayi nazaridan kiritilgan bo‘lib, mol-mulk solig‘i
bo‘yicha soliq, asosan, proporsional holda o‘rnatilgan
bo‘lib, u hozirgi kunda (2008-yilda) 3,5 foizlik stavkada
belgilangandir.
Shuningdek, to‘g‘ri soliqlardan biri hisoblangan yagona
soliq to‘lovi kichik biznes subyektlari uchun alohida soliq
turi bo‘lib, u bo‘yicha belgilangan soliq stavkalari ham
tabaqalashgan. Bunda soliq stavkasining tabaqalashtirish
mezoni asosan korxonalarning ishlab chiqarish faoliyati
sohalari bo‘yicha berilgan. Ya’ni, tayyorlov va ta’minot
korxonalari uchun yalpi daromadga nisbatan 33 foiz, sanoat
va boshqa sohalar uchun 10 foiz, qishloq xo‘jaligi korxo-
nalari uchun esa 6 foiz qilib belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida to‘g‘ri soliqlar-
dan tashqari egri soliqlar ham amal qilib, ushbu soliq turlari
bo‘yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo‘llaniladi
(1.3.2-chizma).
Qo‘shilgan qiymat solig‘i eng asosiy soliq turlaridan biri
bo‘lib, bu asosan, oborotdan olinadigan va sotuvdan oli-
nadigan soliqlarning o‘rniga kiritilgan. Qo‘shilgan qiymat
solig‘i bo‘yicha dastlabki yilda 32 foizli stavka qo‘llanilgan
bo‘lsa, bugungi kunda umumiy tartibda 20 foizlik va nollik
stavka bo‘yicha soliq undirilmoqda. 
Egri soliqlarning yana bir turi bo‘lgan aksiz solig‘i
bo‘yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo‘llanilgan
33
2—4777

bo‘lib, bu soliq turida soliq stavkalarini tabaqalashtirishda
boshqa soliqlardan farqli ravishda soliq stavkalari soliq
to‘lovchilarning ishlab chiqarish faoliyati sohalar yoki soliq
to‘lovchilarning joylanishiga qarab emas, balki aksiz soli-
g‘iga tortiladigan tovarlar ro‘yxati bo‘yicha tabaqalashtiril-
gan.
34
1.3.2-chizma.
Soliq stavkalarini belgilash mezonlari.
O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida soliq stavkalarini
tabaqalashtirish mezonlari
Soliq to‘lov-
chilarning
joylashgan
joyi (shahar,
qishloq)ga
ko‘ra
Soliq to‘lov-
chilarning
paydo
bo‘lishiga
ko‘ra (suv
resurslaridan
foydalanganlik
uchun soliq)
Soliq obyek-
tining qayta
baholanishiga
ko‘ra
(jismoniy
shaxslar
mol-mulk
solig‘i)
Faoliyat
turiga ko‘ra
(yagona soliq
to‘lovi va
qat’iy soliq)
Yer uchastka-
larining
bonitetiga
ko‘ra (yer
solig‘i)
Soliq to‘lov-
chining
eksport salo-
hiyatiga ko‘ra
(foyda solig‘i
va mol-mulk
solig‘i)
Qazib olinadi-
gan foydali
qazilmalar
turlariga ko‘ra
(yerosti boy-
liklaridan foy-
dalanganlik
uchun soliq)
Daromad
olinish man-
bayiga ko‘ra
(jismoniy
shaxslar
daromadiga
soliq)
Umuman olganda, soliq stavkalarini tabaqalashtirish so-
liq tizimining eng muhim asosiy muammolaridan biri bo‘-
lib, o‘ta nozik va katta ahamiyatga ega bo‘lgan masala
hisoblanadi, chunki unda davlat budjeti va soliq to‘lovchi-
larning manfaatlari aks etgan hisoblanadi.
Jahon soliq tizimining asosiy va
ajralmas qismlaridan biri – bu
soliq imtiyozlaridir. Har qanday davlat uning xo‘jalik yuri-
tish tizimi qanday bo‘lishdan qat’i nazar davlat budjetini
daromadlar bilan ta’minlashda asosiy vositalardan biri – bu
soliqlar va soliqsiz to‘lovlardir. Ammo joriy etilgan soliqlar
Soliq imtiyozlari

sof fiskal shaklda o‘rnatilishi mumkin emas. Chunki faqat
budjet manfaati nuqtayi nazaridan o‘rnatilgan soliqlarni
amal qilishi uzoq vaqtni o‘z ichiga olmaydi. Shuning uchun
muayyan darajada soliq imtiyozlaridan foydalanish taqozo
etiladi.
Soliq tizimida soliq imtiyozlaridan foydalanishning bir
qator obyektiv ijtimoiy-iqtisodiy sabablari mavjud bo‘lib,
ular quyidagilardir:
— 
birinchidan
, soliq imtiyozlarini mavjudligini asosiy
sabablaridan biri bu soliq to‘lovchi (yuridik va jismoniy
shaxs)larning jamiyatda tutgan mavqeyi, ijtimoiy holati
turlicha ekanligidan. Shu jihatdan barchaga bir xil tartibda
(miqdorda) soliq solish ma’noga ega bo‘lmaydi;
— 
ikkinchidan
, davlat iqtisodiyotga ta’sir etib, uni tar-
tiblash vazifasini amalga oshiradiki, bunda turli xil dastak-
lardan foydalanadi. Bu dastaklarning asosiylaridan biri —
bu jamiyatdagi ba’zi muhim sohalarni yoki soliq to‘lovchi-
larning faoliyatini rag‘batlantirish maqsadida soliq imtiyoz-
lari belgilanadi. Ya’ni, davlat soliq imtiyozlari orqali iqti-
sodiyotni samarali va qulay boshqarish yoki tartiblash
imkoniyatiga ega bo‘ladi, bundan ko‘rinadiki, soliq im-
tiyozlari davlatni o‘z funksiya va vazifalarini yuzaga chi-
qaruvchi muhim dastak sifatida yuzaga chiqadi;
— 
uchinchidan
, soliq imtiyozlari qo‘llanilishining asosiy
sabablaridan yana biri bu milliy daromadni qulay, samarali
va oqilona taqsimlashga erishishdan iboratdir. Ya’ni, bun-
dan soliqlar sifatida budjetga jalb etilishi lozim bo‘lgan
moliyaviy resurslar imtiyoz berish tufayli budjetga jalb etil-
masdan soliq to‘lovchilarning o‘zlariga maqsadli ravishda
qoldiriladi. Buning afzallik tomoni shundaki, soliq to‘lov-
larini budjetga olish va uni yana qayta taqsimlash ishlarini
osonlashtiradi va ish faoliyat turlarini rag‘batlantirishga
erishiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq islohotlarini samarali
yuritish maqsadida soliqlar vositasida ta’sir etish, ular
bo‘yicha imtiyozlarni qo‘llash, iqtisodiyotning turli sohala-
rini bir tekis rivojlanishini ta’minlash bilan bog‘liq tadbirlar
amalga oshiriladi. Davlat soliq imtiyozlarini qo‘llash orqali
iqtisodiyotning turli sohalariga turlicha ta’sir ko‘rsatadi,
ya’ni ayrim rentabelli va norentabelli sohalar o‘rtasidagi
muvozanatni ta’minlash muammosi yuzaga keladi. 
35

Qayd etish joizki, soliq imtiyozlari xususida turli xil fikr-
lar mavjud. Soliq imtiyozlarining mohiyatini to‘laroq
anglab yetish uchun, avvalo, ana shu turli xil fikrlarni
keltirish maqsadga muvofiq.
Q. Yahyoyev fikriga ko‘ra «Soliq to‘lovchilarni soliqdan
ozod etish, ular to‘laydigan soliq miqdorini (soliq bazasini)
kamaytirish yoki soliq to‘lash shartini yengillashtirish soliq
imtiyozidir».
1
Shuningdek, ushbu iqtisodchining ta’kid-
lashicha soliq imtiyozi degan termin o‘rniga soliq yengilligi
termini bu jarayonning mohiyatini ochib beradi.
2
Sh.
Gataulin soliq imtiyozlariga quyidagicha ta’rif beradi: «So-
liq imtiyozlari amaldagi qonunlarga muvofiq ravishda
soliqlardan to‘liq yoki qisman ozod qilishdir (skidkalar,
chegirib tashlashlar va hokazo)».
3
T. Malikovning ta’kidlashicha soliq imtiyozlari deganda
soliq to‘lovchining soliq majburiyatlari hajmining to‘liq
yoki qisman qisqarishi, to‘lov muddatining kechiktirilishi
yoki orqaga surilishi tushuniladi. 
Soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasi soliq imtiyoz-
lari tizimi orqali amalga oshiriladi. Soliq imtiyozi soliqqa
tortish obyektining o‘zgarishida, soliqqa tortish bazasining
kamayishida (qisqarishida), soliq stavkalarining pasaytiri-
lishida va boshqalarda o‘z ifodasini topadi. Soliqqa tortil-
maydigan obyekt minimumi, alohida shaxslar va soliq
to‘lovchilarning ayrim toifalarini soliq to‘lashdan ozod qi-
lish, soliqqa tortish obyektidan ayrim elementlarni chiqa-
rish, soliq stavkalarini pasaytirish, maqsadli soliq im-
tiyozlari, soliq kreditlari (soliqlarning undirilishini kechik-
tirish) va boshqalar soliq imtiyozlarining ko‘rinishlaridir
(turlaridir). Masalan, korxonalar foydasidan olinadigan
soliq bo‘yicha imtiyozlar ishlab chiqarishni kengaytirish va
uy-joy qurilishini rivojlantirish xarajatlarini moliyalash-
tirishni, tadbirkorlikning kichik shakllarini, nogironlar va
pensionerlarning bandligini ta’minlashni, ijtimoiy, madaniy
va tabiatni muhofaza qilish sohalarini rag‘batlantirishga
qaratilgandir. Individual xarakterga ega bo‘lgan imtiyozlarni
berish, odatda, taqiqlanadi.
4 
36
1 
Yahyoyev Q.
Soliq. T.: «Mehnat», 1997-y. 20-bet.
2 
O‘sha joyda.
3 
Gataulin Sh.
Soliqlar va soliqqa tortish. T.: 1996-y. 74-bet.
4 
Malikov T.
Soliqqa tortishning dolzarb masalalari. T.: 2000-y. 76-bet.

Soliqlarning va ular bo‘yicha beriladigan imtiyozlarning
mavjudligi doimo davlat vujudga kelishi bilan bog‘lanib
kelingan. Buyuk Sohibqiron Amir Temur tuzuklarida
ta’kidlanishicha «Soliqlar davlatning iqtisodiy tayanchi va
namoyon bo‘lishidir».
1
Agar, Temur tuzuklarida berilgan soliqqa tortish tamo-
yillariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ularning asosini ham
soliqqa tortishda beriladigan imtiyozlar egallaydi. Unga
muvofiq soliq to‘lovchilardan soliqlarni aralashli undirish
soliq siyosatining diqqat markazida turadi. «Temur tuzuk-
larida» keltirilishicha «Kimki biron sahroni obod qilsa yoki
poliz qilsa, yoki biron bog‘ ko‘kartirsa yoxud biron xarob
bo‘lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi yili undan hech
narsa olmasinlar, ikkinchi yili raiyat o‘z roziligi bilan
berganini olsinlar, uchinchi yili (esa oliq-soliq) qonun-
qoidasiga muvofiq xiroj yig‘ilsin».
2
Bundan ko‘rinadiki,
soliqlardan beriladigan imtiyozlar bevosita davlatni (xazi-
nani) iqtisodiy qudratiga bog‘liq bo‘lib, unda soliq im-
tiyozlari bilan budjet (xazina) daromadlarini shakllantirish-
ning o‘zaro bog‘liqligi aks ettirilgan.
Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyotida soliq imtiyoz-
larining tutgan o‘rni ingliz iqtisodchisi J. Keyns nazariyasi-
da alohida o‘rinni egallaydi. Keynschilar tomonidan soliq
tizimi, aniqrog‘i soliq imtiyozlari makroiqtisodiyot sharoiti-
da iqtisodiyotni tartibga solishning tarkibiy elementi sifati-
da hamda davlatning tadbirkorlar manfaatiga ta’sir etish va
budjetning daromad qismini to‘ldirish borasidagi muhim
iqtisodiy qurol sifatida qaraladi. Ikkinchi jahon urushidan
keyin g‘arb davlatlarida neoklassik yo‘nalish, institutsio-
nal — ijtimoiy yo‘nalish talablariga mos tarzda soliqqa tor-
tish tizimida imtiyozlar nazariyasiga ancha e’tibor berildi.
Mazkur iqtisodiy maktablar nazariy yondashuvlaridagi tub
farqlar bo‘lishiga qaramay ularning vakillari umumiy tarzda
soliq imtiyozlari orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirish va
uni tartibga solish vositasi sifatida qaraganlar. Iqtisodiyotni
boshqarishda soliq imtiyozlari rolini ular quyidagicha ifo-
dalar edi: agar u yoki bu davlatning iqtisodiyoti ortiqcha
ishlab chiqarish bilan xususiyatlanuvchi o‘sish davrini o‘ta-
yotgan bo‘lsa, u holda davlat soliq imtiyozlarini kamay-
37
1 
Temur tuzuklari. T.: «Cho‘lpon», 1991-y. 98-bet.
2 
O‘sha joyda.

tirish, ya’ni soliqlarni ko‘paytirish, soliqqa tortishni ku-
chaytirish orqali korporatsiyalar bo‘sh mablag‘larini ko‘p-
roq budjetga jalb qilish lozim, deb hisoblaganlar. Agar
mamlakat iqtisodiyoti turg‘unlik holatini kechirayotgan
bo‘lsa, iqtisodiyotni jonlantirish uchun qo‘shimcha sarmoya
jalb qilish lozim. Bunda soliq imtiyozlaridan ham keng foy-
dalanish zarurati tug‘iladi, degan xulosaga kelishgan. Bu
holatda iqtisodchilar davlatga, soliq miqdorini kamaytirish,
soliq imtiyozlarini ko‘paytirishni maslahat beradilarki, bu
narsa budjetga qo‘shimcha mablag‘lar va kapital qo‘yil-
malar uchun mablag‘lar tug‘ilishiga imkoniyat tug‘diradi. 
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning bosh-
qa dastaklari qatori soliq siyosati talab va taklif o‘rtasidagi
mutanosiblikka erishish orqali iqtisodiyotda barqaror
taraqqiyotni ta’minlashga qaratilgan. G‘arb iqtisodchilari
soliq tizimining ahamiyatini davlat faoliyatini amalga
oshirish uchun uni zarur moliyaviy mablag‘lar bilan ta’min-
lash sifatida ifodalanuvchi sof fiskal vazifa bilan cheklab
qo‘ymaydilar. Ularning soliq imtiyozlari nazariyasida
soliqlarni tartibga solish vazifasiga katta e’tibor beradilar.
Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning
muhim quroli sifatida xo‘jalik yurituvchi subyektlar iqti-
sodiy xulq-atvoriga davlat ta’sirini ifodalaydilar. Ammo
bunda soliq imtiyozlari asosiy vosita sifatida qaralishi keng
nazarda tutilgan.
Soliq imtiyozlarini belgilash asosida ishlab chiqarishni
rag‘batlantirish, chet el investitsiyalari kirib kelishini
ta’minlash, ijtimoiy himoyalashni tashkil etish, turli
sohalarni rivojlanishiga aktiv ta’sir etish muammosi yotadi.
Shu o‘rinda soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari xalqaro
soliq munosabatlariga mos kelishi hamda xalqaro iqtisodiy
munosabatlarda davlatning faol ishtirok etishida mosla-
shuvchan bo‘lishi lozim.
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni tartiblash
va boshqarish jarayonida bir qator vositalardan foydalani-
ladiki, bunda soliq tizimining soliq stavkalari va imtiyozla-
ridan foydalanish eng samarali va oson usullardan biri
bo‘lib yuzaga chiqadi.
Soliq imtiyozlaridan ishlab chiqarish jarayonini bosh-
qarishda, investitsiyalarni rag‘batlantirishda va boshqalarda
keng foydalaniladi.
38

Soliq imtiyozlari rag‘batlantirish va samarali qo‘lla-
nilishiga qarab quyidagi ko‘rinishlarda ifodalanishi mum-
kin:
œ
soliqlardan butunlay ozod qilish;
œ
yangi tashkil etilgan korxonalarga imtiyozlar berish;
œ
soliq to‘lashdan vaqtincha ozod etish;
œ
soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish;
œ
soliqdan qisman ozod qilish;
œ
xorijiy investitsiyalarga imtiyozlar berish;
œ
eksportga imtiyozlar berish va boshqalar.
Soliq imtiyozlari vositasida iqtisodiyotni boshqarish,
davlatni shunday faoliyati bilan bog‘liqki, u takror ishlab
chiqarish jarayonida vujudga kelgan nomutanosiblikni
yo‘qotish uchun sharoit yaratadi. Boshqacha qilib aytgan-
da, agar soliqlarning ba’zi tizimi ishlab chiqarishni tartibga
solishning davlat strategiyasini aniqlasa, taktikasi soliq
imtiyozlari orqali amalga oshiriladi. Soliq imtiyozlarini
soliq subyekti, soliq obyekti, soliqlarni undirish vositalari,
muddatlari nuqtayi nazaridan bir necha guruhlarga
(turlarga) bo‘lish mumkin.
Soliq imtiyozlarini turli xil asoslar bo‘yicha guruhlash
mumkin. Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimi-
ni huquqiy bazasi takomillashib bormoqda. Hozirga qadar
qabul qilingan barcha soliqqa oid qonun hujjatlariga e’tibor
beradigan bo‘lsak, ularning barchasiga soliq imtiyozlarini
belgilash bo‘yicha umumiy o‘xshashliklar mavjudligiga
guvoh bo‘lish mumkin. Ya’ni, barcha qonun hujjatlarida
soliq turlari bo‘yicha imtiyozlar asosan quyidagi shakllarda
namoyon bo‘ldi: 
œ 
soliqdan batamom ozod etish; 
œ 
soliqdan vaqtincha yoki qisman ozod etish;
œ 
soliq bazasini kamaytirish tarzida berilgan. 
O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida, boshqa
qonunlarda va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qaror-
larida belgilangan soliq imtiyozlarini quyidagicha guruhlash
mumkin (1.3.3-chizmaga qarang).
1.3.3-chizmadan ko‘rish mumkinki, O‘zbekiston Res-
publikasi soliq qonunchiligida soliq imtiyozlarining eng
so‘nggi turi bu soliq solish usulini tanlash huquqidir. Bu
imtiyoz faqat Soliq Kodeksiga muvofiq berilgan bo‘lib,
avvalgi soliq qonunchiligida bu imtiyoz ko‘zda tutilmagan
edi. Bu imtiyoz turining mohiyati, asosan, kichik biznes
39

subyektlariga soliq solishning u yoki bu turini tanlash
huquqi berilganligi bilan ifodalanadi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida soliq tizimini
takomillashtirib borishda, xorijiy mamlakatlarda soliq
stavkalarining qo‘llanish mexanizmidan foydalanish,
soliqlarni to‘liq va o‘z vaqtida kelib tushishini nazorat qi-
lish tajribalarini o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
40
1.3.3-chizma.
Soliq imtiyozlarining turlari.
Soliq imtiyozlarining turlari
Soliq
to‘lashdan
batamom
ozod etish
Yuridik
shaxslarni
batamom
ozod etish
Dastlab
2 yil
muddatga
Dastlab
5 yil
muddatga
Jismoniy
shaxslarni
batamom
ozod etish
Dastlab
7 yil
muddatga
Norezidentlarni
batamom ozod
etish 
Ekologiyaga
qilingan
xarajatlar
doirasida
Soliqni yakka
tartibda yoki
markazlash-
tirilgan holda
to‘lash
Soliq obyekti
(daromad,
yer uchastkasi,
mol-mulk
qiymati)ni
batamom
ozod etish
Birinchi yil
foydasini
olguncha
Soliq solina-
gan bazani
kamaytirish
Mol-mulk
qiymati
doirasida
Yer
uchastkalari
hajmida
Xayriya
maqsadlaridagi
badallar
doirasida
Qishloq
xo‘jalik
korxonalari
uchun
yagona yer
solig‘i
Investitsiyaga
qilingan
xarajatlar
miqdorida
Mikrofirma
va kichik
korxonalar
uchun sod-
dalashtirilgan
soliq tizimi
Soliqdan
vaqtincha
ozod etish
Soliq
solingan
bazani
kamaytirish
Soliq solish
usulini
tanlash
huquqi

Ishlab chiqarish jarayonini boshqarishda, investitsiyalar,
ilmiy tekshiruv va tajriba konstruktorlik ishlarini rag‘bat-
lantirish va tartibga solishda davlat tomonidan soliq im-
tiyozlaridan keng foydalaniladi. Soliq imtiyozlari rag‘bat-
lantirish va maqsadga muvofiq yo‘llanilishiga qarab quyi-
dagilarga bo‘linadi. Bular ayrim korxona va tashkilotlarni
butunlay soliq to‘lashdan ozod etish hamda yangi tuzilgan
korxonalar uchun soliq to‘lash bo‘yicha imtiyozlar berish.
Bu imtiyozlar ishbilarmonlik va tadbirkorlik (agar mahsulot
ishlab chiqarishga asoslangan bo‘lsa) rivojlanishiga ijobiy
ta’sir etadi.
Soliq imtiyozlarini qo‘llash mexanizmidagi eng
murakkab jarayon bu soliq imtiyozlarini belgilash mezon-
larini adolatli tarzda belgilash hisoblanadi. Ammo qayd
etish joizki, soliq imtiyozlarini belgilash jahon amaliyotida
41
1.3.4-chizma.
Soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari.
Soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari
Soliq
to‘lovchilar-
ning ijtimoiy
holatiga
qarab
Korxonada
ishlovchilar
tarkibidagi
nogironlar,
urush va
mehnat
faxriylari,
ko‘pchilikni
(50%ni)
tashkil etsa
imtiyoz
shunchalik
ko‘proq
beriladi
Respublikada
kichik
biznesni
rivojlantirish
ustuvor
yo‘nalish
sifatida
belgilanganligi
uchun ularga
ixtiyoriy
shaklda soliq
tizimi
qo‘llaniladi
Agar
korxonalar
importning
o‘rnini
bosuvchi
mahsulotlar
ishlab
chiqarsa yoki
mahsulotni
eksport qilsa,
muayyan
darajada soliq
imtiyozlari
beriladi
Davlatlararo
bitimlarga
ko‘ra ikki
tomonlama
soliq
solinmaydi
Sohani
rivojlantirishni
ustuvorligiga
qarab
Mahsulotlari
eksporti
hamda
importbop
mahsulotlarni
ishlab
chiqarish
darajasiga
qarab
Xalqaro
iqtisodiy
aloqalar
darajasidan
kelib chiqib

har bir mamlakatning iqtisodiy siyosatining mazmun-mo-
hiyatidan kelib chiqib belgilanadi va shu jihatdan u turli
davlatlarda turlicha bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligida soliq
imtiyozlarini belgilash muayyan mezonlar asosida amalga
oshirilgan. Soliq imtiyozlarini soliq to‘lovchilarning ijtimoiy
holatiga, respublikada qaysi sohani rivojlantirish ustu-
vorligiga, soliq to‘lovchilarning importning o‘rnini bosadi-
gan mahsulotlarni ishlab chiqarish va mahsulotni eksport
qilish darajasiga hamda davlatlar o‘rtasidagi halqaro iqti-
sodiy munosabatlarga asoslanib belgilangandir. Soliq imti-
yozlarining mezonlarini to‘g‘ri, obyektiv aniqlash soliqlar-
ning adolatlilik tamoyilini ifodasi sifatida yuzaga chiqadi.
Soliq amaliyotida soliqlarni un-
dirishning uchta usuli mavjud: 
1. 
Kadastrli
.
2. 
Daromad manbayidan
.
3. 
Daromad egasi daromadni olganidan so‘ng (deklarat-
siya bo‘yicha).
Birinchi usul bevosita real soliqlarni hisoblash uchun
foydalaniladigan obyektlar (yer, imoratlar va shu kabilar)-
ning bahosi va o‘rtacha daromadliligi to‘g‘risidagi ma’-
lumotlarga ega bo‘lgan kadastr yoki reyestrdan foydalani-
lishini taqozo etadi.
Yer kadastrini tuzishda turli tumanlardagi ayni bir xilda-
gi yer uchastkalari sifati, joylashgan joyi, foydalanilishi va
boshqa belgilariga ko‘ra guruhlanadi. Har bir guruh uchun
maydon birligining qator yillar uchun o‘rtacha daromadlili-
gi belgilanadi. Boshqa hamma yer uchastkalari maydon
birligidan soliq stavkasi belgilangan u yoki boshqa toifaga
tenglashtiriladi. 
Soliqni to‘lashning kadastrli usulining o‘ziga xos xusu-
siyati sifatida shuni ajratib ko‘rsatish kerakki, soliqning
to‘lanish payti daromadning olinishi payti bilan aslo bog‘liq
bo‘lmaydi, chunki bunday usulda mol-mulk uning taxmin
qilinadigan daromadliligining tashqi belgilari asosida baho-
lanadi. Kadastrli usulda shaharlar va shahar qo‘rg‘onlarida
yer solig‘i stavkalarini ishlab chiqishga ular hududini shahar
ayrim tumanlari yerlari hamda infratuzilmasini iqtisodiy
baholash qiymati bo‘yicha kompleks tarzda baholash asos
qilib olingan.
42
Soliqlarni undirish
usullari

Obyektning ana shunday belgilarga asoslanadigan
o‘rtacha daromadliligi uning haqiqiy daromadliligidan jid-
diy farqlanishi mumkin, shuning uchun bunday usul ko‘p
jihatdan tarixiylik tusiga ega bo‘lishi mumkinki, undan soliq
tizimi uncha rivojlanmagan holatda qo‘llaniladi.
O‘zbekiston Respublikasida yer solig‘i kadastrli usulda
undiriladi. Bunda yerlarning unumdorligi (boniteti) hisob-
ga olingan holdagi yer solig‘i stavkalari O‘zbekiston Res-
publikasi Prezidenti qarori asosida har yili yangidan tas-
diqlanadi.
Ikkinchi usulda soliqni soliq subyektiga daromadni
to‘laydigan yuridik shaxs hisoblaydi va ushlab qoladi.
Ishchining ish haqidan, xizmatchining maoshidan daromad
solig‘i shu tariqa undiriladi. Soliq korxonada xodimning
daromadni olguniga qadar ushlab qolinadi, bu soliqni
to‘lashdan bo‘yin tovlashni istisno qiladi, chunki buxgal-
teriya soliq solinadigan daromadni va soliq summasini aniq
hisob-kitob qilib chiqadi. Bunday munosabatlarda ishtirok
etuvchi yuridik shaxslar ko‘pincha fiskal agent yoki soliq
agenti sifatida qaraladi.
Soliqning daromad manbayida to‘lanishi shuni angla-
tadiki, soliq uni deklaratsiyalar bo‘yicha to‘lashdagi singari
soliq idorasi tomonidan hisoblanib ushlab qolinmaydi, balki
uni yuridik va jismoniy shaxs foydasiga to‘lovni amalga
oshiradigan fiskal agentlar to‘lov manbalari (korxonalar,
muassasalar va tashkilotlar, boshqa ish beruvchilar)da
hisoblaydilar va ushlab qoladilar.
Uchinchi usul soliq to‘lovchilarning soliq idoralariga
deklaratsiyalarni, ya’ni ularning olgan daromadlari va o‘z-
lariga tegishli bo‘lgan soliq imtiyozlari haqidagi rasmiy ba-
yonotni berishni nazarda tutadi. Soliq idoralari soliq dekla-
ratsiyasi va amaldagi soliqqa tortish stavkalari asosida
to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq miqdorini nazorat qiladilar.
Soliq deklaratsiyasi asosida, odatda, tadbirkorlik faoliyati-
dan, dehqon (fermer) xo‘jaligini yuritishdan olinadigan
daromadlar, shuningdek, intellektual faoliyat bilan shu-
g‘ullanadigan shaxslar (fan, adabiyot, san’at asarlarining
mualliflari, kashfiyotlar, ixtirolar mualliflari, sanoat namu-
nalarini yaratuvchilari va hokazo) daromadlari soliqqa tor-
tiladi.
43

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliq elementlari tarkibiga nimalar kiradi?
2. Soliq obyekti nima?
3. Soliq agenti deganda kimlarni tushunasiz?
4. Soliq stavkalari nima va u qanday turlarga bo‘linadi?
5. Proporsional soliq stavkalariga misollar keltiring.
6. Progressiv soliq stavkalariga qaysi soliq turlarini kiritish mum-
kin?
7. Soliq imtiyozlari qanday turlarga bo‘linadi?
8. Soliq imtiyozlari qanday mezonlar asosida belgilanadi?
9. Soliq undirishning qanday usullari mavjud?
10. Soliqlarni kadastrli undirishning o‘ziga xos qanday xususiy-
atlari mavjud?
1.4. SOLIQQA TORTISH TAMOYILLARI
Soliqlarning funksiyasini o‘rganish ularning iqtisodiyot-
dagi rolini ko‘rsatib bersa, soliqqa tortish tamoyillari soliq
munosabatlarini amaliyotda tashkil etish, soliqqa tortish,
uni undirish amaliyotining mazmunini ochib beradi. Ko‘p-
lab iqtisodchilar soliqqa tortish iqtisodiyotning ravnaqiga
olib kelishi mumkin bo‘lgan tamoyillarni qayd etishgan.
Soliqqa tortish tamoyillarini A.Smit o‘zining «Xalqlar
boyligining sabablari va tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk
bor asoslab bergan:
1. Davlat fuqarolari davlat xarajatlarini qoplashda
o‘zlari hukumat muhofazasida foydalanayotgan daromad-
lariga muvofiq tarzda qatnashishlari lozim.
2. Har bir odam to‘laydigan soliq aniq belgilab qo‘yil-
gan bo‘lishi kerak, bunda o‘zboshimchalik ketmaydi. Soliq
miqdori, to‘lanadigan vaqti va tartibi uni to‘lovchiga ham,
boshqa har qanday odamga ham birday aniq va ma’lum
bo‘lishi zarur.
3. Har bir soliq to‘lovchiga har jihatdan qulay bo‘lgan
vaqtda va tartibda undirilishi kerak.
4. Har bir soliq shunday tarzda o‘rnatilishi kerakki,
bunda soliq to‘lovchining hamyonidan ketadigan pul davlat
budjetiga kelib tushadigan mablag‘ga nisbatan ortiq
bo‘lishiga mumkin qadar yo‘l qo‘yilmasin.
Hozirgi sharoitga tatbiqan olganda, soliqqa tortish sa-
marali tizimining quyidagi tamoyillarini ta’riflab o‘tish
mumkin:
44

Soliqqa tortishning yetarlilik ta-
moyiliga muvofiq soliqqa tortish
darajasi shunday bo‘lishi lozimki, u davlat intilayotgan xalq
xo‘jaligi samaradorligiga erishishni kafolatlay olsin. Soliqqa
tortish tizimi iqtisodiyot, ijtimoiy himoya, mudofaa qobili-
yati va boshqa sohalardagi davlat siyosatini amalga oshirish
uchun zarur bo‘lgan moliya resurslari to‘planishini ta’min-
lashi lozim. Shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki, soliq
stavkalari soliq yuki ko‘rsatkichi hisoblanmaydi, chunki
soliq to‘lovchi soliq to‘lar ekan, davlat tomonidan bepul
xizmatlardan bahramand bo‘lgani holda ayni chog‘da o‘zi-
ning ba’zi xarajatlarini qisqartiradi. Masalan, davlat umu-
miy foydalanish yo‘llarining holati yaxshi saqlanishini
ta’minlash bilan soliq to‘lovchining transport xarajatlarini
kamaytiradi, bepul maorif, sog‘liqni saqlashni ta’minlash
bilan yollanma xodimlarning xarajatlarini qisqartiradi,
demak, ish haqi xarajatlarini ham kamaytirgan bo‘ladi.
Shunday qilib, to‘langan soliqlarning faqat xizmatlar ko‘ri-
nishidagi talab etilmagan bir qismigina soliq yuki ko‘rsat-
kichi hisoblanadi. Umuman olganda, yetarlilik tamoyili
soliq siyosatini belgilayotganda uni davlatning qabul qilin-
gan ijtimoiy-iqtisodiy siyosati bilan qat’i ravishda uyg‘un-
lashtirishni taqozo etadi.
Soliq tizimi xo‘jalik yurituvchi
subyektlarni, jumladan, chet el
subyektlarini, ishlab chiqarishni
rivojlantirish, uskunalar va za-
monaviy texnologiyalar sotib olish uchun mablag‘ yo‘nal-
tirishni, ya’ni kapital jamg‘arish va shu yo‘l bilan texno-
logiyalarni takomillashtirish, raqobatbardosh mahsulotlar
ishlab chiqarishni rag‘batlantirishi lozim.
Soliq tizimi resurslarning samarali taqsimlanishiga
to‘sqinlik qilmasligi hamda xo‘jalikni mustaqil yuritish
omillarini cheklab qo‘ymasligi lozim. Agar soliqlar katta
bo‘lgani uchun tadbirkorlarning ishlab chiqarishni ken-
gaytirishdan, boshqa turdagi iqtisodiy faoliyat ko‘rsatishdan
manfaatdorligiga putur yetkazsa, mamlakat iqtisodiyoti
pastga qarab ketishi xavfi tug‘iladi. Soliqlar miqdori haddan
tashqari katta qilib belgilansa, ishlab chiqarish hajmlari
kamayib ketadi, bu jarayon zaxiralar, banklardagi pul mab-
lag‘larining barakasi uchishiga, ilgari to‘plangan mablag‘-
larning yeyilib ketishiga olib keladi.
45
Soliqqa tortishning
yetarlilik tamoyili
Soliqqa tortishning tad-
birkorlik va investitsiya-
larni rag‘batlantirish
tamoyili

Soliqqa tortish, agar u, birinchidan, ishchi kuchini ish-
lab chiqarish uchun talab qilinadigan darajada saqlab tu-
rishga zarur bo‘lgan iste’molning minimal hajmlariga salbiy
ta’sir etsa, ikkinchidan, mehnatga nisbatan iqtisodiy va
moddiy rag‘batlarning harakat doirasini toraytirib qo‘ysa,
uchinchidan, jamg‘arma miqdorini kamaytirsa va mablag‘-
ning to‘planish jarayonini sekinlashtirsa ishlab chiqarish
imkoniyatlarini yomonlashtirib yuborishi mumkin.
Soliqqa tortish bazasi va uning hajmlarini noto‘g‘ri bel-
gilash xodimlarning malaka oshirishga, ratsionalizatorlik va
ixtirochilik faoliyati bilan shug‘ullanishga va boshqa soha-
larga bo‘lgan intilishiga salbiy ta’sir etadi.
Soliqqa tortishning iqtisodiy omillarga ta’siri ikki xil
ko‘rinishda bo‘ladi, ya’ni qiyosiy oqibat va daromad oqibati
shaklida ifodalanadi. Qiyosiy oqibat mehnat natijalari,
jamg‘arish, investitsiyalash, yangi g‘oyalarni joriy etish va
ishlab chiqarish faoliyatining boshqa xil ko‘rinishlari bilan
shug‘ullanish uchun nisbatan kamroq darajada rag‘bat-
lantirishda namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, progressiv (oshib
boruvchi) soliqqa tortishda bunday oqibatning rag‘bat-
lantirishga zid ta’siri yaqqol ifodalanadi.
Dunyodagi bir qator mamlakatlarda kapitaldan kelgan
daromad va iste’molga qarab soliqqa tortishni ko‘zda tutgan
soliq islohoti o‘tkazilmoqda. Soliqqa tortishning salbiy
ta’sirini silliqlash maqsadida ishchi kuchini taklif etish
sohasida ish haqi ko‘rinishidagi daromadlardan olinadigan
soliqlarning eng yuqori qilib belgilangan stavkalari pasayti-
rilmoqda. Jamg‘arish va investitsiyalashga soliqlarning ta’sir
etishi borasida ham muayyan natijalarga erishilmoqda.
Soliqlarning ta’siri investitsiyalar tarkibida ham yaqqol
seziladi. Turli ko‘rinishdagi aktivlar uchun joriy etilgan har
xil soliq tartiblari investitsiya imkoniyatlari va sarmoyador-
larning portfeli tarkibida sezilib qoladi. Soliq tizimidagi
kamchilik va nuqsonlar iqtisodiy o‘sish sur’atlarining pasa-
yib ketishiga olib kelishi mumkin, bu hol pirovard natijada
davlat budjeti daromadlarining o‘zgarishiga ham ta’sir
etmay qolmaydi.
Soliqqa tortishning adolatlilik
tamoyiliga muvofiq, soliqlar ja-
miyat tomonidan oqilona va
adolatli deb tan olingan umumiy obyektiv qoidalarga
binoan belgilanishi lozim. Adolatlilik tamoyili bir qancha
46
Soliqqa tortishning 
adolatlilik tamoyili

asosiy guruhdagi soliqqa tortish tamoyillariga bo‘linadi.
Bularni ikki guruhga bo‘lgan holda o‘rganish maqsadga
muvofiqdir. Bunda gorizontal va vertikal adolatni bir-biri-
dan farqlash lozim. Gorizontal adolat tamoyili daromad
olishning turli sharoitlarida soliq to‘lovchilarga nisbatan
soliqqa tortishning taxminan teng shartlarini qo‘llashni
ko‘zda tutadi.
Vertikal adolat deganda, xo‘jalik yuritishning birmun-
cha og‘ir sharoitlarida ishlayotgan subyektlar uchun soliqqa
tortishning bir qadar yumshoqroq shartlarini, yengil daro-
mad olish imkoniyatiga ega bo‘lgan subyektlar uchun esa
og‘irroq shartlarni qo‘llash tushuniladi. Soliqlarning
rag‘batlantirish funksiyasini bajarish doirasida ikkinchi
tamoyil buzilishi mumkin. Masalan, iste’mol tovarlari ish-
lab chiqarishni rag‘batlantirish maqsadida ularni ishlab
chiqarish bo‘yicha soliqqa tortishda bir qadar imtiyozli
shartlar yoki aksincha, vino-aroq va tamaki mahsulotlarini
iste’mol qilishni cheklash uchun ulardan olinadigan egri
soliqlarning yuqori stavkalari belgilangan hollar ham
bo‘ladi.
Ijtimoiy adolat tamoyilini amalga oshirishga turlicha
yondashuvlar bo‘lishi mumkin. Agar soliqlarni to‘plangan
soliqlar hisobidan ro‘yobga chiqariladigan davlat dasturla-
ridan keyinchalik foyda ko‘radigan shaxslar to‘lasa, u
holda adolatli deb hisoblanadi. Aytaylik, respublika yo‘l
jamg‘armasiga tushadigan mablag‘ni davlat katta yo‘llarni
ta’mirlashga yoki qurishga sarflasa, bundan jamg‘armaga
ajratmalarni to‘lovchilarning o‘zlari — avtomobil egalari
naf ko‘radi. Biroq bunday yondashuvni keng miqyosda
amalga oshirishning iloji bo‘lmaydi. Huquq-tartibotni mus-
tahkamlash, maorifni rivojlantirish, atrof-muhitni qo‘riq-
lashdan aniq ravishda kim ko‘proq foyda ko‘rishini qanday
qilib hisoblab chiqish mumkin? Hatto bepul sog‘liqni
saqlash dasturlaridan, asosan, ko‘p bolali oilalar, keksa va
nochor fuqarolar foydalanishlari aniqlab chiqilgan taqdirda
ham ana shu maqsadlar uchun maxsus soliqlarni aynan
ularning o‘zidan undirishni talab qilish adolatdan bo‘lmay-
di, albatta.
Amaliyotda boshqacha yondashuv birmuncha kengroq
qo‘llaniladi, unga ko‘ra to‘lov qobiliyati tamoyili asos qilib
olinadi: soliq to‘lovchining daromadi qanchalik yuqori
bo‘lsa, undan shuncha ko‘p miqdorda soliq undiriladi. Bu
47

gapning ma’nosi shuki, badavlat odamlar bepul maktab
maorifi, milliy mudofaa, sog‘liqni saqlash va boshqa sohalar
uchun bir qadar yuksak iqtisodiy mas’uliyatni his etishlari
lozim, chunki ular kam daromadlilarga nisbatan ko‘proq
to‘lashga qodirdirlar. Aslini olganda, o‘ziga to‘q kishilar
ta’lim berish va xizmat ko‘rsatish yaxshiroq yo‘lga qo‘yilgan
maktab va shifoxonalarni tanlaydilar. Bunday to‘lov
qobiliyati konsepsiyasi AQSH soliq siyosatida keng tarqal-
gan.
Biroq amaliyotda soliqqa tortishning mazkur konsep-
siyasi tez-tez jiddiy qiyinchiliklarga duch kelib turadi. Yiliga
100 ming dollar daromad oladigan kishi yiliga 10 ming dol-
lar daromad oladigan kishiga nisbatan ko‘proq soliq
to‘lashga qodir, degan fikrga qo‘shilish mumkin. Biroq
bunda birinchi kishi ikkinchisiga qaraganda aynan necha
baravar ko‘p soliq to‘lash imkoniyatiga ega, degan masala
noaniqdir. Badavlat odam o‘zining daromadidan o‘sha
hissani va mutlaq katta summani to‘laydimi yoki soliq
sifatida umuman ko‘proq hissani to‘laydimi? Afsuski, aniq
bir odamning soliq to‘lash imkoniyatlarini o‘lchash uchun
ilmiy asoslangan qandaydir usullar mavjud emas.
Soliqqa tortishdagi adolat tamoyili ba’zi hollarda taqsi-
motdagi ijtimoiy adolat tamoyili ko‘rinishida namoyon
bo‘ladi. Shuni ta’kidlab o‘tish o‘rinliki, bu tamoyilni daro-
madlarni teng ravishda taqsimlash, baravarlashtirish deb
tushunmaslik kerak. Qonun oldida tenglikka rioya etilishi,
ijtimoiy mumtozlikka, irq va dinga munosiblikka asoslan-
gan imtiyozlarning bekor qilinishi, inson asosiy huquqlarga
birday ega bo‘lishi kabi tenglik tamoyillari bo‘lib, ular
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlab
qo‘yilgan va bu tamoyillar qadriyatlarning ijtimoiy tizimida
qat’i amal qilmog‘i lozim. Moddiy tenglik, ya’ni daromad-
lar, mulk, iste’mol sohasidagi tenglik haqida gap ketadi-
gan bo‘lsa, aytish kerakki, bunday tenglikka erishib
bo‘lmaydi. Davlat va jamiyat barcha fuqarolar yaxshi
hayot kechirishlari uchun zarur shart-sharoit yaratib berish-
lari kerak, albatta, soliqqa tortish tizimi esa istiqbolga
mo‘ljallangan rejada aholining farovonligini umumiy tarzda
amalga oshirish orqali jamiyat quyi qatlamlarining ahvoli
izchil ravishda yaxshilanib borishiga ko‘maklashmog‘i za-
rur.
48

Bu tamoyil soliqqa tortish ba-
zasini aniqlashda, soliqlarni hi-
soblab chiqishda oddiylik bo‘li-
shini, taqdim etiladigan hisobotlarning mazmunini sod-
dalashtirishni, shuningdek, soliqlarning eng muhim turlari
bo‘yicha yagona stavkalar belgilashni, beriladigan im-
tiyozlarni iloji boricha kamaytirishni ko‘zda tutadi. Bu
o‘rinda nazarda tutilayotgan narsa shuki, soliqlarning
rag‘batlantirish funksiyasi doirasida beriladigan imtiyozlar
yakka tartibdagi xususiyatga ega bo‘lmasligi, balki muayyan
faoliyat turlarini rag‘batlantirishga, soliq to‘lovchilarning
mulkchilik shakli va qaysi idoraga mansubligidan qat’i
nazar, ma’lum turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni
ko‘paytirishga qaratilmog‘i lozim. Ba’zi sohalarda paydo
bo‘ladigan davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashga ehtiyojni
qondirishni budjet-kredit siyosati orqali amalga oshirish
maqsadga muvofiqdir. Buning sababi shuki, soliq imtiyoz-
larining haddan tashqari ko‘pligi qonunlarni murakkab-
lashtirib yuboradi, tushunishni qiyinlashtiradi hamda
turlicha talqin qilinishiga olib keladi, bu hol pirovard nati-
jada soliq to‘lovchilarning soliqlarga nisbatan munosabat-
lariga salbiy ta’sir qiladi. Shu bilan birga aniq qilib belgi-
langan imtiyozlar soliq yukini boshqa soliq to‘lovchilar
zimmasiga o‘tkazib, ijtimoiy adolatsizlik ro‘y berishiga olib
keladi.
Samarali soliq tizimiga qo‘yiladi-
gan muhim talablardan biri
boshqaruvga qulay bo‘lishidir.
Soliqlarni undirib olishda sama-
radorlikka erishish ko‘p hollarda soliqlarning soliq to‘lov-
chilarga yaxshi tushunarli bo‘lishiga bog‘liq.
Ayrim mamlakatlarda soliqqa tortishning nihoyatda
murakkab tartibi amal qiladi, aytaylik, shkala va stavkalar
turi, soliqlar tarkibi, ularni to‘lash qoidalari va tartiblari
haddan tashqari ko‘p. Buning ustiga ular soliq tushumla-
rining ko‘payishiga hech qanday yordam bermaydi hamda
soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasi bajarilishida rol
o‘ynamaydi.
Ma’muriy boshqaruvchilik bilan soliqqa tortish tamo-
yillarini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan maqsadga erishish
o‘rtasida muvozanat saqlanib qolishi nihoyatda muhimdir.
Murakkab tuzilgan choralarning samarasi kam bo‘ladi,
49
Soliqqa tortishning od-
diylik va xolislik tamoyili
Soliqqa tortishning
boshqarishga qulaylik
tamoyili 

ularni amalga oshirishdagi muvaffaqiyat ko‘pdan ko‘p
axborot to‘plash va undan foydalanishga bog‘liq. Soliq xiz-
mati va soliq madaniyatining rivojlanganlik darajasini ham
hisobga olish kerak.
Mazkur tamoyil davlat va soliq
to‘lovchilar tomonidan soliqlarni
yig‘ish uchun ketadigan xarajat-
larni mumkin qadar kamaytirish-
ni ko‘zda tutadi. Buning uchun
respublikamizda soliqqa tortish tartibini takomillashtirish
bilan bir qatorda soliqlarni maqbullashtirish, kompyuter
texnologiyalari, soliq axborotlarining to‘g‘riligini bevosita
nazorat qilish usullarini qo‘llanish orqali soliq to‘lovchi-
larning xarajatlarini kamaytirish maqsadida davlat hiso-
bidan saqlanadigan servis-markazlar, soliqqa tortish
masalalari xususida soliq organlari tomonidan bepul masla-
hatxonalar tashkil etilgan.
Soliq stavkalari boshqa davlat-
lardagi xuddi shunday soliqlar-
ning stavkalari bilan qiyoslanishi,
ya’ni mintaqaning o‘ziga xos
xususiyatlari hisobga olingan holda boshqa mamlakatlar
bilan teng bo‘lgan xo‘jalik faoliyati shart-sharoitlari vujudga
keltirilishi lozim. Agar qattiq shartlar belgilab qo‘yilgudek
bo‘lsa, bu hol respublika iqtisodiyotiga investitsiyalarni jalb
qilishni mushkullashtirib yuboradi, aksincha, yengil sharoit
yaratilsa, mamlakat budjetiga salbiy ta’sir qiladi.
Soliqqa tortish tamoyillari va soliq qonunchiligi tamo-
yillari muayyan o‘xshashlikka ega va ularni to‘liq hayotga
tatbiq etish iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim vazifala-
ridan biridir.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida esa soliqqa
tortish tamoyillari o‘rniga soliq qonunchiligi prinsiplari
berilib, ular quyidagilardan iborat:
— har bir shaxs Kodeksda belgilangan soliq va boshqa
majburiy to‘lovlarni to‘lashga majburdir (6-modda), ya’ni
soliq to‘lash qonun bilan majbur qilib qo‘yiladi. Aslida
majburiylik soliqlarning iqtisodiy mohiyatidan kelib chiqa-
di;
— soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar aniq bo‘lishi
kerak. Soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida har bir soliq
to‘lovchi qaysi soliqlar va majburiy to‘lovlarni qachon, qan-
50
Soliqqa tortishning
soliqlarni yig‘ish
jarayonini imkon qadar
arzonlashtirish tamoyili 
Soliqqa tortishning
soliq stavkalarini
qiyoslash tamoyili

cha miqdorda hamda qay tartibda to‘lashi kerakligini aniq
biladigan tarzda ifodalangan bo‘lishi kerak (7-modda);
— soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha im-
tiyozlarni belgilash ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi
kerak (8-modda). Huquqiy shaxslarni soliqqa tortish
mulkchilik shaklidan qat’i nazar, jismoniy shaxslar esa jinsi,
irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi,
shaxsiy va ijtimoiy ahvolidan qat’i-nazar qonun oldida
tengdirlar;
— soliq tizimi O‘zbekiston Respublikasining butun
hududida barcha soliq to‘lovchilarga nisbatan yagonadir (9-
modda);
— soliq solish masalalarini tartibga soluvchi normativ-
huquqiy hujjatlar rasmiy nashrlarda e’lon qilinishi shart
(10-modda).
Soliqqa tortish tamoyillari va soliq qonunchiligi prin-
siplari ma’lum o‘xshashlikka ega bo‘lib, ularni amaliyotga
tatbiq etish iqtisodiyotni yanada rivojlantirishning muhim
vazifalaridan hisoblanadi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliqqa tortish tamoyillarini kim ilk bora asoslab bergan?
2. Soliqqa tortishning yetarlilik tamoyilining mohiyatini ochib
bering.
3. Soliqqa tortishning tadbirkorlik va investitsiyalarni rag‘bat-
lantirish tamoyilini tushuntiring.
4. Soliqqa tortishning adolatlilik tamoyili nima va siz uni qanday
tushunasiz?
5. Soliqqa tortishning oddiylik va xolislik tamoyili nima va unga
sizning munosabatingiz? 
6. Soliqqa tortishning boshqarishga qulaylik tamoyilining mohi-
yati nimada?
7. Soliqqa tortishning soliqlarni yig‘ish jarayonini imkon qadar
arzonlashtirish tamoyili deganda nimani tushunasiz?
8. Soliqqa tortishning soliq stavkalarini qiyoslash tamoyilini
tushuntiring.
9. Soliq kodeksining qaysi moddasida soliqqa tortish tamoyillari
keltirilgan?
10. Soliq kodeksida belgilab berilgan soliq tamoyillarining
mohiyatini tushuntiring.
I bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati:
1.1., 3.4., 3.8., 3.11., 3.12., 3.13., 3.19., 3.35., 3.36., 3.41.,
3.42., 3.47., 4.4., 4.34., 4.38., 4.42., 4.43., 6.9. 
51

II B O B. O‘ZBEKISTON SOLIQ TIZIMI ASOSLARI
2.1. SOLIQLAR VA SOLIQLARGA TENGLASHTIRILGAN 
TO‘LOVLARGA UMUMIY TAVSIFNOMA
Iqtisodiy adabiyotlarda yuridik
va jismoniy shaxslardan olinadi-
gan soliqlar va boshqa majburiy
to‘lovlarning yig‘indisi soliqlar
tizimi deb tushuniladi. Soliq kodeksining 23-moddasiga
ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlar amal qiladi hamda ular O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan joriy etiladi va bekor
qilinadi. 
O‘zbekiston Respublikasi hududida umumdavlat soliq-
lari va boshqa majburiy to‘lovlar hamda mahalliy soliqlar va
boshqa majburiy to‘lovlar amal qiladi.
Umumdavlat soliqlari va boshqa majburiy to‘lovlar tar-
kibiga quyidagilar kiradi: 
1) yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i; 
2) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i; 
3) qo‘shilgan qiymat solig‘i; 
4) aksiz solig‘i; 
5) yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va max-
sus to‘lovlar; 
6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq. 
Umumdavlat soliqlari har yili O‘zbekiston Republikasi
Prezidentining keyingi moliya yili uchun makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar va davlat budjeti prognozi to‘g‘risidagi max-
sus qarori asosida belgilangan normativlar bo‘yicha tegishli
mahalliy budjetlar o‘rtasida taqsimlanadi. 
7) ijtimoiy jamg‘armalarga majburiy to‘lovlar:
œ 
yagona ijtimoiy to‘lov.
Bu to‘lov o‘z navbatida quyidagi jamg‘armalarga taq-
simlanadi: pensiya jamg‘armasiga, bandlik jamg‘armasiga
va kasaba uyushmasi jamg‘armasiga.
œ 
fuqarolarning budjetdan tashqari Pensiya jamg‘arma-
siga sug‘urta badallari;
52
Umumdavlat va mahalliy
soliqlar hamda boshqa
majburiy to‘lovlar

œ 
budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy
to‘lovlar;
8) Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy to‘lovlar:
œ 
Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalar;
œ 
Respublika yo‘l jamg‘armasiga yig‘imlar;
9) davlat boji;
10) bojxona to‘lovlari.
Soliq solishning soddalashtirilgan tartibida to‘lanadigan
umumdavlat soliqlari:
11) yagona soliq to‘lovi;
12) tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha qat’i
belgilangan soliq.
Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarga quyi-
dagilar kiradi:
1) mol-mulk solig‘i;
2) yer solig‘i;
3) obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘i; 
4) jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin,
dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq;
5) ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va
ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im;
6) yagona yer solig‘i (soddalashtirilgan tartibdagi soliq).
Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lov-
chisi bo‘lib O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligi
hujjatlariga muvofiq, mulkchilik shaklidan qat’i nazar yuri-
dik va jismoniy shaxslar hisoblanadi.
Mol-mulk solig‘i va yer solig‘i O‘zbekiston Respublika-
sining qonun hujjatlariga binoan joriy etiladi va uning
butun hududida undiriladi.
Ushbu soliqlar stavkalarining miqdori O‘zbekiston Res-
publikasi Prezidenti qarori asosida belgilanadi.
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘i, jismoniy shaxslardan transport vositalari
uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun oli-
nadigan soliq, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo
qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun
yig‘imlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati
organlari, viloyatlar va Toshkent shahar xalq deputatlari
kengashlari tomonidan joriy etiladi. Ushbu soliqlar va
yig‘imlar stavkalarining eng yuqori miqdorlari O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgilanadi.
53

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O‘zbe-
kiston Respublikasining butun hududida ayrim mahalliy
soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni umumiy, qat’i
stavkalarda belgilashi mumkin.
Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar stavkalari
soliq to‘lovchilarga Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi
va uning quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda
yetkaziladi. 
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘i, jismoniy shaxslardan transport vositalari
uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun oli-
nadigan soliq, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo
qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun
yig‘imlarning miqdorlari, ularni undirish tartibi, ular bo‘yi-
cha qo‘shimcha imtiyozlar taqdim etish Qoraqalpog‘iston
Respublikasi davlat hokimiyati organlari va viloyatlar
hamda Toshkent shahar xalq deputatlari kengashlari tomo-
nidan amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadi.
Yuridik shaxslar tomonidan budjet bilan hisob-kitoblar
hisobi budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar hisobi hisob-
varaqlarida mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar
har bir turi bo‘yicha yuritiladi. 
Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning o‘z
vaqtida to‘lanishi, mahalliy soliqlar va boshqa majburiy
to‘lovlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya qilinishi
uchun javobgarlik soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni
to‘lovchilar zimmasiga yuklanadi.
Mahalliy soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lani-
shining tasdig‘i bo‘lib amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq
bank muassasasi yoki vakolatli organ bergan hujjat hisob-
lanadi.
Soliqlarning umumdavlat (respublika) va mahalliy
soliqlarga bo‘linishi hukumat idoralarining respublika
hukumati va mahalliy hukumatlarga bo‘linishi asosida kelib
chiqadi. Har bir hokimiyat idoralari o‘zlarining bajaradigan
muhim vazifalaridan kelib chiqib, o‘z budjetiga va uni
ta’minlaydigan soliqlarga va boshqa majburiy to‘lovlarga
ega bo‘lishi kerak. Respublika hukumati umumdavlat
miqyosida katta vazifalarni, jumladan, sog‘liqni saqlash,
maorif, fan, mudofaa, xavfsizlikni saqlash, aholini ijtimoiy
himoyasini tashkil etish va boshqa bir qator shu kabi strate-
gik vazifalarni bajaradi. Shuning uchun uning budjeti ham,
54

soliqlari ham salmoqli bo‘lishni talab etadi. Qo‘shilgan qiy-
mat solig‘i, aksiz solig‘i, yuridik shaxslarning foydasidan
olinadigan soliq, yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun
soliqlar va maxsus to‘lovlar, suv resurslaridan foydalangan-
lik uchun soliq, jismoniy shaxslar daromadidan olingan
soliqlar respublika budjetiga tushadi. Umumdavlat soliq-
larining muhim xususiyati shundaki, respublika budjetiga
tushadigan soliqlardan mahalliy budjetlarni boshqarib bo-
rish uchun ajratma sifatida tushishi mumkin. Bordi-yu,
ajratma yetmasa subvensiya yoki subsidiya beriladi. Umum-
davlat va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo‘lib,
ular budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan to‘lovlar hisobla-
nadi.
Mahalliy soliqlar hukumatlar bajaradigan vazifalariga
qarab belgilanib, ularga doimiy va to‘liq biriktirib beriladi.
Mahalliy hokimiyat organlari, asosan, fuqarolarga yaqin
bo‘lganligidan ularga ijtimoiy masalalarni, jumladan, mak-
tab, sog‘liqni saqlash, madaniyat, maorif, shahar va qish-
loqlar obodonchiligi kabi vazifalarni bajaradi. Lekin bu
soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar ularning budjet xara-
jatlarining 30—40 foizini qoplaydi, xolos. 
Shuning uchun ham mahalliy budjetlar daromadlarini
ko‘paytirish eng dolzarb masalalardan hisoblanadi. Mahal-
liy soliqlarning muhim xususiyati shundaki, ular faqat shu
hududning budjetiga tushadi va ulardan boshqa budjetlarga
ajratmalar berilmaydi.
Mahalliy budjetlarning soliq va boshqa majburiy
to‘lovlari kam bo‘lganligidan bu budjetlarning daromadlar
va xarajatlarini barqarorlashtirish (balanslashtirish) ancha
murakkabdir. Bu masalani yechishda umumdavlat soliqla-
ridan ajratmalar beriladi (masalan, qo‘shilgan qiymat soli-
g‘idan, aksiz solig‘idan va boshqalar).
O‘zbekiston soliq tizimida sod-
dalashtirilgan (ixchamlashtiril-
gan) soliq tizimiga o‘tgan yuridik
va jismoniy shaxslar ham mavjud
bo‘lib, ular quyidagi soliqlarni to‘laydilar:
1. Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona
soliq to‘lovi to‘lanishini nazarda tutuvchi soliq solish tizimi
qo‘llanilishi mumkin. Aksiz solig‘i to‘lanadigan mahsulot
ishlab chiqarayotgan, shuningdek, foydali qazilmalarni qa-
zib olishni amalga oshirayotgan mikrofirmalar va kichik
55
Soddalashtirilgan soliq
tizimiga o‘tgan yuridik
va jismoniy shaxslar

korxonalar Soliq kodeksida (350-modda) belgilangan tar-
tibda aksiz solig‘i va yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun
soliqlar va maxsus to‘lovlar to‘laganlari taqdirda yagona
soliq to‘lovi ularga tatbiq etilmaydi. Yagona soliq to‘lovi
to‘lovchilarda import qilinadigan tovarlar bo‘yicha aksiz
solig‘ini va qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash majburiyati
ham saqlanib qoladi. 
2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari foyda
solig‘i, qo‘shilgan qiymat solig‘i (tovarlarni (ishlarni, xiz-
matlarni) import qilish bundan mustasno), suv resurslari-
dan foydalanganlik uchun soliq, yer qa’ridan foydalanuv-
chilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlar, yer solig‘i,
obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish
solig‘i, boshqa mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lov-
lar (mol-mulk solig‘i, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana
savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi
uchun yig‘im bundan mustasno) o‘rniga budjetga 2007-yil
1-yanvarga qadar yalpi daromad solig‘i to‘lar edilar. 2007-
yil 1-yanvardan boshlab esa savdo va umumiy ovqatlanish
korxonalari yalpi daromad va mol-mulk soliqlarining o‘rni-
ga soliq solishning boshqa tizimini tanlash huquqisiz yago-
na soliq to‘lovini to‘lash rejimiga o‘tkazildi.
3. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari aksiz
solig‘ini va tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) import qilgan-
lik uchun qo‘shilgan qiymat solig‘ini istisno etganda,
amaldagi barcha umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda
yig‘imlar o‘rniga o‘zi yetishtiradigan qishloq xo‘jaligi mah-
sulotini ishlab chiqarish va qayta ishlash bo‘yicha yagona
yer solig‘ini to‘laydilar. Yagona yer solig‘ini to‘lash tartibi
va stavkalari har yili O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
qarori asosida belgilanadi.
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tad-
birkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha soliq solish-
ning o‘zi belgilagan stavkalar bo‘yicha soliqning qat’i belgi-
langan summasini to‘lashni nazarda tutuvchi alohida tar-
tibini belgilashi mumkin.
5. Konchilik sanoati tarmoqlarining ayrim korxonalari
uchun qo‘shimcha foyda solig‘i to‘lanishini nazarda tutadi-
gan foydaning bir qismiga soliq solishning alohida tartibi
joriy etilishi mumkin. Qo‘shimcha foyda solig‘i to‘lovchi-
lar, uni to‘lash tartibi va soliq stavkalari O‘zbekiston
56

Respublikasi Soliq kodeksi hamda Vazirlar Mahkamasi
tomonidan belgilanadi.
6. Lotereyalar, totalizatorlar va boshqa tavakkalchilikka
asoslangan o‘yinlarni tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amal-
ga oshiruvchi yuridik shaxslar foyda solig‘i, mol-mulk
solig‘i, yer solig‘i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzil-
mani rivojlantirish solig‘i, suv resurslaridan foydalanganlik
uchun soliq o‘rniga yalpi tushumdan yagona soliq to‘lovini
to‘laydilar. Yalpi tushumdan yagona soliq to‘lovi stavkalari
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgi-
lanadi. 
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliqlar tizimi deganda nimani tushunasiz?
2. Soliqlar qaysi davlat organi tomonidan joriy qilinadi?
3. Umumdavlat soliqlari tarkibiga qaysi soliqlar kiradi?
4. Mahalliy soliqlar tarkibiga qaysi soliqlar kiradi?
5. Qaysi soliqlar mahalliy budjetlar o‘rtasida taqsimlanadi va
qanday tartibda?
6. Qaysi mahalliy soliqlar O‘zbekiston Respublikasining butun
hududida undiriladi?
7. Qaysi mahalliy soliqlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat
hokimiyati organlari, viloyatlar va Toshkent shahri xalq deputatlari
kengashlari tomonidan joriy etiladi?
8. Soddalashtirilgan soliq tizimiga qanday yuridik va jismoniy
shaxslar o‘tgan?
9. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari qachondan boshlab
yagona soliq to‘lovini to‘lovchilari hisoblanishadi?
10. Budjetdan tashqari jamg‘armalarni sanab bering. 
11. Yagona ijtimoiy to‘lov qaysi jamg‘armalar o‘rtasida taqsim-
lanadi?
12. Soliqlarni umumdavlat va mahalliy soliqlarga ajratishning
sababi nimada deb o‘ylaysiz?
2.2. SOLIQLARNING GURUHLANISHI
O‘zbekiston soliq tizimida amal-
da bo‘lgan soliqlarni obyekti va
iqtisodiy mohiyati bo‘yicha bir
necha guruhlarga ajratib o‘rganish mumkin.
Soliqlar soliqqa tortish obyektiga qarab to‘rt guruhga
bo‘linadi:
1. Oborotdan olinadigan soliqlar.
57
Soliqlarning guruhlarga
ajratilishi

2. Daromaddan olinadigan soliqlar.
3. Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlar.
4. Yer maydoniga qarab olinadigan soliqlar.
Oborotdan olinadigan soliqlarga qo‘shilgan qiymat soli-
g‘i, aksiz solig‘i, bojxona boji va yer qa’ridan foydalangan-
lik uchun olinadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot (aylan-
ma) tushunchasi bizning qonunchiligimiz bo‘yicha ilga-
rigidek mahsulot realizatsiyasi oborotidan emas, balki mah-
sulotlarni yuklab yuborgan qiymat bilan o‘lchanadi. Yalpi
tushumdan olinadigan yagona soliq to‘lovi ham oborotdan
olinadigan soliqlarga kiradi.
Daromaddan olinadigan soliqlarga yuridik shaxslarning
foydasiga solinadigan soliq, jismoniy shaxslarning daro-
madiga solinadigan soliq, ixtisoslashtirilgan ulgurji savdo
korxonalarining yalpi daromadidan olinadigan soliqlari
kiradi. Bu guruh soliqlarga obodonlashtirish va ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirish solig‘i ham kiradi.
Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlarga mol-mulk
solig‘i kiradi. 
Yer maydonlaridan olinadigan soliqlarga qishloq xo‘ja-
lik tovar ishlab chiqaruvchilarning yagona yer solig‘i, yuri-
dik (noqishloq xo‘jalik) va jismoniy shaxslarning yer soliq-
larini kiritish mumkin.
Iqtisodiy mohiyatiga qarab soliq-
lar egri va to‘g‘ri soliqlarga yoki
bevosita va bilvosita soliqlarga
bo‘linadi. To‘g‘ri soliqlarni to‘g‘-
ridan to‘g‘ri soliq to‘lovchilar-
ning o‘zi to‘laydi, ya’ni soliqni huquqiy to‘lovchisi ham,
haqiqiy to‘lovchisi ham bitta shaxs bo‘ladi. To‘g‘ri, soliq
yukini boshqalar zimmasiga yuklatish holati bu yerda bo‘l-
maydi. Bu soliqlar tarkibiga barcha daromaddan to‘lanadi-
gan soliqlar va mol-mulk (resurs) soliqlari kiradi.
To‘g‘ri soliqlardan to‘g‘ridan to‘g‘ri daromaddan soliq
to‘langanligi uchun soliqlar stavkasining kamaytirilishi
korxonalar daromadining ko‘p qismini ularga qoldirib,
investitsiya faoliyatini kengaytirish imkonini yaratib, bozor
iqtisodiyotini rivojlantiradi. Bu soliqlarning stavkalari oshi-
rilsa, korxonalarning moliyaviy imkoniyatlari kamaya bora-
di va oxir-oqibatda mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Demak, bu guruh tarkibiga kiruvchi
58
To‘g‘ri va egri soliqlar-
ning tarkibi va ularning
budjet daromadlaridagi
ahamiyati 

soliqlarning stavkalari to‘g‘ridan to‘g‘ri iqtisodiy rivojlanish
bilan bevosita bog‘liqdir.
Egri soliqlarni huquqiy to‘lovchilari mahsulot (ish, xiz-
matni) yuklab yuboruvchilar hisoblanadi. Lekin soliq
og‘irligini haqiqatan ham budjetga to‘lovchilari tovar (ish,
xizmat)ni iste’mol qiluvchilardir, ya’ni egri soliqlarning
barchasi bevosita iste’molchilar zimmasiga tushadi. Bu
soliqlar tovar (ish, xizmat) qiymati ustiga qo‘shimcha ra-
vishda qo‘yiladi.
Egri soliqlarning ijobiy tomoni shundaki, ular respub-
likada ishlab chiqarilgan tovarlarni respublikadan tashqari-
ga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovar-
larning serob bo‘lishiga yordam beradi hamda inflyatsiya
darajasini (muomaladagi ortiqcha pul massasini) birmuncha
jilovlab turadi. Egri soliqlar stavkasining asosli ravishda
oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga
to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir etmaydi, ya’ni investitsion faoliyati-
ni qisqartirmaydi. Ammo soliq stavkasi ilmiy asoslanmas-
dan oshirib yuborilsa, bunday holatda korxonalar o‘z tovar-
larini sotish qiyinchiligiga duch kelishlari mumkin.
Jahon soliq amaliyotida Davlat budjeti daromadlari
tarkibida to‘g‘ri va egri soliqlarning nisbatiga qarab u yoki
bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga baho
berish mumkin. Masalan, AQSHda budjet daromadlari
tarkibida to‘g‘ri soliqlar salmog‘ining 90 foizga yaqin bo‘li-
shi bu mamlakat iqtisodiyotining yuqori darajada rivojlan-
ganligidan darak beradi.
59
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
X
40,6 37,8 37,7 34,6 35,8
42,4 -4,8
2.2.1-jadval
O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlari 
tarkibida to‘g‘ri soliqlarning o‘rni
1
¹ Ko‘rsatkichlar
Yillar
2006-yilda
2002-yilga
nisbatan o‘zga-
rishi, punktda
1.
2.
Davlat budje-
ti daromad-
lari — jami
Shu jumladan:
to‘g‘ri soliqlar
2002 2003 2004 2005 2006 2008
prog.
1 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yillik hisobot ma’lumotlari aso-
sida hisoblangan.

Quyidagi 2.2.1-jadvalda O‘zbekiston Respublikasi bud-
jet amaliyotida to‘g‘ri soliqlarning tarkibi va undagi o‘zga-
rishlar ko‘rib chiqilgan.
Keltirilgan ma’lumotlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki,
2002—2006-yillar mobaynida to‘g‘ri soliqlarning mamlakat
davlat budjeti daromadlarining umumiy hajmidagi salmo-
g‘i pasayish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Bu esa, xalqaro
budjet amaliyotida shakllangan tendensiyalar nuqtayi naza-
ridan salbiy holat hisoblanadi. Chunki, mazkur tenden-
siyalarga muvofiq, bozor iqtisodiyoti sharoitida to‘g‘ri
soliqlarning davlat budjeti daromadlarining umumiy hajmi-
dagi salmog‘i barqaror tarzda saqlab turilishi yoki o‘sish
tendensiyasiga ega bo‘lishi lozim. 2008-yilda 2006-yilga
nisbatan 6,6 punktga o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lganligi
xalqaro budjet amaliyotiga mos kelayotganligidan dalolat
beradi. 
Egri soliqlar tarkibiga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz
solig‘i, bojxona boji, jismoniy shaxslarning transport vosita-
lari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun
soliqlari kiradi. 
2002—2008-yillar mobaynida egri soliqlarning O‘zbe-
kiston Respublikasi davlat budjeti daromadlarining umumiy
hajmidagi salmog‘i o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan (2.2.2-
jadval).
Mazkur tendensiyaning mavjudligi davlat budjeti daro-
madlarini shakllantirishning hozirgi holati nuqtayi nazari-
dan ijobiy hisoblanadi. Buning sababi shundaki, qo‘shilgan
60
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
X
46,1 45,6 51,9 54,6 57,8
50,2 +4,1
2.2.2-jadval
O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlari
tarkibida egri soliqlarning o‘rni
1
(foizda)
¹ Ko‘rsatkichlar
Yillar
2006-yilda
2002-yilga
nisbatan o‘zga-
rishi, punktda
1.
2.
Davlat bud-
jeti daromad-
lari — jami
Shu jumla-
dan: — egri
soliqlar
2002 2003 2004 2005 2006 2008
prog.
1 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yillik hisobot ma’lumotlari aso-
sida hisoblangan.

qiymat solig‘i va aksiz solig‘i iqtisodiy konyunkturaning
o‘zgarishlariga bevosita bog‘liq bo‘lmagan barqaror daro-
mad manbalari hisoblanadi va egri soliqlar bo‘yicha
tushumlarning asosiy qismini tashkil etadi.
O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti ijtimoiy xarajat-
larini o‘sish tendensiyasiga ega ekanligi davlat budjeti daro-
madlari hajmini uzluksiz oshirib borishni taqozo qiladi. Bu
esa, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i kabi barqaror
daromad manbalarini budjet daromadlarining tarkibidagi
yuqori salmog‘ini ta’minlashni taqozo qiladi.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, to‘g‘ri va egri soliqlar
yagona soliq tizimini tashkil etib, bir-biri bilan o‘zaro
bog‘langandir.
Yevropa mamlakatlarida egri soliqlarning roli AQSH,
Yaponiya, Kanada va Avstraliyaga qaraganda yuqoridir.
Yevropa mamlakatlarida jami soliq tushumlarining hajmida
egri soliqlarning salmog‘i 40 foizdan yuqori bo‘lib, ayrim
mamlakatlarda 50 foizni tashkil etadi. Mazkur ko‘rsatkich
50 foizdan yuqori bo‘lgan mamlakatlar guruhiga Meksika,
Turkiya va Koreya kiradi. AQSH, Yaponiya, Kanada va
Avstraliyada esa ushbu ko‘rsatkich 25—30 foizni tashkil
qiladi.
1
O‘zbekiston Respublikasining
davlat budjetiga to‘lanadigan
soliqlar va yig‘imlarning hal
qiluvchi asosiy qismini yuridik
shaxslarning soliqlari va boshqa majburiy to‘lovlari tashkil
etadi. Yuridik shaxslar quyidagi umumdavlat hamda mahal-
liy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘laydilar (2.2.1-
chizma).
Yuridik shaxslar soliq to‘lovchi bo‘lishi uchun yuridik
shaxs maqomini olganidan tashqari, albatta biror ruxsat
etilgan faoliyatdan daromad olgan bo‘lishlari zarur yoki
tovarlar (ish, xizmatlar) sotishdan oborotga ega bo‘lishlari
hamda statistika idoralarida, hokimiyatlardan ro‘yxatdan
o‘tgan (kodga ega) bo‘lishlari shart.
Jismoniy shaxslar yuridik shaxs maqomini olmagan
shaxslardir. Bunday shaxslarga O‘zbekiston Respublikasi
fuqarolari, fuqaroligi bo‘lmaganlar va chet el mamlakatlari
61
Yuridik va jismoniy
shaxslar to‘laydigan
soliqlar va yig‘imlar
1 
Ïàíñêîâ Â. Ï., Êíÿçåâ Â. Ã.
Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèÿ. — Ì.: ÌÖÔÝÐ,
2003. — ñ. 57—59.

62
1 
Soliq kodeksi asosida ishlab chiqildi.
YURIDIK SHAXSLAR TOMONIDAN TO‘LANADIGAN
SOLIQLAR VA BOSHQA MAJBURIY TO‘LOVLAR
Budjetdan tashqari fondlarga ajratmalar
Mahalliy soliqlar
Umumdavlat soliqlari
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i 
(yagona soliq to‘lovi)
Qo‘shilgan qiymat solig‘i
Aksiz solig‘i (aksiz osti tovarlar ishlab chiqarganda)
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i (hu-
quqiy to‘lovchi yuridik shaxs hisoblanganligi uchun)
Yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar
va maxsus to‘lovlar
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
Mol-mulk solig‘i
Yer solig‘i (yagona yer solig‘i)
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirish solig‘i
Jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, di-
zel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq
Yuridik shaxslarning
mehnatga haq
to‘lash fondidan
Ish haqi fondidan sug‘urta ajratmasi
Pensiya fondiga ajratmalar
Ish haqi fondidan bandlikka
ko‘maklashuvchi fondga ajratmalar
Ish haqi fondidan kasaba
uyushmalariga ajratmalar
Mahsulotlar sotish hajmidan pensiya
fondiga ajratmalar
Maktab ta’limini rivojlantirish fondiga ajratmalar
(Davlat umummilliy dasturi asosida)
Respublika yo‘l fondiga ajratmalar
2.2.1-chizma. 
Yuridik shaxslar tomonidan to‘lanadigan soliqlar
va boshqa majburiy to‘lovlar.
1

fuqarolari kiradi. O‘zbekiston Respublikasi soliq qonun-
chiligiga binoan soliqqa tortish maqsadida soliq to‘lovchilar
yuridik va jismoniy shaxslarga bo‘lingan. Jismoniy shaxslar
to‘laydigan soliqlar davlat budjeti daromadlarining 20—25
foizini tashkil etadi.
Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlarning xususiyati
shundan iboratki, soliq jismoniy shaxsning tog‘ridan to‘g‘ri
o‘z daromadidan olinadi. Ular to‘laydigan soliqlar va
yig‘imlar asosan budjetga naqd pul to‘lash yo‘li bilan o‘tka-
ziladi (2.2.2-chizma).
63
2.2.2-chizma. 
Jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqlar
.
Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortish
Ish haqi
ko‘rinishida 
hamda
mol-mulkni
ijaraga
berishdan
olingan
daromadlari
Foiz va
dividend
ko‘rinishidagi 
daromadlar
1-son (III q),
hamda 2-son (I q)
ro‘yxatlarda qayd
etilgan ishlar,
hunarlar va
lavozimlarda
band bo‘lgan
ayollarning
daromadi
(VMQ 12.05.1994-y. 
250-son)
Noqulay tabiiy-iqlim
sharoitlari bilan bog‘liq
bo‘lgan ish haqiga
qo‘shimcha to‘lovlar va
koeffitsientlar (tuman
to‘lovlari va h.k.)
Ishlab chiqarishlar,
muassasalar, ishlar, 
kasblar, lavozimlar
va ko‘rsatkichlarning
1-, 2- va 3-son ro‘yxatlariga
kiritilganlar (VMQ
12.05.1994-y. 250-son)
O‘ta zararli,
o‘ta og‘ir,
zararli va og‘ir
sharoitli
ishlarda
olingan
daromadlar
Tadbirkorlik
faoliyatidan
olingan 
daromadlar
12–22%
stavkada
10%
stavkada
13%
stavkada
Daromaddan 
soliq olish
darajasi
25%dan
ortmaydi
Daromaddan 
soliq olish
darajasi
20%dan
ortmaydi
Faoliyat
turiga
qarab qat’iy
belgilangan 
soliq stavkasi

Jismoniy shaxslar davlat budjetiga quyidagi soliqlar va
boshqa majburiy to‘lovlarni to‘laydi:
— jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliq;
— mol-mulk solig‘i;
— yer solig‘i;
— jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin,
dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganligi uchun soliq;
— jismoniy shaxslar tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanganda daromadiga o‘rnatilgan qat’i stavkadagi
soliq;
— qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa soliqlar va
majburiy to‘lovlar.
O‘zbekiston Respublikasida soliq
tizimining huquqiy asoslari, soliq
to‘lovchilarning huquqlari ham-
da majburiyatlari, soliq ishlarini
yuritish tartiboti va soliq haqida-
gi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik Soliq
Kodeksi, O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xiz-
mati to‘g‘risida»gi qonuni va shu kabi bevosita soliqqa oid
qonun hujjatlari orqali tartibga solib turiladi. 
Soliq haqidagi qonun hujjatlarining boshqa qonunlar va
qonun hujjatlaridan o‘rin olgan normalari Soliq kodeksiga
muvofiq bo‘lishi lozim. Agar O‘zbekiston Respublikasining
xalqaro shartnomasida Soliq Kodeksidan boshqacha
qoidalar belgilangan yoki nazarda tutilgan bo‘lsa, unda
xalqaro shartnoma qoidalarida belgilangan shartlar amalda
qo‘llaniladi. 
Soliq solish – yuridik shaxslarga nisbatan mulkchilik
shaklidan qat’i nazar, qonun oldida tenglik, jismoniy shaxs-
larga nisbatan esa jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib
chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeyidan qat’i
nazar, qonun oldida tenglik asosida amalga oshiriladi. 
Belgilanayotgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar
tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) yoki pul mablag‘lari-
ning O‘zbekiston Respublikasi hududi doirasida erkin muo-
malada bo‘lishini bevosita yoki bilvosita cheklab qo‘yishi
yoxud soliq to‘lovchining iqtisodiy faoliyatini boshqacha
tarzda cheklab qo‘yishi yoki unga g‘ov bo‘lishi mumkin
emas. Olingan manbalaridan qat’i nazar, barcha daromad-
larga soliq solinishi lozim, soliq imtiyozlarini belgilashda
esa albatta ijtimoiy adolat prinsiplariga rioya etilishi kerak.
64
Soliq tizimining huquqiy
asoslari, soliq
to‘lovchilarning huquq
va majburiyatlari

O‘zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlar O‘zbekiston Respublikasining pul birli-
gi — so‘mda hisoblab chiqariladi.
Amaldagi Soliq kodeksiga ko‘ra soliq to‘lovchilar quyi-
dagi huquqlarga egadirlar:
œ 
Soliq organlaridan soliq haqidagi qonun hujjatlari
masalalari bo‘yicha axborot va maslahatlar olish.
Soliq to‘lovchi yuridik va jismoniy shaxslar o‘zlari ro‘y-
xatdan o‘tgan quyi davlat soliq xizmati organlariga borib,
budjet oldidagi o‘z majburiyatlarini xatolarsiz bajarish
maqsadida tegishli axborotlarni yoki maslahatlarni bepul
olish imkoniyatlariga ega.
œ 
Soliq kodeksida va boshqa qonun hujjatlarida belgilab
qo‘yilgan tartibda va asoslarda soliq imtiyozlaridan foy-
dalanish.
Soliq to‘lovchilar nafaqat Soliq kodeksida balki, Vazir-
lar Mahkamasining yoki O‘zbekiston Respublikasi Prezi-
dentining tegishli Qaror va Farmonlarida ko‘zda tutilgan
imtiyozlardan ham foydalanish huquqlariga egadirlar. Misol
uchun, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2002-yil 13-noyabrdagi 390-sonli «Bozorni iste’mol tovar-
lari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab chiqa-
ruvchilar va savdo tashkilotlarining o‘zaro munosabatlarini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga,
asosan, xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqaruvchi mulkchi-
lik shaklidan qat’i nazar barcha korxonalar belgilangan
foyda solig‘idan 20 foiz miqdorida imtiyozga egadirlar.
œ 
Budjetga ortiqcha miqdorda tushgan soliqlar va
boshqa majburiy to‘lovlar summasini qaytarish to‘g‘risida
yozma ariza bilan murojaat qilish.
Amaliyotda shunday holatlar uchraydiki, gohida soliq
to‘lovchilarning o‘zlari, gohida esa soliq idoralarining ongli
harakatlari tufayli soliqlar va yig‘imlardan ortiqcha to‘lov-
larni undirish amalga oshiriladi, ayniqsa, chorak yakuni
yoki moliyaviy yil yakunlanayotgan vaqtda ayrim soliq
turlaridan prognoz-rejalarni bajarish maqsadida korxona-
larning bankdagi hisob raqamlaridan inkassa topshiriqno-
masi orqali qonunchilikka zid ravishda majburiy undirish
holatlari ko‘p uchrashi mumkin. Budjetga ortiqcha undi-
rilgan soliqlar 30 kun muddat ichida soliq to‘lovchilarga
qaytarilishi yoki boshqa soliqlar va yig‘imlardan qarzi mav-
65
3—4777

jud bo‘lgan holda o‘sha qarzni qoplash imkoniyati paydo
bo‘ladi.
œ 
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha budjet
oldidagi o‘z soliq majburiyatlarini bajarish yuzasidan soliq
organlaridagi mavjud ma’lumotlar bilan tanishish.
Ushbu bandga muvofiq soliq to‘lovchilar quyi soliq ido-
ralariga berilgan soliq turlari bo‘yicha belgilangan prognoz-
reja va shu kabi xo‘jalik va moliyaviy faoliyatlariga tegishli
bo‘lgan soliqqa tortish masalalari bo‘yicha ma’lumotlar
bilan tanishish imkoniyatlariga egadirlar.
œ 
Soliq organlari o‘tkazgan tekshiruv materiallari bilan
tanishish va tekshiruv dalolatnomalarini olish, tekshiruv-
larning natijalaridan norozi bo‘lgan taqdirda soliq organiga
o‘zining yozma e’tirozlarini o‘n kunlik muddat ichida taq-
dim etish.
Soliq to‘lovchilar faoliyati soliq organlari tomonidan
tekshirilganda aniqlangan xato va kamchiliklar, qo‘shimcha
hisoblangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar, hisoblan-
gan moliyaviy jarimalar to‘g‘risida tuzilgan dalolatnoma
korxona mansabdor shaxslariga (bosh hisobchisiga) tanish-
tirilishi shart. Tekshirish natijalarini korxona rahbariyati
nohaq deb hisoblashi hamda e’tiroz bildirishi ham mumkin.
Bunday holatda, soliq to‘lovchi soliq idorasi rahbariyati
nomiga yoxud yuqori soliq idoralariga yozma murojaat qi-
lishlari mumkin. Soliq idoralarida ekspert komissiyasi tuzil-
gan bo‘lib, ushbu komissiya tomonidan soliq to‘lovchilar-
ning yozma e’tirozlari bir oy muddat ichida ko‘rib chiqila-
di va natijasi arizachiga bildiriladi. Bunday holatda tek-
shirish natijasida soliq to‘lovchiga nisbatan qo‘shimcha
hisoblangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar hamda
moliyaviy jarimalarni budjetga undirish to‘xtatilmaydi.
œ 
Soliq organlarining qarorlari va ular mansabdor shaxs-
larining xatti-harakatlari ustidan yuqori soliq organlariga
yoki sudga shikoyat qilish. 
Soliq organlari o‘zlariga berilgan vakolat doiralarida qa-
bul qilgan qarorlari ayrim hollarda soliq to‘lovchilarning
e’tirozlarini keltirib chiqarishi mumkin yoki ular mansab-
dor shaxslarning xatti-harakatlarini soliq to‘lovchi qonunga
zid deb hisoblashlari va ularga barham berish maqsadida
yuqori soliq organlari (Davlat soliq boshqarmasi, Davlat so-
liq qo‘mitasi)ga yoxud sudga shikoyat bilan da’vo qilishlari
mumkin. Bunday holat amaliyotda ba’zida uchrab turadi.
66

œ 
Soliq solish obyektini hisobga olishda, soliqlar va
boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish va to‘lashda
o‘zlari yo‘l qo‘ygan xatolarni mustaqil ravishda tuzatish. 
Soliq to‘lovchilar soliq hisob-kitobini quyi soliq ido-
ralariga qonunchilikda belgilangan muddatlarda topshirgan-
dan so‘ng, xato va kamchiliklarni aniqlashsa, uni qayta
tuzatib, darhol soliq idoralariga qayta soliq hisob-kitoblari-
ni topshirishlari lozim bo‘ladi. Aks holda, qonun oldida
javob berishga to‘g‘ri keladi. 
Soliq to‘lovchilar Soliq Kodeksida va boshqa qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga ham ega
bo‘lishlari mumkin. 
Soliq kodeksiga ko‘ra soliq to‘lovchilar quyidagi majbu-
riyatlarga egadirlar: 
œ 
Belgilangan tartibda va muddatlarda soliq organlarida
ro‘yxatdan o‘tish, pochta manzili o‘zgargan taqdirda esa
(notijorat tashkilotlar qayta ro‘yxatdan o‘tkazilgan taqdirda
ham), bu haqda soliq organlarini o‘n kunlik muddat ichida
yozma ravishda xabardor etish.
Soliq to‘lovchilar amaldagi qonunchilikka muvofiq dav-
lat ro‘yxatidan o‘tgandan so‘ng, albatta quyi soliq idorala-
ridan ham ro‘yxatdan o‘tishi va tegishli ravishda soliq
to‘lovchining identifikatsion raqami (STIR)ni olishi shart.
STIR Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan markazlashgan
tartibda ro‘yxatga olinadi va soliq to‘lovchilarga quyi soliq
idoralari tomonidan yetkaziladi.
œ 
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning tegishli
summasini o‘z vaqtida va to‘liq hajmda to‘lash.
Soliq to‘lovchilar hisobot davrida hisoblangan soliqlar
va yig‘imlarni o‘z vaqtida, to‘liq miqdorda budjetga to‘lab
berishlari shart. Aksincha, soliq idoralari tomonidan o‘z
vaqtida budjetga o‘tkazilmagan soliqlar va yig‘imlar sum-
masiga nisbatan har bir kechiktirilgan kun uchun 0,05 foiz
miqdorida jarima (penya) hisoblanadi. Hisoblangan penya
miqdori korxonaning sof foydasi hisobidan qoplanadi.
œ 
Buxgalteriya hisobini va hisob hujjatlarini qonun huj-
jatlariga muvofiq yuritish.
Korxona o‘zining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliya-
tini yuritishda qonunchilik bilan belgilab berilgan hisob va
buxgalteriya hisobi hujjatlarini yuritishga majburdir. Korxo-
nada buxgalteriya hisobini yuritish tegishli qonunchilik nor-
malari asosida amalga oshiriladi.
67

œ 
Moliyaviy hisobotni, soliqlar bo‘yicha hisob-kitoblarni
yoki daromadlar to‘g‘risidagi deklaratsiyalarni qonun huj-
jatlarida belgilangan tartibda soliq organlariga taqdim etish.
Soliq to‘lovchilar har bir soliq turi bo‘yicha hisob-kitob-
larini belgilangan muddatlardan kechiktirmasdan soliq ido-
ralariga taqdim etadi. Aks holda, korxonaga va korxona-
ning mansabdor shaxslariga nisbatan moliyaviy va ma’-
muriy jazo choralari qo‘llaniladi.
œ 
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chi-
qarish, to‘lash bilan bog‘liq hujjatlar va ma’lumotlarni,
shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar yuzasidan
imtiyozlar huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni soliq organlari-
ga taqdim etish.
Soliq to‘lovchilarga Soliq kodeksida, O‘zbekiston Res-
publikasi Prezidenti qarorlarida yoki boshqa qonun hujjat-
larida soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlardan imtiyozlar
ko‘zda tutilgan holda, ular imtiyoz olish huquqini tas-
diqlovchi tegishli qonun hujjatlarini quyi soliq idoralariga
taqdim etishi shart. Imtiyoz huquqini tasdiqlovchi hujjat
mavjud bo‘lgandagina ular imtiyozlardan foydalanishlari
mumkin.
œ 
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab
chiqarish, to‘lash masalalarini tekshirish uchun soliq organ-
larining mansabdor shaxslarini daromad olish yoki soliq
solish obyektlarining saqlanishi bilan bog‘liq binolar va joy-
larga kirishiga ruxsat berish. 
Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Res-
publika kengashining tekshiruv rejasiga asosan Davlat soliq
xizmati organlari tomonidan soliq to‘lovchilar faoliyati tek-
shirilganda korxonalar soliqqa tortish obyekti bilan bog‘liq
bo‘lgan barcha obyektlarini ko‘zdan kechirishga va bundan
tashqari tekshirishga sharoit yaratib berishlari lozim. Aks
holda, soliq idoralarining qonuniy talablari bajarilmagan
hisoblanadi va ularga nisbatan qonunchilikda ko‘zda tutil-
gan tegishli jazo choralari qo‘llaniladi.
œ 
Soliq organlarining soliq haqidagi qonun hujjatlarini
buzish hollarini bartaraf etish to‘g‘risidagi talablarini baja-
rish.
Soliq idoralari tomonidan o‘tkazilgan tekshirishlar nati-
jasida aniqlangan xato va kamchiliklarni bartaraf etish yoki
ularning boshqa vakolat doirasidagi qonuniy talablari soliq
to‘lovchilar tomonidan bajarilishi majburdir.
68

Soliq to‘lovchilar Soliq Kodeksida va boshqa qonun
hujjatlarida o‘z zimmalariga yuklatilgan boshqa huquq va
majburiyatlarga ham ega bo‘lishlari mumkin.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliqqa tortish obyektiga qarab soliqlar qanday guruhlanadi?
2. Oborotdan olinadigan soliqlarga qaysi soliqlar kiradi?
3. Daromaddan olinadigan soliqlarga qaysi soliqlar kiradi?
4. Mol-mulk va yer maydonlaridan olinadigan soliqlarga qaysi
soliqlarni kiritish mumkin?
5. Soliqlar iqtisodiy mohiyatiga qarab qanday guruhlanadi?
6. To‘g‘ri soliqlar tarkibiga qanday soliqlar kiradi va u nima
uchun to‘g‘ri soliq deb ataladi?
7. Egri soliqlar tarkibiga qanday soliqlar kiradi? 
8. Egri soliqlarning ijobiy va salbiy tomonlarini ko‘rsating.
9. Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarning farqi
nimadan iborat?
10. Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlarning o‘ziga xos
xususiyatlari nima?
11. Soliq to‘lovchilar qanday huquqlarga ega?
12. Soliq to‘lovchilar qanday majburiyatlarga ega?
II bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati:
1.2., 1.3., 1.4., 1.13., 1.17., 2.1., 3.2., 3.11., 3.12., 3.15., 3.32.,
3.37., 3.42., 3.12., 4.12., 6.10., 6.14. 
69

III B O B. YURIDIK SHAXSLARNI
SOLIQQA TORTISH
3.1. YURIDIK SHAXSLARDAN
OLINADIGAN FOYDA SOLIG‘I
O‘zbekiston Respublikasi davlat
budjeti daromadlari 1991-yilga
qadar, asosan, davlat korxonalari
foydasidan ajratiladigan ajrat-
malar hisobidan shakllanar edi. Ushbu foydadan ajratma
davlat tomonidan belgilangan majburiy to‘lov bo‘lib, u
korxonalar balans foydasining 90 foizgacha bo‘lgan qismini
budjetga olib ketar edi. Qolgan mablag‘lar esa korxona
tomonidan emas, balki yuqori tashkilot topshirig‘iga ko‘ra
tegishli fondlarga taqsimlanar edi.
Respublikamiz ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor
munosabatlariga o‘tishi tufayli mamlakatimiz xo‘jalik tur-
mushida chuqur ijobiy o‘zgarishlar ro‘y bera boshladi.
Natijada mulkchilikning turli shakllari rivojlanishi, korxo-
nalarning imkoniyatini oshishi, bozor infrastrukturasi rivoj-
lanishi bilan majburiy ajratmalarning avvalgi tizimi korxo-
nalarning xo‘jalik yuritish samaradorligini ta’minlay olmay
qoldi hamda ular bevosita va bilvosita investitsiya dasturla-
riga to‘sqinliq qila boshladi. Chunki, foydadan ajratma
o‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra faqat davlat korxonalari
foydasidan ajratilishi lozim edi.
Bozor munosabatlari rivojlanishi bilan iqtisodiyotni
soliqlar yordamida tartibga solish, xususan, foydadan ajrat-
malar o‘rniga daromad solig‘ini joriy etish zarurati paydo
bo‘ldi va 1992-yildan boshlab barcha turdagi xo‘jalik yuri-
tuvchi subyektlar «Daromad» solig‘ini to‘lashga o‘tdilar.
O‘zbekiston Respublikasi rubl mintaqasida qolib turgan
vaqtda daromad solig‘ini olishga o‘tish pul qadrsizlanishi
tufayli ish haqi o‘sishini cheklash uchun davlat tomonidan
majburiy chora bo‘ldi. Bunday sharoitda ishlab chiqaruv-
chilarning moliyaviy ahvoli yomonlasha boshladi. Natijada,
mahsulotga talab pasayib, sotishdan olingan tushum hajmi
kamaygani holda, ular o‘z ishlab chiqarishlari yo‘nalishini
70
Foyda solig‘ining joriy
qilinishi, iqtisodiy
mohiyati va ahamiyati

o‘zgartirishga, foyda olmasalar ham juda katta miqdorda
ishchilarga ish haqi to‘lashga majbur bo‘ldilar. Bunday
holatda amaliyotda korxonalar hisobot davrida foyda bilan
faoliyatlarini yakunlamasada daromad solig‘ini ish haqi
fondidan belgilangan stavkada to‘lashga majbur edilar.
1995-yil yanvar oyidan boshlab soliqlarning rag‘bat-
lantiruvchi rolini kuchaytirish maqsadida mamlakatimizda
korxonalarning foydasidan olinadigan soliq joriy etildi. Shu
bilan bir qatorda soliq to‘lovchilarning ayrim toifalari
uchun daromad solig‘i va yalpi daromad solig‘i tartibi
saqlab qolindi (tijorat banklari, sug‘urta tashkilotlari, kino-
konsert faoliyatini olib boruvchi muassasalar, ko‘ngil ochar
o‘yinlarni tashkil etuvchi korxonalar, birja va boshqa shu
kabi korxonalar). 
2008-yil 1-yanvardan kuchga kirgan Soliq kodeksining
23-moddasiga ko‘ra yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘i umumdavlat soliqlari tarkibiga kirib, u davlat budjeti
daromadlarini shakllantirishda asosiy manbalardan biri
hisoblanadi.
Diagramma ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, yuridik
shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining ulushi 2000-yilda
12,8 foizni tashkil etgani holda, 2005-yilda 6,3 foizni,
71
3.1.1-diagramma.
2001—2009-yillarda yuridik shaxslardan olinadigan
foyda solig‘ining davlat budjeti daromadlaridagi salmog‘i.
1
1 
O‘zbekiston Respublikasining 2000—2009-yillardagi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida O‘zbekiston Res-
publikasi Vazirlar Mahkamasi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari
asosida tayyorlangan.
2000-y.
2005-y.
2009-y. progr.
2003-y.
2002-y.
2001-y.
2004-y.
5,2

2009-yilda esa 5,2 foizni tashkil etishi prognozlashtirilgan,
ya’ni tahlil etilgan 7 yil davomida bu ko‘rsatkich 2,5 baro-
barga kamaygan. Bu holat yuridik shaxslardan olinadigan
foyda solig‘i stavkalarini yildan yilga pasayib borayotganligi
bilan izohlanadi. Daromadning ko‘p qismi korxonalar ix-
tiyorida qolishi ularning investitsion faolligini oshiradi,
yangi ishchi o‘rinlar ochish, raqobatbardosh tovarlar ishlab
chiqarish hamda ish va xizmatlar ko‘rsatish uchun yanada
keng moliyaviy imkoniyat yaratadi.
Soliq kodeksiga ko‘ra yuridik
shaxslardan olinadigan foyda so-
lig‘i to‘lovchilari bo‘lib, moliya
yilida soliqqa tortiladigan foyda-
ga ega bo‘lgan yuridik shaxslar hisoblanadi. Ammo soliqqa
tortishning alohida tartibiga o‘tgan korxonalar, jumladan,
yagona soliq to‘loviga o‘tgan mikrofirma va kichik korxo-
nalar, savdo va umumiy ovqatlanish tashkilotlari, yagona
yer solig‘i to‘lovchi qishloq xo‘jalik tovari ishlab chiqaruv-
chilar bu soliqni to‘lovchisi hisoblanishmaydi. Ular o‘zlari
uchun ixchamlashtirilgan soliqni to‘laydilar. Bulardan tash-
qari tadbirkorlik faoliyatining faqat alohida turlariga qat’i
stavkada soliq to‘lovchilar ham bu soliqni to‘lovchilari
hisoblanishmaydi.
Yuridik shaxslar foyda solig‘i bo‘yicha budjet bilan
hisob-kitoblarni mustaqil ravishda amalga oshiradilar.
Ayrim iqtisodiyot tarmoq korxonalari budjet bilan hisob-
kitoblarni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi-
ning qaroriga binoan markazlashtirilgan tartibda amalga
oshirishlari mumkin (misol uchun, energetika, neftgaz-
xolding kabi tarmoq korxonalarida).
Soliqqa tortish maqsadida foydaga soliq to‘lovchilarni
rezidentlar va norezidentlarga ajratiladi.
O‘zbekiston Respublikasining rezidenti deb, O‘zbekis-
tonda ta’sis etilgan yoki ro‘yxatdan o‘tgan hamda bosh
korxonasi O‘zbekistonda joylashib, O‘zbekiston Respub-
likasidan tashqarida ro‘yxatdan o‘tgan yuridik shaxslar
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi rezidenti bo‘lgan
yuridik shaxslar O‘zbekistonda va undan tashqaridagi fao-
liyatdan olgan daromadlaridan foyda solig‘iga tortiladilar.
O‘zbekiston Respublikasining norezidentlari esa, faqat
O‘zbekiston Respublikasida faoliyat ko‘rsatishdan olgan
daromadlari bo‘yicha soliqqa tortiladilar.
72
Soliq to‘lovchilar tarkibi,
soliq obyekti va soliq
bazasi 

Rezidentlar doimiy faoliyat ko‘rsatuvchilar bo‘lsa,
norezidentlar faoliyati respublikada vaqtinchalik xarakterga
ega bo‘ladi.
Yuridik shaxslar foyda solig‘i to‘lovchilari bo‘lishi
uchun quyidagi shartlarga javob berishi kerak:
œ 
ruxsat etilgan faoliyatdan foyda olishi (qonunchilik
bilan taqiqlangan faoliyatdan tashqari);
œ 
o‘zining mol-mulkiga ega bo‘lishi;
œ 
mustaqil tugallangan buxgalteriya balansiga ega
bo‘lishi;
œ 
bankda hisob raqamiga ega bo‘lishi;
œ 
identifikatsion raqamga ega bo‘lishi.
œ 
mahalliy hokimiyat organlaridan ro‘yxatdan o‘tgan
bo‘lishi.
Umumiy tartib bo‘yicha yuridik shaxslar qayd etilgan
shartlarga javob bersagina foyda solig‘i to‘lovchilar bo‘lib
hisoblanadilar.
Soliq kodeksining 127-moddasiga ko‘ra yuridik shaxs-
lardan olinadigan foyda solig‘ining obyekti bo‘lib, O‘zbe-
kiston Respublikasi rezidentlarining va norezidentlarining
foydasi hamda rezident va norezidentlarning chegirmalar
qilinmagan holda to‘lov manbayidan soliq solinadigan
daromadlar hisoblanadi.
Soliq solinadigan baza esa jami daromad bilan chegirib
tashlanadigan xarajatlar o‘rtasidagi farq sifatida soliq soli-
nadigan foydaning kamaytirilishi hisobga olingan holda
hisoblab chiqarilgan soliq solinadigan foydadan kelib chiqib
belgilanadi (Soliq kodeksining 128-moddasi).
Yuridik shaxslarning foyda solig‘i
bo‘yicha soliqni to‘liq, to‘g‘ri
aniqlash (hisoblash) uchun ular-
ning jami daromadlari tarkibiga
nimalar kirishini mukammal o‘rganish zarur bo‘ladi.
Yuridik shaxslarning jami daromadi tarkibiga ular
tomonidan olinishi lozim bo‘lgan (olingan) ortilgan tovar,
bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat haqlari kabi pul va bepul
(pulsiz) qaytarmaslik sharti bilan olingan mablag‘lar kiradi.
Demak, olingan kreditlar jami daromadga kirmaydi.
Yuridik shaxslarning 
jami daromadlari tarkibiga
quyida-
gilar kiradi:
œ 
tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan olinadigan daro-
madlar;
73
Jami daromadlar tarkibi,
jami daromaddan chegir-
malar

œ 
boshqa daromadlar.
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan,
shu jumladan, yordamchi xizmatlar tomonidan realizatsiya
qilishdan qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i chegirib
tashlangan holda olingan tushum tovarlarni (ishlarni, xiz-
matlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromaddir.
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan
olinadigan tushum yuklab jo‘natilgan tovarlar (bajarilgan
ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar) qiymatidan kelib chiqqan
holda tovarlarni jo‘natish, ishlarni bajarish, xizmatlar
ko‘rsatish hollarini tasdiqlovchi hujjatlar asosida belgila-
nadi.
Vositachilik faoliyatidan daromadlar oladigan yuridik
shaxslar uchun tushum deyilganda ko‘rsatilgan xizmatlar
uchun olinishi lozim bo‘lgan haq summasi tushuniladi.
Qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga
tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy ishlar (xizmatlar)
bo‘yicha, shuningdek, obyektlarni foydalanishga tayyor
qilib qurish chog‘ida shartnomaviy baholardan kelib chiqib
haq to‘lash uchun hisob-kitob hujjatlari taqdim etilgan,
buyurtmachilar tomonidan bajarilgan (ko‘rsatilgan) va tas-
diqlangan ishlarning (xizmatlarning) qo‘shilgan qiymat
solig‘i kiritilmagan qiymati daromadga qo‘shiladi.
Tovarlar (ishlar, xizmatlar) tannarxidan yoki tovarlar
olingan bahosidan past baholarda (tovarni olish bilan
bog‘liq xarajatlarni hisobga olgan holda) realizatsiya qilin-
ganda, shuningdek, tovarlar (ishlar, xizmatlar) bepul top-
shirilganda soliq solish maqsadlari uchun tovarlarni (ish-
larni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan tushum
tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) tannarxi yoki
tovarlar olingan baho asosida (tovarni olish bilan bog‘liq
xarajatlarni hisobga olgan holda) aniqlanadi.
Boshqa daromadlarga tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni)
ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bilan bog‘liq bo‘lma-
gan operatsiyalardan olinadigan daromadlar kiradi.
Jumladan:
œ 
asosiy vositalari va boshqa mol-mulki chiqib ketishi-
dan olinadigan daromadlar;
œ 
mol-mulkni operativ ijaraga berishdan olinadigan
daromadlar;
œ 
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni moliyaviy
ijaraga berishdan olinadigan daromadlar;
74

œ 
tekin olingan mol-mulk, mulkiy huquqlar, shuning-
dek, ishlar va xizmatlar; 
œ 
inventarizatsiya natijasida aniqlangan ortiqcha tovar-
moddiy zaxiralar hamda boshqa mol-mulk qiymati tariqa-
sidagi daromadlar;
œ 
hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillardagi daromad-
lar;
œ 
majburiyatlarni hisobdan chiqarishdan olinadigan
daromadlar.
Bunga da’vo muddati o‘tgan hisobdan chiqarilgan maj-
buriyatlar hamda sudning yoki vakolatli davlat organining
qaroriga binoan hisobdan chiqarilgan majburiyatlar kiradi:
œ 
talablardan o‘zganing foydasiga voz kechish shartno-
masi bo‘yicha olingan daromadlar;
œ 
jami daromaddan ilgari chegirib tashlangan xarajatlar
yoki zararlarning o‘rnini qoplash tarzida olingan daromad-
lar;
œ 
xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklardan olinadigan daro-
madlar; 
œ 
undirib olingan yoki qarzdor tomonidan tan olingan
jarima va penyalar;
œ 
valuta hisobvaraqlari bo‘yicha kursdagi ijobiy farq;
œ 
dividendlar va foizlar;
œ 
royalti; 
œ 
tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish
bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan operatsiyalardan olinadi-
gan boshqa daromadlar.
Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagilar yuridik shaxs daroma-
di sifatida qaralmaydi:
— ustav fondiga (ustav kapitaliga) olingan hissalar; 
— sotilayotgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun boshqa
shaxslardan dastlabki haq (bo‘nak) tarzida olingan mab-
lag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar);
— budjetdan berilgan subsidiyalar;
— agar mablag‘larni (mol-mulk yoki mulkiy huquq-
larni) boshqa shaxsga o‘tkazish, ishlarni bajarish, xizmatlar
ko‘rsatish O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori
asosida yuz berayotgan bo‘lsa, tekin olingan mablag‘lar
(mol-mulk yoki mulkiy huquqlar), ishlar va xizmatlar;
— olingan grantlar;
75

— sug‘urta shartnomalari bo‘yicha sug‘urta tovoni (su-
g‘urta summasi) tariqasida olingan mablag‘lar;
— investor va davlat mulkini boshqarish bo‘yicha vako-
latli davlat organi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga binoan
investitsiya majburiyatlari sifatida kiritilayotgan mol-mulk;
— va boshqa qonunchilikda nazarda tutilgan daromad-
lar.
Yuridik shaxslarning jami daromadlari tarkibi O‘zbe-
kiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-
fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish-
lar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi
hamda moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibi to‘g‘risi-
da»gi Nizom bilan aniqlanadi va quyidagi ketma-ketlikdagi
ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi:
1) 
mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda
; 
YF=SST-IT,
bu yerda:
YF — yalpi foyda, SST — sotishdan olingan sof tu-
shum, IT — sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tan-
narxi;
2) 
asosiy faoliyatdan olingan foyda;
AFF=YF-DX+BD-BZ,
bu yerda:
AFF — asosiy faoliyatdan olingan foyda, DX — davr
xarajatlari, BD — asosiy faoliyatdan olingan boshqa daro-
madlar, BZ — asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar.
3) 
umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar);
UF=AFF+MD-MX,
bunda: UF — umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda;
MD — moliyaviy faoliyatdan daromadlar; MX — moliyaviy
faoliyat xarajatlari;
4) 
soliq to‘languncha olingan foyda;
STF=UF+FP-FZ,
bunda: STF — soliq to‘laguncha olingan foyda; FP —
favqulodda vaziyatdan olingan foyda; FZ — favqulodda
vaziyatdan ko‘rilgan zarar.
Yilning sof foydasi, korxona foyda solig‘ini va undan
keyin obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘ini to‘lagandan so‘ng korxonanig o‘zida qoladi.
Jami daromaddan chegirmalar
. Soliq to‘lovchining
xarajatlari soliq solinadigan foydani aniqlash paytida che-
girib tashlanadi. Xarajatlar haqiqatda qaysi soliq davrida
amalga oshirilgan bo‘lsa, o‘sha davrda chegiriladi. Soliq
kodeksiga ko‘ra (141-modda) xarajatlar chegiriladigan va
chegirib tashlanmaydigan xarajatlarga bo‘linadi.
76

Chegirib tashlanadigan xarajatlarga moddiy xarajatlar,
mehnatga haq to‘lash xarajatlari, amortizatsiya xarajatlari
hamda Soliq kodeksining 145-moddasida nazarda tutilgan
boshqa xarajatlar kiradi. 
Soliq solinadigan bazaga kiritiladigan, ya’ni chegiril-
maydigan xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
— moddiy qimmatliklarning tabiiy kamayish normala-
ridan ortiqcha yo‘qotishlar va buzilishlar;
— xodimlarga beriladigan yoki soliq to‘lovchining umu-
miy ovqatlanish ehtiyojlari uchun yordamchi xo‘jaliklar
tomonidan ishlab chiqariladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar)
bo‘yicha narxdagi farqlar (zararlar);
— xizmat safarlari, vakillik xarajatlari, ixtiyoriy sug‘urta
turlari bo‘yicha ajratmalar bo‘yicha belgilangan normalar-
dan ortiqcha xarajatlar;
— nodavlat Pensiya jamg‘armalariga ajratmalar;
— xo‘jalik boshqaruvi organini saqlab turish uchun
ajratmalar;
— umumiy ovqatlanish korxonalari yoki boshqa chet
tashkilotlarga joylarni bepul berish xarajatlari, ushbu kor-
xonalar va tashkilotlar uchun kommunal xizmatlar ko‘rsa-
tish qiymatini to‘lash;
— yillik moliyaviy hisobotni bir hisobot davrida bir
martadan ortiq auditdan o‘tkazish xarajatlari;
— soliq to‘lovchining faoliyatida talab etilmaydigan
kasblar bo‘yicha kadrlar tayyorlash xarajatlari;
— xodimlarga bepul ko‘rsatiladigan kommunal xizmat-
lar, beriladigan oziq-ovqatlar, tovarlar, mahsulotlar va
boshqa qimmatliklar yoki soliq to‘lovchining xodimlari
uchun ishlar hamda xizmatlarni bajarish qiymati, ularga
bepul beriladigan uy-joy haqini to‘lash xarajatlari (yoki uy-
joy, kommunal xizmatlar va boshqalar uchun pul kompen-
satsiyasi summalari);
— xodimlarga qo‘shimcha berilgan ta’tillarga to‘langan
haq va ular yuzasidan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
normalardan ortiqcha kompensatsiyalar, bundan noqulay
va o‘ziga xos mehnat sharoitlarida, shuningdek, og‘ir va
noqulay tabiiy iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun ayrim
tarmoqlarning xodimlariga qonun hujjatlariga muvofiq
belgilangan qo‘shimcha ta’tillar uchun to‘langan haq mus-
tasno;
77

— xodimlarning ovqatlanishi, yo‘l haqi, davolanishi
uchun, davolanish va dam olishi uchun yo‘llanmalar, eks-
kursiyalar va sayohatlar uchun, sport seksiyalari, to‘garak-
lari, klublaridagi mashg‘ulotlarga, madaniy-tomosha, jis-
moniy tarbiya va sport tadbirlariga borishi uchun, obunaga
hamda xodimlarning shaxsiy foydalanishi uchun tovarlarga
qilingan xarajatlarning o‘rnini qoplash yoki to‘lash va bosh-
qa shunga o‘xshash to‘lovlar;
— pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan
mehnat faxriylariga bir yo‘la to‘lanadigan nafaqalar;
— xodimlarga to‘lanadigan moddiy yordam (xodimning
mehnatda jarohatlanishi yoki uning sog‘lig‘iga boshqacha
tarzda shikast yetkazilishi yoxud xodim oila a’zosining
vafoti munosabati bilan beriladigan yoki xodimning vafoti
munosabati bilan oila a’zolariga beriladigan moddiy yor-
dam bundan mustasno);
— ishlab chiqarishda shikastlanganlik tufayli mehnat
layoqatini yo‘qotganlik munosabati bilan tegishli vakolatli
organlarning qarorlarisiz haqiqatdagi ish haqigacha to‘la-
nadigan to‘lovlar;
— ekologiya, sog‘lomlashtirish hamda boshqa xayriya
jamg‘armalariga, madaniyat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash,
ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari,
muassasalari va tashkilotlariga, mahalliy davlat hokimiyati
organlariga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari-
ga badallar kiritish;
— ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan
sog‘liqni saqlash va dam olishni tashkil qilish tadbirlariga
xarajatlar;
— mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan
ishlarni (xizmatlarni) (shaharlar va shaharchalarni obodon-
lashtirish ishlari, qishloq xo‘jaligiga yordam ko‘rsatish va
boshqa turdagi ishlar) bajarishga sarflangan xarajatlar;
— atrof-muhitni ifloslantirganlik va chiqindilarni joy-
lashtirganlik qonun hujjatlarida belgilangan normalardan
ortiqcha bo‘lganligi uchun kompensatsiya to‘lovlari;
— kredit shartnomasida muddatli qarzlar uchun nazar-
da tutilgan stavkalardan ortiqcha to‘lov muddati o‘tgan
hamda uzaytirilgan kreditlar (zayomlar) bo‘yicha foizlar;
— loyihalardagi va qurilish-montaj ishlaridagi kamchi-
liklarni, shuningdek, obyekt yonidagi omborga tashib
keltirilguniga qadar yuz bergan buzilishlar va deforma-
78

tsiyalarni bartaraf etish bo‘yicha xarajatlar, korroziyaga
qarshi muhofazadagi nuqsonlar tufayli taftish o‘tkazish
(asbob-uskunalarni qismlarga ajratish) xarajatlari, ushbu
xarajatlarni kamchiliklar, buzilishlar yoki zararlar uchun
javobgar bo‘lgan mahsulot yetkazib beruvchi yoki boshqa
xo‘jalik yurituvchi subyektlar hisobiga o‘rnini qoplash
mumkin bo‘lmagan miqdordagi boshqa shunga o‘xshash
xarajatlar;
— bayram sanalari va muhim sanalar, jamoat faoliya-
tidagi yutuqlar munosabati bilan xodimlarni rag‘batlantirish
hisoblanadigan bir yo‘la mukofotlar;
— sud chiqimlari;
— aybdorlari aniqlanmagan o‘g‘irliklar va kamomaddan
yoki aybdor tomon hisobidan zarur summalarning o‘rnini
qoplash mumkin bo‘lmaganda ko‘rilgan zararlar;
— soliq to‘lovchining asosiy vositalari va boshqa mol-
mulkining (aktivlarining) chiqib ketishidan (balansdan
chiqarilishidan) ko‘rilgan (buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi
qonun hujjatlariga muvofiq aniqlanadigan) zararlar. Quyi-
dagi zararlar bundan mustasno:
a) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida mol-
mulkni bepul topshirishdan ko‘rilgan zararlar; 
b) telekommunikatsiyalar tarmoqlarida tezkor-qidiruv
tadbirlari tizimining texnik vositalarini bepul topshirishdan
hamda ulardan bepul foydalanish va ularga xizmat ko‘rsa-
tishdan ko‘rilgan zararlar;
d) uch yildan ortiq foydalanilgan asosiy vositalarni rea-
lizatsiya qilishdan ko‘rilgan zararlar;
— xo‘jalik shartnomalari shartlarini va qonun hujjatla-
rini buzganlik uchun to‘langan yoki tan olingan jarimalar,
penya hamda boshqa turdagi sanksiyalar;
— davlat ulushlarini boshqarish bo‘yicha boshqaruv-
chi kompaniyalar, davlat ishonchli boshqaruvchilari va
ishonchli boshqaruvchilar xizmatlarining qiymatini hamda
ularga mukofotlar to‘lash, shuningdek, kompaniyalarning
boshqa professional boshqaruvchilariga mukofotlar to‘lash-
ga doir xarajatlar.
Yuridik shaxslarning foyda solig‘i
stavkalari har yili Vazirlar Mah-
kamasining yoki O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining keyingi yil uchun makroiqti-
79
Soliq stavkalari va
soliqdan imtiyozlar

sodiy ko‘rsatkichlar prognozi va davlat budjeti parametrlari
to‘g‘risidagi qarori bilan tasdiqlanadi. 
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkasi
1998-yilda 36-foizni tashkil etgani holda 2001-yilda 26-
foizga tushgan. 2002-yilga esa 24 foiz, 2003-yilda 20 foiz,
2004-yilda 18 foiz, 2005-yilda 15 foiz, 2006-yilda 12 foiz va
2007-yilda 10 foiz qilib belgilangan. 
Quyidagi jadval ma’lumotlarida 2009-yilda yuridik
shaxslarning foydasiga soliq stavkalari keltirilgan.
80
10
15
35
belgilangan
stavka 30% ga
pasaytiriladi
belgilangan
stavka 50% ga
pasaytiriladi
belgilangan
stavka 10% ga
pasaytiriladi
3.1.1-jadval
Yuridik shaxslar foydasiga solinadigan soliq
STAVKALARI
1
1.
2.
3.
4.
5.
To‘lovchilar
Soliq solina-
digan bazaga
nisbatan %da
soliq stavkalari
¹
Yuridik shaxslar (2—3-bandlardagidan tashqari)
Tijorat banklari
Auksionlar o‘tkazishdan, gastrol-konsert faoliyati bi-
lan shug‘ullanishga litsenziyasi bo‘lgan yuridik va
jismoniy shaxslarni (shuningdek, norezidentlarni)
jalb etish yo‘li bilan ommaviy tomosha tadbirlarini
tashkil etishdan daromad oluvchi yuridik shaxslar
O‘zi ishlab chiqargan tovarlar (ish, xizmatlar) eks-
portining erkin almashtiriladigan valutadagi hissasi
quyidagi miqdorlarni tashkil etadigan eksport qi-
luvchi korxonalar uchun (O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 1997-yil 12-oktyabrdagi PF-1871
sonli farmoni bilan tasdiqlangan xomashyo tovarlari
ro‘yxatidagilar bundan istisno)
Sotishning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizgacha
Sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan yuqori
1-bandda ko‘rsatilgan xizmat ko‘rsatish sohasi kor-
xonalari uchun plastik kartalar qo‘llab haq to‘langan
xizmatlar hajmi bo‘yicha
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-
sonli qarori.

Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini 2006-
yildagi 12 foizdan 2007-yilda 10 foizga tushirilishi korxo-
nalar ixtiyorida taxminiy hisob-kitoblarga ko‘ra qo‘shimcha
37 mlrd so‘mni tejash imkonini beradi va u korxonalar-
ning investitsion faolligini yanada aktivlashtirishga xizmat
qiladi.
Amaldagi soliq qonunchiligiga ko‘ra norezident soliq
to‘lovchining daromadini chet elga o‘tkazilayotganda 10
foiz miqdorida foydaga soliq undiriladi.
Doimiy muassasa bilan bog‘liq bo‘lmagan O‘zbekiston
Respublikasida faoliyat olib borgan norezidentning daro-
madi hech qanday chegirmasiz daromad manbayida quyi-
dagi stavkalarda soliqqa tortiladi:
œ 
dividendlar va foizlardan – 10 foiz;
œ 
sug‘urta mukofotlari, sug‘urtalash va qayta sug‘urta-
lash – 10 foiz;
œ 
O‘zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlar bilan
xalqaro aloqa uchun telekommunikatsiya va transport xiz-
mati (fraxta daromadi) – 6 foiz;
œ 
royalti, ijara daromadlari, xizmat ko‘rsatish, shu jum-
ladan, boshqaruv xizmati, maslahatlar va boshqa daromad-
lar – 20 foiz.
Yuridik shaxslarga to‘lanadigan dividendlar va foizlar
to‘lov manbayida 10 foizli stavka bilan soliqqa tortiladi. 
Soliqqa tortish maqsadida dividend deb, aksiyalardan va
boshqa xo‘jaliklar subyektlarining ustav kapitalidagi qat-
nashish ulushidan olgan daromadlari tushuniladi.
Foizlarga esa depozit qo‘yilmalar, qarz majburiyatlari va
boshqa qimmatli qog‘ozlardan olgan daromadlar kiradi.
Manbayida soliqqa tortilgan va dividend, foiz olgan
norezident jami daromadidan tegishli tartibda belgilangan
hujjatlarni taqdim etgan taqdirda chegirma olish huquqiga
ega bo‘ladi.
Soliq kodeksining 158-moddasiga ko‘ra yuridik shaxs-
lardan olinadigan foyda solig‘ini to‘lashdan quyidagi
yuridik shaxslar ozod etiladi:
1) nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy»
jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» assotsia-
tsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining
kamida 50 foizini nogironlar, ikkinchi jahon urushi yilla-
ridagi urush va mehnat faxriylari tashkil etgan yuridik
81

shaxslar, bundan savdo, vositachilik, ta’minlash-sotish va
tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslar
mustasno. Mazkur imtiyozni olish huquqini belgilayotgan-
da xodimlarning umumiy soniga shtatda turgan xodimlar
kiritiladi;
2) davolash muassasalari huzuridagi davolash-ishlab
chiqarish ustaxonalari;
3) jazoni ijro etish muassasalari;
4) ichki ishlar organlari huzuridagi qo‘riqlash bo‘lin-
malari.
Yuridik shaxslarning quyidagi foydasi yuridik shaxslardan
olinadigan foyda solig‘ini to‘lashdan ozod qilinadi:
1) protez-ortopediya buyumlari, nogironlar uchun
inventarlar ishlab chiqarishdan, shuningdek, nogironlarga
ortopedik protezlash xizmati ko‘rsatishdan, nogironlar
uchun mo‘ljallangan protez-ortopediya buyumlari va
inventarlarni ta’mirlash hamda ularga xizmat ko‘rsatishdan
olingan foydasi;
2) shahar yo‘lovchilar transportida (taksidan, shu jum-
ladan, yo‘nalishli taksidan tashqari) yo‘lovchilarni tashish
bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatishdan olingan foydasi;
3) tarix va madaniyat yodgorliklarini ta’mirlash hamda
qayta tiklash ishlarini amalga oshirishdan olingan foydasi;
4) investitsiya fondlarining xususiylashtirilgan korxo-
nalar aksiyalarini sotib olishga yo‘naltiriladigan foydasi;
5) Xalq banki tomonidan fuqarolarning shaxsiy
jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag‘-
lardan foydalanishdan olingan foydasi.
Soliq kodeksining 159-moddasiga ko‘ra yuridik shaxs-
larning soliq solinadigan foydasi quyidagi summaga kamayti-
riladi:
1) ekologiya, sog‘lomlashtirish va xayriya jamg‘armalari,
madaniyat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash, mehnat va aholi-
ni ijtimoiy muhofaza qilish, jismoniy tarbiya va sport muas-
sasalariga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga
beriladigan badallar summasiga, biroq soliq solinadigan
foydaning bir foizidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda;
2) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
qarori asosida kollejlar, akademik litseylar, maktablar va
maktabgacha tarbiya ta’lim muassasalari qurilishiga yo‘nal-
tirilgan mablag‘lar summasiga, lekin soliq solinadigan foy-
daning 30 foizidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda;
82

3) asosiy ishlab chiqarishni yangi qurilish shaklida
kengaytirishga, ishlab chiqarish maqsadida foydalaniladigan
binolar va inshootlarni rekonstruksiya qilishga, shuningdek,
ushbu maqsadlar uchun olingan kreditlarni uzishga
yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga, tegishli soliq davri-
da hisoblangan amortizatsiyani chegirib tashlagan holda,
biroq soliq solinadigan foydaning 30 foizidan ko‘p bo‘lma-
gan miqdorda;
4) ishlab chiqarishni modernizatsiyalashga, texnik va
texnologik jihatdan qayta jihozlashga, yangi texnologik
jihozlar xarid qilishga, ushbu maqsadlar uchun berilgan
kreditlarni uzishga, lizing obyekti qiymatining o‘rnini qop-
lashga, tegishli soliq davrida hisoblangan amortizatsiyani
chegirgan holda yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga. 
Soliq solinadigan bazani kamaytirish yuqorida ko‘rsatib
o‘tilgan xarajatlar amalga oshirilgan soliq davridan e’tibo-
ran, texnologik jihozlar bo‘yicha esa u foydalanishga top-
shirilgan paytdan e’tiboran uch yil ichida amalga oshirila-
di. Yangi texnologiya jihozlari ular olingan (import qilin-
gan) paytdan e’tiboran uch yil ichida realizatsiya qilingan
yoki tekin berilgan taqdirda, mazkur imtiyozning amal qi-
lishi foydadan olinadigan soliqni to‘lash bo‘yicha majbu-
riyatlar tiklangan holda, imtiyoz qo‘llanilgan butun davr
uchun bekor qilinadi; 
5) yosh oilalar toifasiga kiruvchi xodimlarga ipoteka
kreditlari badallari to‘lashga va (yoki) mulk sifatida uy-joy
olishga tekin yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga, biroq
soliq solinadigan bazaning 10 foizidan oshmagan miqdor-
da;
6) diniy va jamoat birlashmalarining (kasaba uyush-
malari, siyosiy partiyalar va harakatlardan tashqari), xayriya
jamg‘armalarining mulkida bo‘lgan korxonalar foydasidan
shu birlashmalar va jamg‘armalarining ustavda belgilangan
faoliyatini amalga oshirish uchun yo‘naltiriladigan ajrat-
malari summasiga.
Tadbirkorlik faoliyatini amalga
oshiruvchi yuridik shaxslar ortib
boruvchi yakun bilan chiqaril-
gan foyda solig‘i bo‘yicha soliq
hisobini ro‘yxatdan o‘tgan joydagi soliq idoralariga yilning
har choragida hisobot choragidan keyingi oyning 25
kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa, yillik
83
Soliq hisobotlarini taqdim
etish va soliqni budjetga
to‘lash muddatlari

moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatda taqdim eti-
ladi.
Yuridik shaxs tugatilgan taqdirda soliq organi soliq
to‘lovchidan kamroq bo‘lgan davr uchun hisobotlar, soliq
hisobini taqdim etishni yozma xabarnoma topshirish yo‘li
bilan talab qilib olishi mumkin. Xabarnomada buning
sababi hamda hisobotlar, soliq hisobi qachon va qaysi davr
uchun taqdim etilishi lozimligi ko‘rsatiladi.
Yuridik shaxsni tugatish haqida belgilangan tartibda
qaror qabul qilingan taqdirda tugatish komissiyasi (tugatuv-
chi) 5 kunlik muddatda bu haqda soliq organini yozma ra-
vishda xabardor qiladi.
Yuridik shaxsni tugatish haqida qaror qabul qilingandan
so‘ng soliq to‘lovchi 15 kun ichida soliq organiga hisobot-
lar, soliq hisobini taqdim etishi shart.
Foyda solig‘i bo‘yicha hisobotlar, hisob-kitoblar qonun
hujjatlarida belgilangan shakl (1-ilova) va tartibda taqdim
etiladi.
Yuridik shaxslar foyda solig‘ini foyda solig‘i bo‘yicha
hisoblarni topshirish uchun belgilangan kundan boshlab 5
kun ichida to‘laydilar.
Yilning hisobot choragida tovarlarni (ishlarni, xizmat-
larni) sotishdan eng kam ish haqining 200 barobaridan
ko‘proq miqdorda foyda olgan yuridik shaxslar foyda solig‘i
bo‘yicha joriy to‘lovlarni har oyning 15-kunida yilning
choragi bo‘yicha foyda solig‘i summasining uchdan bir
qismi miqdorida to‘laydi. 
Yuridik shaxslar avans to‘lovlar summasini hisoblab
chiqarish uchun yilning joriy choragi birinchi oyining 5-
kunigacha soliq ro‘yxatdan o‘tgan joydagi soliq organiga
yilning tegishli choragida taxmin qilinayotgan foyda hamda
belgilangan foyda solig‘i stavkasi asosida ma’lumotnoma
(2-ilova) taqdim etadilar. 
Joriy to‘lovlar belgilangan muddatlargacha budjetga
to‘lanmasa ularga nisbatan soliq qonunchiligida ko‘zda
tutilgan har bir kechiktirilgan kun uchun hisoblangan soliq
summasiga nisbatan 0,05 foiz miqdorida penya (moliyaviy
jarima) qo‘llaniladi.
Taxmin qilinayotgan soliq solinadigan foydadan kelib
chiqqan holda hisoblab chiqarilgan yuridik shaxslardan oli-
nadigan foyda solig‘i summasi hisobot davri uchun budjet-
ga to‘lanishi lozim bo‘lgan foyda solig‘i summasiga nisbatan
84

10 foizdan ko‘proq kamaytirilgan taqdirda, davlat soliq xiz-
mati organi joriy to‘lovlarni foyda solig‘ining haqiqiy sum-
masidan kelib chiqib penya (0,05 foiz) hisoblagan holda
qayta hisoblab chiqadi.
Hisobot davrida tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan
olgan foyda 200 karrali minimal ish haqidan kam bo‘lgan
korxonalar chorakda bir marta soliq to‘laydilar. Ular avans
(joriy) to‘lovlarni to‘lamaydilar. Avvalgi choraklarda
to‘lagan soliqlari esa hisobga olib boriladi.
Soliq to‘lovchilar birinchi chorak, yarim yil va yil o‘tishi
bilan yil boshidan hisoblangan yakun bilan soliqni haqiqiy
olingan foydadan kelib chiqib foydaga soliqni mustaqil o‘z-
lari hisoblab chiqadilar. Yil mobaynida to‘lagan soliqlari
hisobot yilida hisoblangan soliq summasidan hisobga oli-
nadi. 
Haqiqiy olingan foydaga qarab hisoblangan soliq sum-
masi (farqi) budjetga choraklik va yillik moliya hisoboti
topshirish mo‘ljallangan kungacha to‘lanadi.
Ortiqcha to‘langan soliq summasi kelgusi to‘lovlarga
o‘tkaziladi yoki soliq to‘lovchiga boshqa soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlardan qarzi bo‘lmasa undan yozma ariza
olgan kundan boshlab 30 kun ichida korxonaga qaytariladi.
Foydadan soliqni hisoblash va budjetga o‘tkazish javob-
garligi foydalaridan soliq to‘lashni amalga oshiruvchi yuri-
dik shaxslar zimmasiga tushadi.
Dividend va foizlar to‘lovchi yuridik shaxslar quyidagi
shaklda (3.1.2-jadval) soliq hisobini topshiradilar va to‘lov
85
2500
2500
10
10
250
250
3.1.2-jadval
Dividend va foizlarga soliq hisobi
1
(2008-yil yanvar oyi uchun, ming so‘m hisobida)
Ko‘rsatkichlar
To‘lovchi
ma’lumoti
bo‘yicha
Soliq inspeksiyasi
ma’lumoti
bo‘yicha
Hisoblangan dividendlar
va foizlar
Soliq stavkasi
Budjetga to‘lashi lozim bo‘lgan
soliq summasi — jami
1 
Soliq kodeksiga asosan ishlab chiqildi.

amalga oshirilgan oydan keyingi oyning 5 kuni ichida soliq
summasini budjetga o‘tkazadi.
Daromadlarni manbayida to‘lovchi yuridik shaxslar
moliya yili tugashi bilan 30 kun ichida davlat soliq xizmati
idoralariga hamda daromad olgan yuridik shaxslarga ular-
ning talablari bo‘yicha dalolatnoma topshiradilar. Unda shu
shaxslarning ro‘yxat raqamlari, nomlari, umumiy olingan
daromad va jami to‘langan soliq summasi hisobot yili
uchun ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Mavzuga doir masalalar
1-masala.
Quyidagi ma’lumotlarga asosan foyda solig‘i-
ni hisoblang (ma’lumotlar ming so‘m hisobida keltirilgan).
1. Mahsulot (ish, xizmatlar) sotishdan tushgan tu-
shum – 4380.
2. Qo‘shilgan qiymat solig‘i – 688.
3. Aksiz solig‘i – 500.
4. Sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi –
2695.
5. Sotish xarajatlari – 35.
6. Ma’muriy xarajatlar – 83.
7. Asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan daromad –
35.
8. Olingan dividendlar – 75.
9. Valuta kursi bo‘yicha musbat farq — 29.
10. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar – 15.
11. Favqulodda foyda – 5.
12. Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomning 1-ilova
xarajatlari — 312.
13. Soliq imtiyozi — 100.
Yechilishi:
1. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining
obyekti «Mahsulot (ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va
sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq aniq-
lanib, unga muvofiq soliq obyektini aniqlash quyidagi tar-
tibda olib boriladi.
YF = SST — IT
= 3192 — 2695 = 497
(bu yerda, YF — yalpi foyda; SST — sotishdan olingan
sof tushum; IT— sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish
tannarxi).
86

AFF = YF – DX + BD – BZ
= 497 – 118 + 35 = 414
(bu yerda, AFF — asosiy faoliyatdan olingan foyda;
DX — davr xarajatlari; BD — asosiy faoliyatdan olingan
boshqa daromadlar; BZ — asosiy faoliyatdan ko‘rilgan
boshqa zararlar).
UF = AFF + MD – MX
= 414 + 104 – 15 = 503
(bu yerda, UF — umumxo‘jalik faoliyatidan olingan
foyda; MD — moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
MX — moliyaviy faoliyat xarajatlari).
STF = UF + FF – FZ
= 503 + 5 = 508
(bu yerda, STF — soliq to‘langungacha olingan foyda;
FF — favqulodda foyda; FZ — favqulodda zarar).
2. STFga yuqoridagi Nizomning 1-ilova xarajatlari va
2-ilova xarajatlarining farqi tiklanadi, ya’ni bizning misoli-
mizda:
508 + 312 = 820 ming so‘mni tashkil etadi.
Ushbu summadan aksiyalar va qimmatli qog‘ozlardan
dividendlar (foizlar) to‘lov manbayida soliqqa tortilganligi
bois chegiriladi, ya’ni:
820–75=745 ming so‘mni tashkil etadi.
Shundan soliq bo‘yicha imtiyozlar chegiriladi, ya’ni
745–100=645 ming so‘mni tashkil etadi.
3. 2007 yil uchun foyda solig‘i stavkasi 10 foizligini
hisobga olgan holda soliq summasi:
D(f)s = 645 x 10 / 100 = 64,5 ming so‘mni tashkil
etadi. 
2-masala.
Ishlab chiqarish korxonasi ikkinchi yil faoli-
yat yuritmoqda, uning foyda solig‘i to‘lagungacha bo‘lgan
daromadi (2-son, 170-satr) 350 ming so‘m bo‘lgan.
Hisobot davri uchun qo‘shimcha ravishda quyidagi
ma’lumotlar mavjud:
— hokimiyatga homiylik yordami ko‘rsatilgan – 18
ming so‘m;
— qariyalar uyiga yordam ko‘rsatish uchun – 249 ming
so‘m.
Hisobot davri uchun korxona to‘lashi lozim bo‘lgan daro-
mad solig‘i necha so‘mga teng?
(Soliq stavkasi – 10%.)
3-masala.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i va foyda soliqlar
to‘lovchisi hisoblangan ishlab chiqaruvchi korxona 2007-yil
hisobot davri uchun quyidagi ko‘rsatkichlarga ega:
87

— ichki bozorda mahsulotni sotishdan tushgan tu-
shum – 12800 ming so‘m;
— chet el valutasiga sotilgan mahsulot 14 ming AQSH
dollari miqdorida (yuk ortilgan vaqtda 1 AQSH dollari –
1240 so‘m);
— omborxonalarni ijaraga berishdan olingan sof daro-
mad – 2700 ming so‘m;
— uskunalarni o‘z vaqtida olib kelib o‘rnatilmagani
uchun sotuvchi korxonadan tushgan jarima va shartnoma-
da ko‘rsatilgan qo‘shimcha to‘lov – 998 ming so‘m;
— yordamchi korxonadan olingan dividendlar (divi-
denddan undirilgan soliq haqidagi ma’lumot mavjud) –
1339 ming so‘m;
— «Ishonch» firmasi tomonidan xodimlar bo‘limiga te-
gishli 1751 ming so‘mlik kompyuter dasturi yaratilgan va
tekinga o‘rnatib berilgan.
2006-yilda qonunchilikka asosan chegirmaga olib boril-
gan 3010 ming so‘mlik sotilgan mahsulotning puli kelib
tushgan.
Sotilgan mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi –
11375 ming so‘m, shu jumladan, ishlab chiqarishda ishlati-
ladigan asosiy vositalarning eskirishi belgilangan me’yorga
nisbatan 2 koeffitsient qo‘llanilgan bo‘lib, 2100 ming
so‘mni tashkil etgan.
O‘tgan davr uchun quyidagi xarajatlar amalga oshirilgan:
— me’yor chegarasida o‘zining mahsulotini reklama qi-
lish uchun – 125 ming so‘m sarflangan;
— boshqaruvda ishlovchilar uchun ish haqi bo‘yicha xa-
rajat – 4495 ming so‘m;
— xizmat safari xarajatlari, me’yordagisi – 392 ming
so‘m, me’yordan yuqori – 85 ming so‘m;
— xizmat avtomobili saqlash uchun xarajatlar – 145
ming so‘m;
— uyali telefon – 1200 ming so‘m;
— ishlab chiqarishda qatnashmaydigan asosiy vosita-
larning eskirishi – 895 ming so‘m;
— hisobot davrida hisobvaraqlar bo‘yicha olingan qo‘-
shilgan qiymat solig‘i – 925 ming so‘m.
Aniqlang:
1. 
Hisobot davrida davlat budjetiga to‘lanishi lozim bo‘l-
gan foyda solig‘i summasini (Soliq stavkasi 10% — 2007-yil
uchun).
88

2. Davlat budjetiga to‘lanishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan
qiymat solig‘ini.
3. Korxonaning moliyaviy natijalari bo‘yicha hisobotni
tuzing.
4. Hisobot davri uchun foyda solig‘ining shaklini
to‘ldiring.
Masalani yechish davrida mol-mulk solig‘i, yer solig‘i
hamda boshqa soliqlar va majburiy to‘lovlarga ahamiyat
bermaslikka ruxsat etiladi.
4-masala.
Quyidagi ma’lumotlar asosida foyda solig‘ini
hisoblang (ming so‘m):
1. Sotishdan olingan sof tushum – 3192, shundan
eksport faoliyatidan – 670.
2. Soliq to‘langunga qadar olingan foyda – 508.
3. Olingan dividendlar – 75.
4. Soliq bo‘yicha imtiyozlar – 100.
Yechilishi:
1. Respublikamiz soliq qonunchiligiga muvofiq yuridik
shaxslarning erkin almashtiriladigan valutadagi eksportiga
imtiyozli stavkalar belgilangan. Demak, imtiyozli stavkalar-
ning qaysi birini qo‘llashni aniqlash uchun eksport mahsu-
lotining umumiy sotish hajmidagi salmog‘i aniqlanadi, ya’ni:
(670 / 3192) x 100 = 20,9.
Ushbu misolda eksport mahsulotining umumiy sotish
hajmidagi salmog‘i 20,9 foizni tashkil etadi. Bunday holda
belgilangan foyda solig‘i stavkasi 30 foizga kamayadi, ya’ni:
12 x 30 / 100 = 3,6 ga, demak, korxona foyda solig‘ini
8,4 foizda (12 – 3,6) to‘laydi.
2. 508 + 312 – 75 – 100 = 645 ming so‘m.
645 x 8,4 / 100 = 54,18 ming so‘m.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Foyda solig‘i O‘zbekistonda qachon joriy qilingan?
2. Yuridik shaxslar foyda solig‘ini to‘lovchilari kimlar?
3. Rezident va norezident kimlar va ular qandan tartibda soliqqa
tortiladi?
4. Soliq obyekti va soliqqa tortish bazasi qanday aniqlanadi?
5. Korxonaning moliyaviy faoliyat natijalari qanday aniqlanadi?
6. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkalari qaysi
mezonlar asosida tabaqalashtirilgan? 
7. Mahsulotini eksport qiluvchi korxonalar uchun qanday
stavkalar belgilangan?
8. Qanday yuridik shaxslar foyda solig‘idan to‘liq ozod etiladi? 
89

9. Yuridik shaxslarning qanday foydasi yuridik shaxslar foyda
solig‘ini to‘lashdan ozod etiladi?
10. Yuridik shaxslarning qanday xarajatlari soliqqa tortiladigan
daromaddan kamaytiriladi?
11. Soliq hisobotlarini topshirish va soliqni to‘lash tartibi qanday
belgilangan?
12. Yuridik shaxslar qanday tartibda va shaklda taxmin qilinayot-
gan foydasi haqida ma’lumotnoma taqdim etadilar?
3.2. SOLIQ SOLISHNING
SODDALASHTIRILGAN TARTIBI
3.2.1. Yagona soliq to‘lovi
Iqtisodiy islohotlarni yanada
erkinlashtirish va chuqurlash-
tirish jarayonida kichik biznesni
rivojlantirish muhim ahamiyat
kasb etadi. Chunki, bozor iqti-
sodiyotiga o‘tish sharoitida xususiy tadbirkorlik, kichik biz-
nesni rivojlantirish, mulkdorlar sinfini shakllantirish, bozor-
larni tovarlar bilan to‘ldirish, raqobat muhitini yaratish,
ishsizlikka barham berish mamlakat oldida turgan asosiy
vazifalardan hisoblanadi. 
Soliqqa tortish tizimida olib borilayotgan islohotlarning
muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, kichik biznes subyekt-
larini soliqqa tortish mexanizmini takomillashtirish hisob-
lanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1998-yil 15-apreldagi 159-son «Kichik korxonalar uchun
ixchamlashgan soliqqa tortish tizimiga o‘tishni qo‘llash
to‘g‘risida»gi qaroriga asosan mikrofirma va kichik korxo-
nalar soliqqa tortishning umumbelgilangan tartibidan sod-
dalashtirilgan, ya’ni ixchamlashtirilgan soliq rejimiga
o‘tkazildi. Bunda kichik korxonalar uchun yagona soliq
to‘lash yoki umumbelgilangan tartibda soliq majburiyatla-
rini bajarish ixtiyoriy ekanligi qat’i belgilandi. Kichik kor-
xonalar uchun yagona soliqning o‘rnatilishi soliq hisob-
kitobini tuzishni osonlashtiradi hamda ular bir nechta soliq
turi o‘rniga faqatgina bitta yagona soliq bo‘yicha soliq ido-
ralariga soliq hisob-kitobini topshirish imkoniyatiga ega
bo‘ldilar. Natijada, korxona hisobchilarining ishi birmun-
cha osonlashdi.
90
Soliq solishning sodda-
lashtirilgan tartibini soliq
amaliyotiga tatbiq
etilishi, uning iqtisodiy
mohiyati

Mikrofirmalar va kichik korxo-
nalarni jadal rivojlantirishni
yanada rag‘batlantirish hamda
uning mamlakat iqtisodiyotida
ahamiyati va ulushini tubdan oshirish maqsadida O‘zbe-
kiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 20-iyundagi
PF-3620-sonli «Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivoj-
lantirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida»gi farmoniga muvofiq 2005-yilning
1-iyuldan boshlab O‘zbekiston soliq tizimida kichik biznes
subyektlarining ba’zi toifalari uchun yagona soliq to‘lovi
joriy qilindi.
U bir xillashtirilgan bo‘lib, quyidagi majburiy to‘lovlarni
to‘lash o‘rniga joriy qilingan:
— yagona soliq;
— budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi;
— Respublika yo‘l jamg‘armasi; 
— Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga majbu-
riy ajratmalar.
Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar uning summasini
soliq solinadigan baza va tasdiqlangan stavkalardan kelib
chiqqan holda hisob-kitob qiladilar. Bunda soliq organlari-
ga davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy ajratmalar
bo‘yicha hisob-kitoblar alohida taqdim etilmaydi, shu-
ningdek, pensiya, yo‘l va maktab ta’limini rivojlantirish
jamg‘armalariga majburiy ajratmalar summalari alohida
to‘lanmaydi.
Yagona soliq to‘lovi 
faqat kichik biznes subyektlari —
mikrofirmalar va kichik korxonalarga
tatbiq etiladi. 
Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar ro‘yxati 2007-yil 1-
yanvardan boshlab kengaydi. Jumladan, ular tarkibiga soliq
solishning boshqa tizimini tanlash huquqisiz savdo va umu-
miy ovqatlanish korxonalari (Ulgurji savdo korxonalari
uyushmasi tizimiga kiruvchi respublika ixtisoslashtirilgan
ulgurji baza – kontoralari va ularning hududiy bazalari
bundan mustasno. Ular uchun O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2006-yil 8-iyundagi «Ixtisoslashtirilgan
ulgurji baza – kontoralarni soliqqa tortish tartibini takomil-
lashtirish to‘g‘risida»gi PQ-374-son qarori bilan nazarda
tutilgan soliq solish tartibi saqlab qolinadi); mikrofirmalar
va kichik korxonalar toifasiga tegishli bo‘lgan tayyorlov va
ta’minot – sotish tashkilotlari, brokerlik firmalari, komis-
91
Yagona soliq to‘lovi,
uning to‘lovchilari va
to‘lovchilar tarkibiga
kiritish mezoni

siya shartnomasi (topshirig‘i) bo‘yicha xizmatlar ko‘rsa-
tuvchi korxonalar va tashkilotlar; soliq solishning boshqa
tizimini tanlash huquqisiz lotereyalar va tavakkalchilikka
asoslangan boshqa o‘yinlarni tashkil etish bo‘yicha faoliyat-
ni amalga oshirish uchun yuridik shaxslar kiritildi.
2007-yil 1-yanvardan yagona soliq to‘lovi to‘lovchilari
hisoblangan alkogolli mahsulot ishlab chiqaruvchi mikrofir-
malar va kichik korxonalar yagona soliq to‘lovini to‘lash
huquqisiz, soliqlar va majburiy to‘lovlarni umumbelgilan-
gan tartibda to‘lashga o‘tkazildi. Yer qa’ridan foydalangan-
lik uchun soliq solinadigan foydali qazilmalarni qazib olish-
ni amalga oshiruvchi mikrofirma va kichik korxonalarga
yagona soliq to‘lovi tatbiq etilmaydi. Bundan tashqari,
Soliq kodeksining 350-moddasiga ko‘ra yagona yer solig‘ini
to‘lovchilarga, qat’i belgilangan soliqni to‘lash nazarda
tutilgan mikrofirma va kichik korxonalarga hamda mahsu-
lot taqsimotiga oid bitimlar ishtirokchisi bo‘lgan mikrofir-
ma va kichik korxonalarga ham yagona soliq to‘lovi tatbiq
etilmaydi.
Soliqlar va majburiy to‘lovlarni umumbelgilangan tar-
tibda to‘lovchilar hisoblangan xususiy amaliyot bilan
shug‘ullanadigan notariuslar esa soliq solishning boshqa
tartibini tanlash huquqisiz yagona soliq to‘lovini to‘lashga
o‘tkazildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 30-
avgustdagi «1998-yil 9-apreldagi «Xususiy tadbirkorlik,
kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishni yanada rag‘bat-
lantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoniga o‘zgar-
tirish va qo‘shimchalar to‘g‘risida»gi PF-3305 sonli far-
moniga ko‘ra 2004-yilning 1-yanvaridan boshlab kichik
biznes subyektlari tarkibiga quyidagilar kiritilgan:
œ 
yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ulla-
nuvchilar;
œ 
xodimlarining o‘rtacha yillik soni: 
— ishlab chiqarish tarmoqlarida 20 kishidan;
— xizmat ko‘rsatish sohasi va boshqa ishlab chiqarishga
bevosita aloqasi bo‘lmagan tarmoqlarda 10 kishidan;
— ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanish
sohasida 5 kishidan oshmagan mikrofirmalar;
œ 
quyidagi tarmoqlarning o‘rtacha yillik xodimlari
soni:
92

— yengil va oziq-ovqat sanoati, metallga ishlov berish
va asbobsozlik, yog‘ochni qayta ishlash, mebel sanoati va
qurilish materiallari sanoati 100 kishidan;
— mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg‘i-energetika va
kimyo sanoati, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish va
qayta ishlash, qurilish hamda boshqa sanoat-ishlab chiqa-
rish sohalari 50 kishidan;
— fan, ilmiy xizmat ko‘rsatish, transport, aloqa, xizmat
ko‘rsatish sohasi (sug‘urta kompaniyalaridan tashqari),
savdo va umumiy ovqatlanish hamda boshqa ishlab chiqa-
rishga aloqador bo‘lmagan sohalar 25 kishidan oshmagan
kichik korxonalar.
Kichik biznes subyektlariga amaldagi soliq qonunchi-
ligiga ko‘ra tatbiq etiladigan soliq imtiyozlari va preferen-
siyalar faqat yuqoridagi sanab o‘tilgan subyektlarga taalluqli
bo‘ladi.
U yoki bu korxonaning yuqorida aytilgan subyektlar
toifalarining birortasiga kiritilish mezoni bo‘lib xodimlar-
ning yillik o‘rtacha soni, shu jumladan, unitar (sho‘ba)
korxonalarda, filiallarda va vakolatxonalarda ishlaydiganlar
soni hisoblanadi.
Yagona soliq to‘lovi obyekti (so-
liq solinadigan aylanma) bo‘lib,
yalpi tushum hisoblanadi.
Quyidagilar yalpi tushum tarki-
biga kiritiladi:
1) tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) qo‘shilgan qiymat
solig‘ini chegirgan holda (qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash-
ga o‘tgan mikrofirma va kichik korxonalar uchun) sotilishi-
dan tushgan tushum summasi.
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) sotilishidan tushgan
tushum deganda quyidagilar tushiniladi: 
— qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga
tushirish-sozlash, loyihalash-qidiruv va ilmiy-tadqiqot kor-
xonalari uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishidan
tushum summasi deganda o‘z kuchlari bilan bajarilgan ish-
lar hajmidan kelib chiqib hisoblangan yalpi tushum tushu-
niladi;
— lizing kompaniyalari uchun mahsulot (ishlar, xizmat-
lar) sotilishidan tushum summasi deganda lizing bo‘yicha
foizli daromadlar tushuniladi;
93
Soliq obyekti, yalpi
tushum tarkibi va soliq
bazasi

— vositachilik va topshiriq shartnomalari hamda vosi-
tachilik xizmatlari ko‘rsatishga oid boshqa shartnomalar
bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatadigan yuridik shaxs-
lar uchun – ko‘rsatilgan xizmatlar uchun pul mukofoti
summasi;
— tayyorlov, ta’minot-sotish tashkilotlari uchun — rea-
lizatsiya qilingan tovarlarning xarid qiymati bilan sotish
qiymati o‘rtasidagi farq sifatida hisoblab chiqarilgan yalpi
daromad;
— lotereya o‘yinlarini tashkil etish bo‘yicha faoliyatni
amalga oshirish doirasida yuridik shaxslar uchun – o‘yin
chiptalarini ularda ko‘rsatilgan narx bo‘yicha tarqatishdan
tushgan tushum.
2) asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar.
Quyidagilar asosiy faoliyatdan boshqa daromadlarga ki-
ritiladi:
a) undirilgan yoki qarzdor e’tirof etgan jarimalar,
penyalar hamda xo‘jalik shartnomalarining shartlarini buz-
ganlik uchun boshqa jazo turlari, shuningdek, yetkazilgan
zararlarni qoplash bo‘yicha daromadlar;
b) hisobot yilida aniqlangan, o‘tgan yillardagi daromad-
lari;
d) mikrofirma va kichik korxonalar huzuridagi oshxo-
nalardan tushumlar, yordamchi xizmatlardan daromadlar
singari bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqa-
rish va sotish bilan bog‘lanmagan operatsiyalardan boshqa
daromadlar;
e) mikrofirma va kichik korxonaning asosiy fondlari va
boshqa mol-mulkini sotishdan daromadlar;
f) kreditorlik va debitorlik qarzini qonun bilan belgilan-
gan tartibda hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar;
g) tovar-moddiy boyliklarni qo‘shimcha baholash. 
Tovar-moddiy boyliklarni qo‘shimcha baholash sum-
masi mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishiga qarab soliq
solinadigan yalpi tushumga kiritiladi;
h) tekin moliyaviy yordam, shu jumladan, tekinga olin-
gan mol-mulk;
i) boshqa operatsion daromadlar.
3) moliyaviy faoliyatdan daromadlar.
Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar tarkibiga
quyidagi daromadlar kiritiladi:
a) olingan royalti;
94

b) O‘zbekiston Respublikasi hududi va undan tashqari-
da boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida ulushli
ishtirok etishdan olingan daromadlar, aksiyalar bo‘yicha
dividendlar hamda mikrofirma va kichik korxonaga tegish-
li bo‘lgan obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar
bo‘yicha daromadlar;
d) mol-mulkni uzoq muddatli ijara (lizing)ga berishdan
daromad (marja);
e) chet el valutasidagi operatsiyalar bo‘yicha kursdagi
farqdan daromadlar;
f) qimmatli qog‘ozlar, shu’ba korxonalar va hokazolarga
qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholashlarni o‘tkazishdan
daromadlar;
g) moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar.
4) favqulodda daromadlar.
Tovarlar (xizmatlar ko‘rsatish, ishlar bajarish) bepul
berilganda soliq solish obyektiga ularning qiymati ham ki-
ritiladi, bu qiymat ularni ishlab chiqarishga ketgan amalda-
gi xarajatlardan, mol-mulk bepul berilganda esa balansda
qayd etilgan qoldiq qiymatdan kelib chiqib belgilanadi.
Soliq kodeksiga ko‘ra soliq solinadigan yalpi tushum
hisoblab chiqilayotganda quyidagilar yalpi tushum sifatida
qaralmaydi:
1) ustav fondiga (ustav kapitaliga) olingan hissalar, shu
jumladan, aksiyalarni (ulushlarni) joylashtirish bahosining
ularning nominal qiymatidan (dastlabki miqdoridan) ortiq
summasi, oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha birgalikdagi
faoliyatni amalga oshirish uchun birlashtiriladigan mablag‘-
lar;
2) muassislar (ishtirokchilar) tarkibidan chiqilayotganda
(chiqarilayotganda), shuningdek, tugatilayotgan yuridik
shaxsning mol-mulki uning muassislari (ishtirokchilari)
o‘rtasida taqsimlanayotganda ustav fondiga (ustav kapitali-
ga) hissalar doirasida olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki
mulkiy huquqlar);
3) shartnoma muassislari (ishtirokchilari) umumiy mul-
kidagi hissasi qaytarib berilgan yoki bunday mol-mulk bo‘-
lingan taqdirda, oddiy shirkat shartnomasi sherigi (ishti-
rokchisi) tomonidan hissasi miqdorida olingan mablag‘lar
(mol-mulk yoki mulkiy huquqlar);
4) realizatsiya qilinadigan tovarlar (ishlar, xizmatlar)
uchun oldindan haq to‘lash (bo‘nak) tariqasida boshqa
95

shaxslardan olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy
huquqlar);
5) mulk huquqi ularga o‘tgan paytga qadar majburiyat-
larni qonun hujjatlariga muvofiq ta’minlash sifatida garov
yoki zakalat tarzida olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki
mulkiy huquqlar);
6) budjetdan berilgan subsidiyalar;
7) agar mablag‘larni (mol-mulkni yoki mulkiy huquq-
larni) o‘tkazish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish O‘zbe-
kiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekiston Respub-
likasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida amalga oshi-
rilsa, tekin olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy
huqlar), ishlar va xizmatlar;
8) olingan grantlar;
9) aksiyador – yuridik shaxsning o‘tgan yillarning taq-
simlanmagan foydasi ustav fondini (ustav kapitalini)
ko‘paytirishga yo‘naltirilganda qo‘shimcha aksiyalarning
qiymati yoki aksiyalarning nominal qiymatini ko‘paytirish
tariqasida olingan daromadlari;
10) sug‘urta shartnomalari bo‘yicha sug‘urta tovoni
(sug‘urta summasi) tariqasida olingan mablag‘lar;
11) vositachiga yoki boshqa ishonchli vakilga vositachi-
lik va topshiriq shartnomalari yoki vositachilik xizmatlari
ko‘rsatishga oid boshqa shartnomalar bo‘yicha majburiyat-
larni bajarish munosabati bilan, shuningdek, vositachi yoki
boshqa ishonchli vakil tomonidan komitent yoxud o‘zga
ishonchli shaxs uchun amalga oshirilgan xarajatlarni
qoplash hisobiga tushgan mol-mulk (pul mukofoti bundan
mustasno);
12) obyekt qiymatining ijaraga beruvchi (lizing beruv-
chi) tomonidan olingan ijara (lizing) to‘lovining bir qismi
tarzida qoplanishi;
13) telekommunikatsiyalar tarmoqlarida tezkor-qidiruv
tadbirlari tizimining tekin olingan texnik vositalari, shu-
ningdek, mazkur vositalardan foydalanishga va ularga xiz-
mat ko‘rsatishga doir xizmatlar;
14) ixtiyoriy tugatilayotgan tadbirkorlik subyektining
muassislaridan (ishtirokchilaridan) ularning majburiyatlari-
ni bajarish uchun olingan mablag‘lar. Ixtiyoriy tugatish
qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda tugallanmagan
yoki tugatish tartib-taomili tugatilgan va faoliyat qayta tik-
96

langan taqdirda ushbu mablag‘lar soliq solish obyektiga ki-
ritiladi va ularga soliq solinishi lozim;
15) investor bilan davlat mulkini boshqarish bo‘yicha
vakolatli davlat organi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga
muvofiq investitsiya majburiyatlari sifatida kiritilayotgan
mol-mulk.
Balansning valuta moddalarini qayta baholash chog‘ida
kursdagi ijobiy va salbiy farqlar o‘rtasidagi saldo soliq solish
obyekti hisoblanadi. Salbiy kurs farqi summasi ijobiy kurs
farqi summasidan ortiq bo‘lgan taqdirda oshib ketgan
summa yagona soliq to‘lovini hisoblab chiqarishda soliq
solinadigan bazani kamaytirmaydi.
Soliq kodeksining 356-moddasiga ko‘ra soliq solinadi-
gan bazani aniqlash uchun yalpi tushum summasidan
quyidagilar chegirib tashlanadi:
1) davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha daromadlar;
2) to‘lov manbayida soliq solinadigan dividendlar va
foizlar tariqasida olingan daromadlar;
3) dividendlar tariqasida olingan va qaysi yuridik shaxs-
dan olingan bo‘lsa, o‘sha yuridik shaxsning ustav fondiga
(ustav kapitaliga) yo‘naltirilgan daromadlar. Muassislar
(ishtirokchilar) tarkibidan chiqilayotganda (chiqib ketgan-
da) yoxud tugatilayotgan yuridik shaxsning mol-mulki
imtiyoz qo‘llanilganidan so‘ng bir yil ichida uning ishtirok-
chilari o‘rtasida taqsimlanganda ilgari soliq solinadigan
bazadan chegirilgan daromadlarga to‘lov manbayida umu-
miy asoslarda soliq solinadi;
4) hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillardagi daromad-
lar. Mazkur daromadlarga ular qaysi davrda paydo bo‘lgan
bo‘lsa, o‘sha davrdagi qonun hujjatlariga muvofiq soliqlar
va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha o‘tkazilgan hisob-
kitoblar inobatga olingan holda soliq solinishi kerak;
5) ko‘p oborotli qaytariladigan taraning qiymati, agar
uning qiymati tovarlarni (ishlar va xizmatlarni) realizatsiya
qilishdan olingan tushumning tarkibiga ilgari kiritilgan
bo‘lsa;
6) mahsulot yetkazib beruvchilarning siylovi (skidka)
tariqasida va asosiy vositalarni tugatish (hisobdan chiqarish)
natijasida olingan boshqa daromadlar.
Chegirmalardan tashqari soliq solinadigan baza quyi-
dagilar uchun kamaytiriladi:
97
4—4777

1) avtomobillarga yoqilg‘i quyish shoxobchalari uchun:
— jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin,
dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq
summasiga;
— benzin, dizel yoqilg‘isi va gazning avtomobillarga
yoqilg‘i quyish shoxobchalarining belgilangan eng yuqori
ustamadan oshadigan chakana narxi bilan olish narxi
o‘rtasidagi mahalliy budjetga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan farq
summasiga;
2) lotereya o‘yinlarini tashkil etish bo‘yicha faoliyatni
amalga oshirish doirasida yuridik shaxslar uchun – yutuq
(mukofot) fondining summasiga, biroq tarqatilgan chipta-
larga chiqqan yutuqlarning (mukofotlarning) umumiy sum-
masidan ortiq bo‘lmagan miqdoriga;
3) brokerlik tashkilotlari uchun – bitim summasidan
birjaga o‘tkaziladigan vositachilik yig‘imi summasiga;
4) vositachilik, topshiriq shartnomasi bo‘yicha vosi-
tachilik xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar uchun –
realizatsiya qilingan tovar ulushida tovarlarni import qilish-
da to‘langan bojxona to‘lovlari summasiga;
5) yangi texnologik asbob-uskunalar olishga, lekin soliq
solinadigan bazaning ko‘pi bilan 25 foiziga. Soliq solinadi-
gan bazani kamaytirish texnologik asbob-uskunalarni foy-
dalanishga joriy etilgan soliq davridan boshlab besh yil
mobaynida amalga oshiriladi;
6) yosh oilalar jumlasidan bo‘lgan xodimlarga ipoteka
kreditlari bo‘yicha badallar to‘lashga va (yoki) mulk qilib
uy-joy olishga tekin yo‘naltirilgan mablag‘lar summasiga,
lekin soliq solinadigan bazaning ko‘pi bilan 10 foiziga.
Yagona soliq to‘lovini yuridik
shaxslar mustaqil ravishda belgi-
langan soliq stavkalaridan kelib
chiqib hisoblaydilar. Yagona soliq to‘lovi stavkalari 2009-yil
uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil
29-dekabrdagi PQ-1024-sonli qarori bilan tasdiqlangan
bo‘lib, u quyidagi 3.2.1.1-jadvalda tabaqalashtirilgan.
Bundan tashqari, alohida toifadagi korxonalar jumlasi-
ga kiruvchi lotereyalar o‘yinlarini tashkil etish bo‘yicha
faoliyatni amalga oshiruvchi korxonalar soliq solinadigan
bazaga nisbatan 33 foiz, xususiy amaliyot bilan shug‘ullana-
digan notariuslar 50 foiz stavka miqdorida soliqqa tortiladi-
lar.
98
Soliq stavkalari va
soliqdan imtiyozlar

99
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-son-
li qarori.
3.2.1.1-jadval
Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi 
STAVKALARI
1
¹
1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Soliq to‘lovchilar
2
Iqtisodiyotning barcha tarmoqlari korxonalari, 2—
7-bandlarda ko‘rsatib o‘tilganlari bundan mustasno
Sanoat ishlab chiqarishi bilan shug‘ullanuvchi kor-
xonalar
Kompyuter dasturiy mahsulotlarini ishlab chiqish
va joriy etish tovarlar (ish, xizmatlar) realizatsiyasi
umumiy hajmining kamida 80 foizini tashkil etadi-
gan korxonalar
Qishloq xo‘jaligi korxonalari asosiy faoliyati bo‘yi-
cha, yagona yer solig‘i to‘lovchilari hisoblanadigan
qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari bun-
dan mustasno
Gastrol-konsert faoliyati bilan shug‘ullanish uchun
litsenziyaga ega bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxs-
larni (shu jumladan, norezidentlarni) jalb etish
yo‘li bilan ommaviy tomosha tadbirlarini tashkil
etishdan daromad oladigan korxonalar
Tayyorlov va ta’minot-sotish tashkilotlari, broker-
lik idoralari (6-bandda ko‘rsatilganlaridan tash-
qari), shuningdek, vositachilik (topshiriq) shartno-
malari bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatilgan
korxonalar
Qimmatli qog‘ozlar bozorida brokerlik faoliyatini
amalga oshiradigan korxonalar
O‘zi ishlab chiqargan tovarlar (ishlar, xizmatlar)
eksportining ulushi (ishlar bajarilgan va xizmatlar
ko‘rsatilgan joydan qat’i nazar) erkin almashtiri-
ladigan valutada quyidagilarni tashkil etadigan
korxonalar uchun (O‘zbekiston Respublikasi Pre-
zidentining 1997-yil 10-oktabrdagi PF-1871-sonli
farmonida ro‘yxati keltirilganlar bundan mustasno):
— sotishning umumiy hajmidan 15 foizdan 30
foizgacha
Soliq stavkasi
yalpi tushumga
nisbatan
% larda
3
8*
7
5
6
30
33**
13**
belgilangan
stavka 30% ga
pasaytiriladi

Quyidagi mikrofirma va kichik korxonalar yagona soliq
to‘lovini to‘lashdan to‘liq ozod etiladi: 
— nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy»
jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» uyushmasi-
ning mulki bo‘lgan, ishlovchilar umumiy sonining kamida
ellik foizini nogironlar, ikkinchi jahon urushi va mehnat
fronti faxriylari tashkil etgan korxonalar (savdo, vositachi-
lik, ta’minot-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ulla-
nuvchi korxonalardan tashqari);
2005-yil 1-iyuldan boshlab yagona soliq to‘lovini to‘lov-
chilar hisoblangan mikrofirmalar va kichik korxonalarga
quyidagi preferensiyalar nazarda tutiladi:
1) ilgari kichik biznes subyektlariga yagona soliq
bo‘yicha berilgan imtiyozlardan foydalanish huquqi. Bu uni
to‘lashdan to‘liq ozod qilishga nisbatan ham, soliq stavkasi-
ni pasaytirishga nisbatan ham belgilanadi; 
2) yagona soliq to‘lovini to‘lash muddatini bir yilga
kechiktirish, kechiktirilgan summani imtiyozli davr tuga-
gandan keyin teng ulushlarda 12 oy davomida to‘lash
huquqi. Ushbu qoida faqat yangi tashkil etilayotgan (2005-
yilning 1-iyulida va undan keyin ro‘yxatdan o‘tkazilgan)
mikrofirmalar va kichik korxonalarga tatbiq etiladi; 
3) qonun hujjatlariga muvofiq ijaraga olingan yer may-
donlari uchun budjetga ijara haqini to‘lamaslik huquqi.
Soliq amaliyotiga yagona soliq to‘lovining kiritilishi
kichik biznes subyektlarini va mikrofirmalarni soliqqa tor-
tish uslubiyatini yanada soddalashtirdi.
Mikrofirma va kichik korxona-
lar, asosiy faoliyati bilan bir
qatorda, boshqa faoliyat turlari
bilan shug‘ullansalar, ushbu fao-
100
— sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan
ortiq foizni
Maishiy xizmatlar sohasi korxonalari uchun plastik
kartalarni qo‘llagan holda to‘langan ko‘rsatilgan
xizmatlar hajmi bo‘yicha
9.
belgilangan
stavka 50% ga
pasaytiriladi
belgilangan
stavka 10% ga
pasaytiriladi
*) lizing kompaniyalari uchun lizing beruvchining daromadiga nisbatan
foizlarda (marja).
**) haq (yalpi daromad) summasiga nisbatan foizlarda.
Soliq hisobini taqdim
etish va soliqni budjetga
to‘lash muddatlari

liyat turlari bo‘yicha ular alohida hisob yuritishlari hamda
soliq to‘lovchilarning mazkur toifasi uchun qonunda nazar-
da tutilgan soliqlar, yig‘imlar va davlat maqsadli jamg‘ar-
malari hamda Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga
majburiy ajratmalarni to‘lashlari shart.
Birinchi chorak, yarim yil va 9 oy yakunlari bo‘yicha
soliq to‘lovchilar ro‘yxatdan o‘tish joyidagi tuman (shahar)
davlat soliq inspeksiyasiga hisobot choragidan keyingi oy-
ning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa
yillik moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatida belgilan-
gan shaklda (3-ilova) yagona soliq to‘lovi bo‘yicha hisob-
kitoblarni taqdim etadilar.
Mikrofirma va kichik korxonalar tarkibiga kirmaydigan
korxonalar tomonidan – har oyda hisobot davridan keyin-
gi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha
esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda taq-
dim etiladi.
Yagona soliq to‘lovini to‘lash har chorakda o‘sib boruv-
chi yakun bilan hisobot choragidan keyingi oyning 25-
kuniga qadar amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezi-
dentining 2005-yil 20-iyundagi
«Mikrofirmalar va kichik kor-
xonalarni rivojlantirishni rag‘bat-
lantirish borasidagi qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida» PF-3620-son farmoniga muvo-
fiq yangi tashkil etilgan mikrofirma va kichik korxonalarga
(bundan keyin korxona) yagona soliq to‘lovini to‘lash mud-
datini kechiktirish huquqini berish tartibi belgilangan.
To‘lashni kechiktirish yagona soliq to‘lovi bo‘yicha soliq
majburiyatini to‘lash muddatini muayyan muddatga ko‘chi-
rishni anglatadi.
To‘lash muddatini kechiktirish huquqini olish uchun
korxona, yagona soliq to‘lovini to‘lashning birinchi mud-
dati boshlanishiga ko‘pi bilan 15 kun qolganda, unga
to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish to‘g‘risida
tegishli tuman (shahar) davlat soliq inspeksiyasiga belgilan-
gan shaklda ariza topshiradi.
Tuman (shahar) davlat soliq inspeksiyasi to‘lash mud-
datini kechiktirish huquqini berish to‘g‘risidagi arizani ariza
kelib tushgan kundan boshlab 3 ish kuni mobaynida ko‘rib
chiqadi, so‘ngra to‘lash muddatini kechiktirish yoki rad
101
Yagona soliq to‘lovi
bo‘yicha to‘lovni kechik-
tirish tartibi hamda
uning ahamiyati

etish to‘g‘risida qaror chiqarib, korxonaning taqdim etilgan
arizasiga qabul qilingan qaror natijasining tegishli belgisini
qo‘yadi.
Tuman (shahar) davlat soliq inspeksiyasining rad etish
to‘g‘risidagi qarori quyidagi hollarda qabul qilinishi mum-
kin:
œ 
to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish to‘g‘-
risidagi ariza belgilangan shaklda taqdim etilmagan bo‘lsa;
œ 
to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish to‘g‘-
risidagi ariza belgilangan muddatdan keyin topshirilsa;
œ 
korxona yagona soliq to‘lovining to‘lovchisi hisoblan-
masa.
Yagona soliq to‘lovini to‘lash muddatini kechiktirish
huquqini boshqa sabablarga ko‘ra rad etishga yo‘l qo‘yil-
maydi.
Korxona arizada ko‘rsatilgan ma’lumotlarning to‘g‘rili-
gi (haqqoniyligi) uchun qonun hujjatlariga muvofiq javob
beradi.
To‘lash muddatini kechiktirish huquqi korxonaga kor-
xona davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan oyning 1-kunidan bosh-
lab bir yilga beriladi.
Misol uchun, agar korxona davlat ro‘yxatidan 15- yoki
25-yanvarda o‘tkazilgan bo‘lsa, mazkur korxonaga soliqni
to‘lash muddatini kechiktirish huquqi joriy yilning 1-yan-
varidan keyingi yilning 1-yanvarigacha bo‘lgan davrga beri-
ladi.
Korxonaning xohishiga ko‘ra soliqni to‘lash muddatini
kechiktirish huquqi uning yozma arizasiga asosan bir yildan
kam bo‘lgan muddatga berilishi mumkin. Korxona to‘lash
muddatini kechiktirish huquqi berilgan davrda boshqa soliq
rejimiga o‘tganida, o‘tgan paytidan boshlab korxona to‘lash
muddatini kechiktirish huquqidan mahrum bo‘ladi va unda
qonunga muvofiq soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy
to‘lovlarni to‘lash bo‘yicha majburiyatlar vujudga keladi.
To‘lash muddatini kechiktirish yoki muddati kechikti-
rilgan to‘lov summasini so‘ndirish huquqi berilgan davrda
korxona tugatilsa, to‘lash muddati kechiktirilgan to‘lov
summasi qonunda nazarda tutilgan tartibda to‘lanadi.
To‘lash muddatini kechiktirish huquqi berilgan korxona
tuman (shahar) davlat soliq inspeksiyasiga belgilangan tar-
tibda, hisobot choragidan keyingi oyning 25-kuniga qadar
yagona soliq to‘lovining hisob-kitobini taqdim etadi. Bunda
102

korxona yagona soliq to‘lovi hisob-kitobining o‘ngdagi
yuqori burchagiga «O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti-
ning 2005-yil 20-iyundagi PF-3620-son farmoniga muvofiq
to‘lash muddati kechiktirilgan» belgisini qo‘yadi.
Agar to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish
muddati chorak oxiriga qadar tugasa, ushbu davrlar uchun
yagona soliq to‘lovining summasini aniqlash uchun kor-
xona davlat soliq xizmati organlariga yagona soliq to‘lovi
hisob-kitobining belgilangan shakli bo‘yicha yagona soliq
to‘lovi bo‘yicha ma’lumotnoma — hisob-kitobni taqdim
etadi.
Misol uchun, agar to‘lash muddatini kechiktirish
huquqining muddati 1-iyunda tugasa, korxona tuman (sha-
har) davlat soliq inspeksiyasiga aprel va may oylari uchun
yagona soliq to‘lovining ma’lumotnoma — hisob-kitobini
taqdim etadi, iyun oyi uchun yagona soliq to‘lovining
hisob-kitobi esa 25 iyulga qadar taqdim etadi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliq solishning soddalashtirilgan tartibini soliq amaliyotida
tatbiq etishning zarurligi nimada? 
2. Soliq amaliyotida ilk bor qachon soddalashtirilgan soliq rejimi
joriy qilingan va qaysi me’yoriy hujjat asosida?
3. Kichik biznes subyektlari tarkibi qaysi mezonlar asosida bel-
gilanadi?
4. Yagona soliq to‘lovi qachon joriy etildi?
5. Yagona soliq bilan yagona soliq to‘lovining farqi nimada?
6. Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilari kimlar?
7. Yagona soliq to‘loviga soliq stavkalari qaysi mezon asosida
belgilanadi?
8. Qanday yuridik shaxslar yagona soliq to‘lovidan imtiyozga
ega?
9. Yagona soliq to‘lovi budjetga qaysi muddatlarda to‘lanadi?
10. Yagona soliq to‘lovini budjetga kechiktirib to‘lash tartibi qan-
day?
11. Qanday holatlarda yagona soliq to‘lovini budjetga kechiktirib
to‘lashni soliq organlari rad etishi mumkin?
103

3.2.2. Savdo va umumiy ovqatlanish 
korxonalarini soliqqa tortish
Ma’lumki, savdo va umumiy ov-
qatlanish korxonalari 2007-yil 1-
yanvarga qadar budjetga to‘lab
kelgan yalpi daromadidan yalpi
daromad solig‘i, mol-mulk solig‘i, tovarlar aylanmasidan
Pensiya jamg‘armasiga, Respublika yo‘l jamg‘armasiga
hamda Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga maj-
buriy to‘lovlar to‘lash o‘rniga O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2006-yil 18-dekabrdagi «O‘zbekiston Res-
publikasining 2007-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich-
lari prognozi va Davlat budjetining parametrlari to‘g‘risi-
da»gi PQ-532-sonli qaroriga muvofiq 2007-yil 1-yanvardan
boshlab yagona soliq to‘lovini to‘lashga o‘tkazildi.
2006-yil yakuni bo‘yicha asosiy (profil) faoliyat turi
savdo faoliyati (umumiy ovqatlanish sohasidagi faoliyat)
hisoblangan yuridik shaxslar belgilangan tartibda hisobot
yili boshidan boshlab yagona soliq to‘lovlarini to‘lashlari
shart qilib belgilandi.
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan
2007-yil 28-martda 1668-son bilan ro‘yxatga olingan
«Yagona soliq to‘lovini hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi
to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq savdo va umumiy ovqat-
lanish korxonalari uchun soliqqa tortishning quyidagi tar-
tibi belgilangan. Jumladan, Nizomda savdo faoliyati (umu-
miy ovqatlanish sohasidan faoliyat) hisoblangan yuridik
shaxslar uchun 2007-yildan boshlab yagona soliq to‘lovini
to‘lash tartibi belgilangan.
Shu bilan birga savdo va umumiy ovqatlanish korxo-
nalari uchun:
— bojxona to‘lovlari (bojxona bojlari va yig‘imlari, aksiz
solig‘i va tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) import qilishda
qo‘shilgan qiymat solig‘i);
— davlat bojlari;
— ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish
va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun
yig‘im;
— qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda yuridik
shaxslarni ro‘yxatdan o‘tkazganlik uchun yig‘im va atrof
tabiiy muhitni ifloslantirganlik va chiqindilarni O‘zbekiston
104
Savdo va umumiy ovqat-
lanish korxonalari uchun
yagona soliq to‘lovining
joriy etilishi 

Respublikasi hududiga joylashtirganlik uchun kompensa-
tsiya to‘lovlarini to‘lash tartibi saqlab qolingan.
Agar yuridik shaxslar hisobot yili yakuni bo‘yicha savdo
(umumiy ovqatlanish) korxonasiga mansub bo‘lmasa, kel-
gusi yil boshidan boshlab umumbelgilangan tartibda soliqlar
va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lashga o‘tishlari shart, soliq
solish tartibini tanlash huquqi saqlab qolinadigan mikrofir-
malar va kichik korxonalar bundan mustasno.
Yagona soliq to‘lovi to‘lashga o‘tish savdo (umumiy
ovqatlanish) korxonalari umumbelgilangan tartibda soliqlar
va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lashga o‘tgan birinchi
hisobot choragi uchun foyda solig‘i, obodonlashtirish va
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i va yuridik shaxs-
larning mol-mulkiga solinadigan soliq bo‘yicha joriy
to‘lovlarni to‘lamaydilar.
Ishchilar sonidan qat’i nazar ulgurji, chakana savdo va
umumiy ovqatlanish korxonalari (shu jumladan, kichik
korxonalar va mikrofirmalar) yagona soliq to‘lovini to‘lov-
chilari hisoblanadi.
Yagona soliq to‘lovi to‘lovchisini aniqlashda asosiy
mezon bo‘lib, yuridik shaxsni davlat ro‘yxatidan o‘tkazgan-
lik to‘g‘risidagi guvohnomada ko‘rsatilgan korxona faoliya-
tining kodi hisoblanadi.
Bunda korxonaning ixtisoslashishi XXTUT asosiy kodga
to‘g‘ri kelishi kerak. Agar korxonaning faoliyati XXTUT
kodiga to‘g‘ri kelmasa, o‘z faoliyati kodini qonun hujjatlari-
da belgilangan tartibda statistika organlarida qayta ro‘yxat-
dan o‘tkazishga va ushbu toifadagi korxonalar (faoliyati tur-
lari) uchun belgilangan tegishli soliqlarni to‘lashga majbur.
Yagona soliq to‘lovida realizatsiya (tovaroborot) umu-
miy yillik hajmida tushum ulushi aksariyat qismini tashkil
etgan faoliyat turi asosiy (profil) faoliyati turi hisoblanadi.
Agar joriy yil yakuni bo‘yicha realizatsiya (tovar aylan-
ma)ning umumiy yillik hajmida tushum ulushi faoliyati
turlari bo‘yicha bir xil miqdorni tashkil etsa, asosiy (profil)
faoliyat turi o‘tgan hisobot yil yakuni bo‘yicha aniqlanadi.
Savdo (umumiy ovqatlanish) korxonalariga, soliq solish
maqsadida, o‘tgan hisobot yili yakuni bo‘yicha asosiy (pro-
fil) faoliyat turi savdo faoliyati (umumiy ovqatlanish soha-
sidagi faoliyati) hisoblanadigan yuridik shaxslar kiradi.
Savdo faoliyati deganda qayta sotish maqsadida xarid
qilingan tovarlarni sotish bo‘yicha faoliyat tushuniladi.
105

Quyidagilar savdo faoliyati sifatida qaralmaydi:
— o‘zi ishlab chiqargan mahsulot hisoblanadigan tovar-
larni realizatsiya qilish, jumladan, ularni mustaqil yuridik
shaxs hisoblanmaydigan firma do‘konlari orqali realizatsiya
qilish;
— komissioner (ishonchli vakil) tomonidan komissiya
(topshiriq) shartnomalari bo‘yicha tovarlarni realizatsiya
qilish, jumladan, davlat daromadiga o‘tkaziladigan mol-
mulkni realizatsiya qilish;
— tayyorlov va ta’minot-sotish faoliyati bilan shug‘ul-
lanadigan korxonalar tomonidan tovarlarni realizatsiya qi-
lish.
Umumiy ovqatlanish sohasidagi faoliyat deganda kuli-
nariya, shuningdek, boshqa oziq-ovqat mahsulotini tayyor-
lash, realizatsiya qilish va ularni is’temol qilishni tashkil
etish bo‘yicha faoliyat tushuniladi.
Yagona soliq to‘lovini hisoblashda soliq solish obyekti
bo‘lib, aksariyat hollarda yalpi tushum hisoblanadi, lekin
savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yalpi
tushum bo‘lib tovarlar aylanmasi hisoblanadi. 
Bundan tashqari, savdo korxonalarining asosiy faoliyat-
dan tashqari boshqa daromadlari, moliyaviy faoliyatdan
daromadlari va O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga
muvofiq belgilanadigan boshqa daromadlar yalpi tushum
tarkibiga kiritiladi.
Shuningdek, yagona soliq to‘lovi hisob-kitob bazasini
aniqlashda tushumdan quyidagilar chegirib tashlanadi:
a) qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilari uchun qo‘shil-
gan qiymat solig‘ini;
b) davlat subsidiyalarini;
d) davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha daromadlar;
e) to‘lov manbayida ushlab qolinishi lozim bo‘lgan div-
idendlar va foizlar ko‘rinishidagi daromadlar;
f) o‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi ustav ka-
pitalini oshirishga yo‘naltirishda aksiyador qo‘shimcha
aksiyalarining qiymati yoki aksiyalarning nominal qiymati-
ni ko‘paytirish tarzida olingan daromadlari;
g) hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillardagi foyda.
Mazkur daromadlar qaysi davrda paydo bo‘lgan bo‘lsa,
o‘sha davrdagi qonun hujjatlariga muvofiq shu davrdagi
soliqlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha hisob-kitoblarni
o‘tkazishni hisobga olgan holda soliqqa tortiladi;
106

h) olingan grantlar. Grant deganda – ijtimoiy aha-
miyatga ega maqsadni ko‘zlagan, iqtisodiyotni rivojlan-
tirish, ilmiy-texnik va innovatsion dasturlarni bajarish
uchun korxonaga davlat (hukumat), shuningdek, nodavlat,
xorijiy, xalqaro tashkilotlar va jamg‘armalar tomonidan
ko‘rsatiladigan tekin, gumanitar mablag‘li yoki moddiy-
texnik yordam tushuniladi. Grant mablag‘lari qat’i ravishda
belgilangan maqsadlarga ishlatiladi;
i) ko‘p oborotli qaytariladigan taraning qiymati, agar
uning qiymati tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilishdan
tushumning tarkibiga ilgari kiritilgan bo‘lsa;
j) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan chegirmalar.
Yagona soliq to‘lovi uchun soliq
stavkalari O‘zbekiston Respub-
likasi Prezidentining qarori bilan
tasdiqlanadi. Jumladan, O‘zbe-
kiston Respublikasi Prezidenti-
ning 2008-yil 29-dekabrdagi
1024-sonli qaroriga muvofiq 2009-yildan boshlab savdo va
umumiy ovqatlanish korxonalari uchun ishchilari sonidan
qat’i nazar yalpi tushumdan (tovar aylanmasi hajmidan)
quyidagi stavkalarda yagona soliq to‘lovi to‘lash joriy qi-
lindi:
— umumiy ovqatlanish korxonalari uchun
— 10%;
shundan: umumta’lim maktablari, maktab-internatlar, 
o‘rta maxsus kasb-hunar va oliy o‘quv yurtlariga
xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar uchun
— 8%.
Savdo korxonalari uchun:
— shaharlarda aholi soni 100 ming va undan ortiq
kishi
— 4%;
— boshqa aholi punktlarida
— 2%;
— olis va tog‘li hududlarda
— 1%;
— ulgurji savdo korxonalari (Ulgurji savdo korxonalari
uyushmasi tizimiga kiruvchi respublika ixtisoslashtirilgan
ulgurji baza – kontoralari va ularning hududiy bazalari
bundan mustasno. Ular uchun O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2006-yil 8-iyundagi «Ixtisoslashtirilgan
ulgurji baza – kontoralarni soliqqa tortish tartibini takomil-
lashtirish to‘g‘risida»gi PQ-374-son qarori bilan nazarda
tutilgan soliq solish tartibi saqlab qolinadi)
— 5%;
Ulgurji va chakana savdo bilan shug‘ullanuvchi dorixo-
nalar uchun:
107
Savdo va umumiy ovqat-
lanish korxonalari uchun
yagona soliq to‘lovi
stavkalari va soliqni
hisoblash muddatlari

— shaharlarda aholi soni 100 ming va undan ortiq
kishi
— 3%;
— boshqa aholi punktlarida
— 2%;
— olis va tog‘li hududlarda
— 1%.
Yuqorida qayd qilingan savdo va umumiy ovqatlanish
hamda dorixonalar plastik kartochkalardan foydalangan
holda xizmat ko‘rsatsalar yagona soliq to‘lovi bo‘yicha
amaldagi stavkadan 10 foiz pasaytirilgan stavka bo‘yicha
soliq to‘laydilar (4-ilova).
Agar savdo korxonalari, jumladan, ulgurji va chakana
dorixonalar, yagona soliq to‘lovining turli stavkalari
o‘rnatilgan aholi punktlarida mustaqil yuridik shaxslar
hisoblanmagan bir necha savdo shoxobchalariga ega
bo‘lsalar, ular har bir savdo shoxobchasi bo‘yicha tovarlar
aylanmasini alohida-alohida hisobini yuritishlari va shu
aholi punktlari uchun o‘rnatilgan soliq stavkalari bo‘yicha
yagona soliq to‘lovini to‘lashlari shart.
Bunda savdo korxonalarining asosiy faoliyatdan tashqari
boshqa daromadlari, moliyaviy faoliyatdan daromadlari va
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq belgi-
lanadigan boshqa daromadlari savdo korxonasi davlat soliq
xizmati organlarida ro‘yxatdan o‘tgan joy uchun o‘rnatilgan
stavkasi bo‘yicha yagona soliq to‘lovini to‘laydilar.
Agar savdo korxonalari balansida qayd etilgan asosiy
vositalarni ijaraga topshirsalar, ular ijaraga berilgan ushbu
aktivlar qiymatidan umumbelgilangan tartibda mol-mulk
solig‘ini to‘laydilar hamda ularga mol-mulk solig‘i bo‘yicha
imtiyozlar tatbiq etilmaydi.
Savdo korxonalari yagona soliq to‘lovini mustaqil ra-
vishda soliq solinadigan baza va belgilangan stavkalardan
kelib chiqqan holda hisoblab chiqadilar va budjetga to‘lay-
dilar.
Yagona soliq to‘lovini hisob-kitobi ro‘yxatdan o‘tgan
joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi
yakun bilan har oyda hisobot oydan keyingi oyning 25-
kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik
moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatlarda davlat
soliq xizmati organlariga belgilangan shaklda (3-ilova) taq-
dim etiladi.
Yagona soliq to‘lovini to‘lash ortib boruvchi yakun
bilan hisob-kitobini taqdim etish muddatidan kechiktirmay
amalga oshiriladi.
108

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. 2007-yil 1-yanvarga qadar savdo va umumiy ovqatlanish kor-
xonalari qanday soliq rejimida ishlagan?
2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini yagona soliq to‘-
lovini to‘lovchilar tarkibiga o‘tishning ahamiyati va zarurligi nimada? 
3. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq
to‘lovidan tashqari yana qanday to‘lovlar, yig‘imlar saqlab qolingan?
4. Savdo faoliyati deganda nimani tushunasiz?
5. Umumiy ovqatlanish faoliyati deganda nimani tushunasiz?
6. Yagona soliq to‘lovini to‘lovchi savdo va umumiy ovqatlanish
korxonalarining soliqqa tortish obyekti qanday aniqlanadi?
7. Yagona soliq to‘lovini hisoblashda yalpi tushum tarkibi qanday
aniqlanadi?
8. Yalpi tushum tarkibidan nimalar chegiriladi?
9. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq
to‘lovi stavkalari 2008-yilda qanday belgilangan? 
10. Soliq stavkalari qaysi mezonlar asosida tabaqalashtirilgan? 
11. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining yagona soliq
to‘lovi qaysi muddatlarda to‘lanadi?
3.2.3. Yagona yer solig‘i
1999-yilda qishloq xo‘jalik kor-
xonalarini soliqqa tortish tizimi-
da tub o‘zgarishlar yuz berdi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 10-ok-
tabrdagi «Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilar
uchun yagona yer solig‘ini joriy etish to‘g‘risida»gi PF-
2086-sonli farmoniga muvofiq 1999-yilning 1-yanvaridan
boshlab qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun
yagona yer solig‘i joriy etildi.
Qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilari uchun
yagona yer solig‘ini joriy etilishi, o‘z navbatida ularni
quyidagi soliqlar va yig‘imlarni to‘lashdan ozod qildi:
— foyda solig‘i;
— qo‘shilgan qiymat solig‘i;
— ekologiya solig‘i;
— suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;
— yer solig‘i;
— yerosti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq;
— mol-mulk solig‘i;
— obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘i;
109
Yagona yer solig‘ining
joriy etilishi va ahamiyati

— boshqa mahalliy soliqlar va yig‘imlar.
Yagona yer solig‘i to‘lovchilari hisoblangan qishloq
xo‘jalik tovarlari ishlab chiqaruvchilari uchun bojxona
to‘lovlari, davlat boji, litsenziya yig‘imlari, budjetdan tash-
qari fondlarga ajratmalar, shuningdek, aksizosti mahsulot-
larga aksiz solig‘ini to‘lashning amaldagi tartibi saqlab
qolindi.
Yagona yer solig‘ini joriy qilishdan maqsad qishloq
xo‘jalik yerlaridan foydalanish samaradoriligini oshirish,
qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilarini mehnatining
pirovard natijalaridan iqtisodiy manfaatdorligini kuchay-
tirish, qishloq xo‘jalik korxonalarini soliqqa tortish tizimini
soddalashtirish va bir xillashtirishdan iboratdir.
Mazkur soliqning amalga kiritilishi qishloq xo‘jaligi
tovar ishlab chiqaruvchilarni tasarrufidagi yerlaridan yana-
da oqilona foydalanishga da’vat etadi, chunki har bir gek-
tar yer maydoni uchun undan daromad olish yoki daromad
olmaslik holatidan qat’i nazar belgilangan miqdordagi soliq
summasini to‘lash lozim bo‘ladi.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun
yagona yer solig‘ining joriy etilishi soliqqa tortish tizimida
uning amal qilishi jarayonini yanada takomillashtirishdan
dalolat beradi. Soliqqa tortishning ushbu tizimi xo‘jaliklar
hisobchilarining soliqlarni hisoblash va to‘lash borasidagi
ishlarini keskin kamaytirdi. Ilgari qishloq xo‘jalik korxo-
nalari o‘nlab turdagi soliqlar va yig‘imlarni to‘lashardi. Agar
ayrim soliq turlarining har oyda va har yilning har choragi-
da to‘lanishini hisobga oladigan bo‘lsak, unda ayrim
xo‘jaliklar davlat soliq organlariga soliqlar bo‘yicha 30 dan
ortiq hisob-kitoblarni taqdim etishi, bir yilda ana shuncha
to‘lov topshiriqnomalarini to‘ldirishi kerak bo‘lar edi.
Endilikda esa xo‘jaliklar bir yilda bir marta bir turdagi soliq
summasini hisoblab chiqishadi.
Qishloq xo‘jaligi tovari ishlab
chiqaruvchi korxonalar hamda
qishloq xo‘jaligi yo‘nalishidagi
ilmiy-tadqiqot tashkilotlarining
tajriba-eksperimental xo‘jaliklari va ta’lim muassasalarining
o‘quv-tajriba xo‘jaliklari yagona yer solig‘ining to‘lovchilari
bo‘lib hisoblanishadi.
Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagi shartlarga javob bera-
digan yuridik shaxslar – soliq solish maqsadida qish-
110
Yagona yer solig‘i
to‘lovchilari, soliq
obyekti va soliq bazasi

loq xo‘jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchilar tarkibiga kira-
di: 
— yer uchastkalaridan foydalangan holda qishloq xo‘ja-
ligi mahsulotini yetishtirish va o‘zi yetishtirgan mazkur
mahsulotni qayta ishlash yoxud yer uchastkalaridan foy-
dalangan holda faqat qishloq xo‘jaligi mahsulotini
yetishtirish asosiy faoliyat turi bo‘lgan yuridik shaxslar;
— qishloq xo‘jaligini yuritish uchun mahalliy davlat
hokimiyati organlari tomonidan o‘zlariga belgilangan tar-
tibda berilgan yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik shaxs-
lar;
— qishloq xo‘jaligi mahsulotini yetishtirish va o‘zi
yetishtirgan mazkur mahsulotni qayta ishlash ulushi rea-
lizatsiya qilish yoki qayta ishlash uchun olingan qishloq
xo‘jaligi mahsulotini o‘z ichiga oluvchi qishloq xo‘jaligi
mahsulotini yetishtirish va qayta ishlash umumiy hajmida
kamida 50 foizni tashkil etadigan yuridik shaxslar.
O‘rmon va ovchilik xo‘jaliklari hamda yuridik shaxs
tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon
xo‘jaliklari yagona yer solig‘ini to‘lovchilari hisoblanish-
maydi.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari o‘zlari ish-
lab chiqargan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqa-
rish va qayta ishlash bo‘yicha mazkur faoliyat turidan
yagona yer solig‘ini to‘laydilar va ular boshqa soliqqa tor-
tish tizimini tanlash huquqiga ega emaslar. 
Yagona yer solig‘ini to‘lovchi hisoblangan qishloq xo‘ja-
ligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun bojxona bojlari, dav-
lat bojlari, litsenziya yig‘imlari, davlat maqsadli jamg‘ar-
malariga ajratmalarni to‘lashning amaldagi tartibi saqla-
nadi.
Agar yagona yer solig‘ini to‘lovchi qishloq xo‘jaligi tovar
ishlab chiqaruvchilari o‘zlari ishlab chiqargan qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash
bilan bir qatorda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ul-
lansalar, ular alohida hisob yuritishlari va boshqa faoliyat
turlari bo‘yicha shu toifadagi to‘lovchilar uchun amaldagi
qonun hujjatlari bilan nazarda tutilgan soliqlarni to‘lashga
majburdirlar. Bunda, agar qishloq xo‘jaligi tovar ishlab
chiqaruvchilari mikrofirmalar va kichik korxonalar toifasiga
kirsa, faoliyatning boshqa turlari bo‘yicha (savdo va umu-
miy ovqatlanish korxonalari uchun belgilangan soliqlar va
111

yig‘imlar to‘lanadigan savdo va umumiy ovqatlanishdan
tashqari) ular faoliyatning mazkur turi uchun nazarda tutil-
gan yagona soliq to‘lov yoki umumbelgilangan tartibda
soliqlar to‘laydilar.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari tomonidan
yerlar ijaraga (shu jumladan, ichki xo‘jalik pudratiga) beril-
ganda ijaraga beruvchida ijaraga berilgan yerlar bo‘yicha
yagona yer solig‘ini to‘lash majburiyati saqlanib qoladi. 
Qishloq xo‘jaligini yuritish uchun egalik qilish, foy-
dalanishga yoki ijaraga berilgan yer uchastkasi maydoni
yagona yer solig‘i solish obyekti hisoblanadi.
Soliq solinadigan yer uchastkalarining normativ qiymati
soliq solinadigan baza hisoblanadi. Agar normativ qiymat
belgilanmagan bo‘lsa, unda soliq solinadigan baza bo‘lib
qishloq xo‘jaligi tovari ishlab chiqaruvchilarning soliq soli-
nadigan yer uchastkalari maydoni hisoblanadi.
Soliq solinadigan qishloq xo‘jaligi yer maydonlari, yer
uchastkalarining joylashishi, tuproq boniteti va yer mulki-
ning boshqa tavsiflari yer kadastri ma’lumotlari bo‘yicha
qabul qilinadi.
Soliq qonunchiligiga ko‘ra soliq
solinmaydigan yer uchastkalariga
quyidagi yerlar kiradi:
a) qishloq aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi
yerlari;
b) ihota daraxtzorlari egallagan yerlar; 
d) sport inshootlari, stadionlar, sport maydonchalari,
suv havzalari, sportning texnik turlari obyektlari va boshqa
jismoniy tarbiya — sog‘lomlashtirish komplekslari, onalar
va bolalarning dam olish va sog‘lomlashtirish joylari, sana-
toriy-kurort muassasalari va dam olish uylari, o‘quv-mashq
bazalari egallagan yerlar;
e) yangi o‘zlashtirilayotgan yerlar va meliorativ holatini
yaxshilash ishlari olib borilayotgan sug‘oriladigan yerlar —
loyihada nazarda tutilgan muddatga, lekin ishlar bosh-
langanidan e’tiboran ko‘pi bilan besh yilga. Agar loyihada
yerlarni o‘zlashtirish va meliorativ ishlarni amalga oshirish
muddatlari ko‘rsatilmagan yoki yer uchastkasi boshqa mud-
datlarda topshirilgan bo‘lsa, yer uchastkasi uchun soliq
meliorativ ishlar va yangi yerlarni o‘zlashtirish ishlari baja-
rilgan yillar uchun to‘lanmaydi, lekin u 5 yildan oshmasli-
gi kerak;
112
Soliqdan imtiyozlar

f) ta’lim, madaniyat va sog‘liqni saqlash obyektlari band
etgan yerlar;
g) yangi tut ko‘chatlari ekilgan yerlar, qator oralaridan
qishloq xo‘jaligi ekinlarini ekish uchun foydalanilishidan
qat’i nazar, uch yil muddatga. Shu munosabat bilan bahor-
da ekilgan tut ko‘chatlari ekilgan yilni hisoblaganda uch
yilga soliq to‘lashdan ozod etiladi, kuzda ekilgan ko‘chatlar
esa ularni ekishdan keyingi yildan boshlab uch yilga soliq
to‘lashdan ozod etiladi;
h) ilmiy tashkilotlarning qishloq xo‘jaligi ahamiyatiga
molik va o‘rmon fondidagi yerlari, qishloq xo‘jaligi va o‘r-
mon xo‘jaligi sohasidagi ilmiy-tadqiqot tashkilotlari hamda
o‘quv yurtlariga qarashli tajriba, eksperimental va o‘quv-
tajriba xo‘jaliklarining bevosita ilmiy va o‘quv maqsadlari
uchun foydalaniladigan yerlari;
i) yangi barpo etilgan qishloq xo‘jaligi tovar ishlab
chiqaruvchilari, shu jumladan, fermer xo‘jaliklari, davlat
ro‘yxatiga olingan paytdan boshlab ikki yil muddatga;
j) O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga
muvofiq soliq solinmaydigan boshqa yerlar.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilariga soliqdan
imtiyoz belgilanganda ular soliqni ushbu huquq paydo
bo‘lgan oydan boshlab to‘lashni to‘xtatadilar. Soliq im-
tiyozlari bekor qilingan taqdirda ular yer solig‘ini ushbu
huquq bekor qilingan oydan keyingisidan boshlab to‘lashni
boshlaydilar.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab
chiqaruvchilari yagona yer solig‘i
summasini belgilangan shakl
bo‘yicha soliq solinadigan baza-
ga qarab yer uchastkalarining normativ qiymati hamda yer
uchastkalarining maydonidan (yer uchastkasi joylashgan yer
va yer uchastkasining bal bonitetini nazarda tutadigan tuza-
tish koeffitsienti e’tiborga olingan holda belgilangan stavka-
dan) kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi.
Yagona yer solig‘ining hisob-kitobi yer uchastkasi joy-
lashgan yerdagi davlat soliq xizmati organiga joriy soliq
davrining 1-mayigacha taqdim etiladi.
Yil davomida berilgan yer uchastkalari uchun yagona
yer solig‘i yer uchastkasi berilganidan keyingi oydan bosh-
lab to‘lanadi. Yer uchastkasi olib qo‘yilgan taqdirda, yago-
113
Soliqni hisoblash, hisob-
kitoblarni taqdim etish
va to‘lash tartibi

na yer solig‘ini to‘lash yer uchastkasi olib qo‘yilgan oydan
boshlab to‘xtatiladi.
Yer uchastkasining tarkibi va maydoni yil davomida
o‘zgargan, shuningdek, yagona yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz-
larga bo‘lgan huquq vujudga kelgan (tugatilgan) taqdirda,
soliq to‘lovchilar davlat soliq xizmati organlariga hisobot
yilining 1-dekabrigacha yagona yer solig‘ining aniqlik kiri-
tilgan hisob-kitobini taqdim etishlari lozim bo‘ladi. 
Yagona yer solig‘ini budjetga to‘lash quyidagi muddat-
larda amalga oshiriladi:
— hisobot yilining 1-iyuligacha – yillik soliq sum-
masining 20 foizi;
— hisobot yilining 1-sentabrigacha – yillik soliq sum-
masining 30 foizi;
— hisobot yilining 1-dekabrigacha – soliqning qolgan
summasi.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari buxgal-
teriya hisobida yagona yer solig‘i bo‘yicha budjet bilan
hisob-kitobni budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga
olish hisobvarag‘ida yuritadilar.
Globallashuv sharoitida jahon
tajribasi shuni ko‘rsatadiki, agrar
tarmoqning jadal o‘sishi mam-
lakatda iqtisodiyotning yuksalishi
uchun asosiy omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Rivoj-
langan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqa-
ruvchilarining soliqqa tortish tizimi yanada soddalashtiri-
lishga qarab ketmoqda. Xorijiy mamlakatlar amaliyotida
soliqlar tabaqalashtirilgan bo‘lib, o‘rnatilgan soliqlar soliq
obyektidan yoki daromad olish darajasidan kelib chiqib
budjetga to‘lanadi. Agrar sektorga ma’lum bir imtiyozlar
hamda maxsus soliq rejimi qo‘llaniladi va ular albatta ish-
lab chiqarish xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu xusu-
siyatlarga fasllar almashinuvi, tabiiy ob-havo sharoitlarini
misol qilish mumkin. Rivojlangan davlatlarda qishloq xo‘ja-
ligi tovar ishlab chiqaruvchilari to‘laydigan soliqlar tarkibi-
ga nazar tashlanganda, ularning turli mamlakatlar miqyosi-
da soliq turlariga qarab soliqlarni tabaqalashganini ko‘rish
mumkin (3.2.3.1-jadval).
Germaniya, Fransiya, Italiyada qishloq xo‘jalik subyekt-
lari hisoblangan fermerlik kooperativlariga korporativ
soliqni to‘lash bo‘yicha imtiyozlar keng tarqalgan. Rivoj-
114
Qishloq xo‘jalik korxo-
nalarini soliqqa tortishda
xorijiy davlatlar tajribasi

langan davlatlarda qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruv-
chilari to‘laydigan yer solig‘i boshqa yuridik shaxslarga nis-
batan ancha past miqdorda belgilangan.
Gollandiyada bevosita qishloq xo‘jaligi ishlab chiqari-
shida mehnatga qobiliyatli aholining 4 foizigina ishlaydi.
Bu davlatning hududi va aholisi O‘zbekiston bilan solishtir-
ganda bir necha barobarga kam. Tabiiy sharoiti esa qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishi uchun anchagina
noqulay. Shunga qaramasdan ushbu mamlakat qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilish bo‘yicha dunyoda
uchinchi o‘rinda turadi. Eksportning yillik hajmi taxminan
35 mlrd. AQSH dollarini tashkil etadi.
Jahonda samarali faoliyat ko‘rsatayotgan fermer xo‘ja-
liklari AQSH davlatida mukammal shakllangan deb atash
mumkin. Buning asosiy sabablari, fermer xo‘jaliklariga
yordam dasturlarini mablag‘ bilan ta’minlashda federal
hukumat yetakchilikni o‘zida saqlab turganligi bilan izoh-
lanadi.
Buyuk Britaniya soliq tizimida fermer xo‘jaliklarini
soliqqa tortish alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu mam-
115
* — daromad solig‘iga kiritilgan.
** — yer solig‘iga kiritilgan.
3.2.3.1-jadval
Ayrim rivojlangan mamlakatlar qishloq xo‘jalik subyektlari 
to‘laydigan asosiy soliq turlari
Soliq turlari
Daromad solig‘i
Korporativ soliq
Mol-mulk solig‘i
Yer solig‘i
Mahalliy soliqlar
(yer solig‘idan
tashqari)
QQS
Sotuvga soliq
Ijtimoiy to‘lovlar
AQSH
+
+
-**
+
+
-
+
+
Fransiya
+
+
+
+
+
+
-
+
Italiya
+
+
-
-*
+
+
-
+
Buyuk
Britaniya
+
+
+
-
+
+
-
+
Germa-
niya
+
+
-**
+
+
+
-
+

lakatda fermerlar to‘laydigan asosiy soliq turi daromad
solig‘i hisoblanib, u moliya yilida xo‘jalikda hosil qilingan
daromad yoki foydadan belgilangan shkala bo‘yicha undiri-
ladi. Daromad solig‘ini undirish maqsadida fermer xo‘jalik-
lariga beshta soliq shkalasi ishlab chiqilgan bo‘lib, unda yer,
mol-mulklarni ijaraga berishdan olingan daromadlarga soliq
solish, o‘rmon xo‘jaliklaridan olinadigan foydaga soliq so-
lish, asosiy faoliyatdan tashqari olingan daromad manbala-
riga soliq solish, ishchi xodimlar va yollanma mehnat qiluv-
chilarning daromadlariga soliq solish jarayonlari aks ettiri-
ladi. Fermer xo‘jaliklari uchun moliya yili 1-apreldan bosh-
lanib keyingi kalendar yilining 31-martida tugaydi. Foyda
solig‘i moliya yil yakuni bo‘yicha hisob-kitob qilinadi va
hisoblangan soliq summasining 50 foizini 1-yanvarda va
qolgan qismini 1-iyunda budjetga to‘lab beradi. Ya’ni bu
yerda soliqni budjetga undirishda qishloq xo‘jaligining mav-
sumiyligi hisobga olingan.
Mavzuga doir masalalar
1-masala.
Buxoro viloyatining Shofirkon tumanida joy-
lashgan fermer xo‘jaligi 2007-yilda 55,0 ga sug‘oriladigan
yer maydoniga ega. Shundan 35,0 ga ning bal boniteti 6 ka-
li (51–60 ball), 20,0 ga esa 7 kal (61–70 ball) hisoblanadi.
Fermer xo‘jaligining hisobot yilida to‘lashi lozim bo‘lgan
yagona yer solig‘i summasi va uni to‘lash muddatlarini aniq-
lang.
Yechilishi:
1. Yerlarning har bir turi bo‘yicha yagona yer solig‘i
summasi quyidagicha aniqlanadi:
Syayes = Meu x Ssb x Kt,
bu yerda: 
Syayes – yagona yer solig‘i summasi, so‘mlarda;
Meu – yer uchastkasi maydoni, gektarda; 
Ssb – soliqning bazaviy stavkasi, 1 gektar uchun
so‘mda;
Kt – tuzatish koeffitsienti.
— kali uchun Syayes = 55 x 1188 x 6,54 = 427323,6
so‘m;
— 7 kali uchun Syayes = 20 x 1188 x 9 = 213840 so‘m.
Jami yagona yer solig‘ining summasi 427323,6 +
213840 = 641163,6 so‘m. 
116

2. Yagona yer solig‘i summasi bir yilda ikki marotaba
to‘lanadi:
œ 
1-iyulgacha soliq yillik summasining kamida 20 foizi
miqdorida, ya’ni:
641163,6 x 20 % = 128232,7 so‘m.
œ 
1-sentabrgacha yillik soliq summasining kamida 30%
miqdorida, ya’ni: 
641163,6 x 30% = 192349,08
œ 
1-dekabrgacha soliqning qolgan summasi, ya’ni:
641163,6 – 128232,7 – 192349,08 = 320581,82 so‘m.
2-masala.
Qashqadaryo viloyati, Yakkabog‘ tumanidagi
shirkat xo‘jaligining 2007-yildagi yer maydoni quyidagicha:
1. Sug‘oriladigan yerlar: 
5 kali – (41—50 ball) — 40 ga
7 kali – (61—70 ball) — 80 ga
8 kali – (71—80 ball) — 120 ga
2. Lalmi yerlar — 485 ga.
3. Qishloq xo‘jaligida foydalanilmaydigan boshqa yer-
lar — 125 ga.
Jami: 850 ga.
Ushbu ma’lumotlarga asosan shirkat xo‘jaligi to‘lashi
lozim bo‘lgan yagona yer solig‘ini hisoblang.
3-masala. 
2007-yilda fermer xo‘jaligi foydalanish uchun
100 gektar yer uchastkasi Surxondaryo viloyati, Denov
tumanining sug‘oriladigan yerlarida joylashgan bo‘lib, sifati
jihatidan ball-boniteti 61—70 ga to‘g‘ri keladi.
Soliqning bazaviy stavkasi bir gektar uchun 1476,2
so‘m, 61—70 ball-bonitet uchun koeffitsient 9,00 ga teng.
Aniqlang:
Fermer xo‘jalikning faoliyati natijasiga bog‘liq bo‘lmagan
holda fermer xo‘jaligi qancha yagona yer solig‘i to‘lashi
lozim?
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer
solig‘i qachon joriy etilgan. Uning ahamiyati qanday?
2. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari yagona yer
solig‘ini to‘lashga o‘tishlari bilan ular qanday soliqlar va yig‘imlarni
to‘lashdan ozod etildi?
3. Qanday yuridik shaxslar yagona yer solig‘ining to‘lovchilari
hisoblanadi?
117

4. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari asosiy faoliyatdan
tashqari boshqa faoliyat turi bilan shug‘ullanganda ham yagona yer
solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadimi? 
5. Yagona yer solig‘ining obyekti va bazasi qanday aniqlanadi?
6. Yagona yer solig‘ining stavkalari qaysi mezonlar asosida taba-
qalashtiriladi?
7. Soliq solinmaydigan yer uchastkalariga qanday yerlar kiradi? 
8. Yagona yer solig‘ini to‘lashdan kimlar ozod etiladi?
9. Yagona yer solig‘ini hisoblash tartibini aniqlang.
10. Soliq bo‘yicha hisob-kitoblar qaysi muddatda soliq idorala-
riga topshiriladi?
11. Hisoblangan soliq summalari qaysi muddatda budjetga o‘t-
kaziladi?
12. Qishloq xo‘jaligi korxonalarini soliqqa tortishda rivojlangan
davlatlar tajribasi qanday?
3.2.4. Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha
qat’iy belgilangan soliq
Yuridik shaxsni tashkil etmasdan
tadbirkorlik faoliyati bilan shu-
g‘ullanuvchi jismoniy shaxslar
qat’i belgilangan soliq to‘lov-
chilar hisoblanadilar.
Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi qat’i belgi-
langan soliqni to‘lovchi jismoniy shaxslar soliq qonun-
chiligiga ko‘ra ijtimoiy sug‘urta badallarini, eksport-import
operatsiyalarini bajarganda yagona bojxona to‘lovi, savdo
qilish huquqi uchun yig‘imni, agarda tadbirkorlik faoliyati-
ni amalga oshirishda suv resurslaridan foydalanilsa, unda
suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni, bozorlarda
faoliyatini amalga oshirishda savdo joyi uchun to‘lov
(patta)ni, davlat bojlarini to‘laydilar.
Yuridik shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati
bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar uchun qat’i belgi-
langan soliq stavkalarining aniq miqdorlarini Qoraqalpo-
g‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Tosh-
kent shahar hokimiyatlari tadbirkorlik faoliyatining turi va
faoliyat joyiga (viloyatlardagi shaharlar, tumanlar, shu jum-
ladan, qishloq joylarga) bog‘liq ravishda belgilaydi.
Bunda faoliyatning turli xillari uchun tabaqalashtirilgan
yondashuvni ta’minlash maqsadida Qoraqalpog‘iston Res-
118
Tadbirkorlik faoliyati
bilan shug‘ullanuvchi
jismoniy shaxslarni
soliqqa tortish tartibi

publikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar
hokimiyatlari tomonidan mahalliy sharoitlar va boshqa
mezonlarni hisobga olgan holda qat’i belgilangan miqdor-
larda daromad solig‘i stavkalari belgilanishi mumkin.
Qat’i belgilangan soliqning bazaviy stavkalari va yuridik
shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan
qat’i belgilangan soliq summasining hisob-kitobi uchun
tuzatuvchi koeffitsientlar O‘zbekiston Respublikasi Vazir-
lar Mahkamasining qarori bilan tasdiqlanadi.
Qat’i belgilangan miqdorlardagi daromad solig‘ini tad-
birkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar
har oyda, mustaqil ravishda faoliyat amalga oshiriladigan
oyning 25-kunigacha to‘laydilar. 
Masalan, jismoniy shaxslar daromadidan qat’i belgilan-
gan soliq:
2008-yil yanvari uchun 2008-yilning 25-yanvariga qadar;
2008-yil fevrali uchun 2008-yilning 25-fevraliga qadar
belgilab qo‘yilgan.
Qat’iy belgilangan soliq yuridik shaxsni tashkil etmagan
tadbirkor tomonidan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan joyda,
agar O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida bosh-
qa qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, to‘lanadi.
Tadbirkorlik faoliyati bilan endi shug‘ullana boshlagan
jismoniy shaxslar qat’iy belgilangan stavkalar bo‘yicha da-
romad solig‘ini belgilangan tartibda, ro‘yxatga olish paytida
mustaqil to‘laydilar. Qat’iy belgilangan soliq faoliyat bosh-
langan kundan qat’i nazar bir oy uchun to‘lanadi. Misol
uchun, oyning boshida emas, balki ikkinchi yarmida bosh-
lasa ham to‘liq oy uchun to‘lanadi. 2009-yil 1-yanvardan
yuridik shaxs maqomini olmasdan tadbirkorlik faoliyati
bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar to‘laydigan qat’iy
belgilangan soliq stavkasi 3.2.4.1-jadvalda ko‘rsatilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-
dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2009-yilgi asosiy
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti
parametrlari to‘g‘risida»gi qaroriga asosan yuridik va jis-
moniy shaxslardan tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari
bo‘yicha olinadigan qat’i belgilangan soliq stavkalari
3.2.4.2-jadvalda ko‘rsatilgan.
119

120
3.2.4.1-jadval
Yuridik shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanadigan jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy belgilangan soliq
STAVKALARI
1
¹
Faoliyat turi
Qat’iy belgilangan soliqning bir
oydagi stavkasi (eng kam ish haqiga
karrali miqdorlarda)
Toshkent
shahri
viloyat-
lardagi
shaharlar
tumanlar, shu
jumladan,
qishloq joylari
1
2
3
4
5
1.
2.
3.
4.
Chakana savdo:
— oziq-ovqat tovarlari bi-
lan;
— dehqon bozorlarida
qishloq xo‘jaligi mahsulot-
lari bilan*)
— nooziq-ovqat tovarlar
bilan;
— oziq-ovqat va nooziq-
ovqat tovarlari bilan (tur-
g‘un shoxobchalardagi ara-
lash savdo).
Maishiy xizmatlar, 3-band-
da ko‘rsatilganlaridan tash-
qari
Sartaroshlik xizmatlari ko‘r-
satish, manikyur, pedi-
kyur, kosmetolog xizmat-
lari va boshqa shunga
o‘xshash xizmatlar
O‘z mahsulotini ishlab
chiqarish va sotish, shu
jumladan, milliy shirinlik-
lar va non-bulka mahsu-
lotlari tayyorlash va sotish,
shuningdek, uy sharoitlari-
da yoki davlat hokimiyati
organlarining qarori bilan
maxsus ajratilgan joylarda
o‘tirish joylari tashkil qil-
masdan donalab sotiladi-
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-
sonli qarori.
9,0
5,5
3,0
5,0
4,0
2,0
10,5
7,0
3,5
10,5
7,0
3,5
5,5
2,0
1,0
6,5
3,5
2,0

Taqdim etilgan qat’iy belgilangan soliq hisob-kitobida
hisobga olinmagan fizik ko‘rsatkichlar aniqlangan holatda
bu hol soliqqa tortish obyektini yashirish sifatida qaraladi.
Tadbirkor o‘z faoliyatini muayyan oyga (oylarga) turli
sabablar (oilaviy ahvoli, kasallik, vaqtincha boshqa yerga
ketish va hokazo) bilan to‘xtatgan hollarda, u faoliyatini
to‘xtatishgacha davlat soliq xizmati organlariga faoliyatni
vaqtincha to‘xtatishi haqida ariza taqdim etishi va davlat
ro‘yxatidan o‘tganlik to‘g‘risida guvohnomasini topshirishi
kerak.
Hokimiyatlar tomonidan berilgan yakka tartibdagi tad-
birkorning davlat ro‘yxatidan o‘tganlik to‘g‘risida guvohno-
masi topshirilgandagina faoliyat vaqtincha to‘xtatilgan deb
hisoblanadi. Bunda tadbirkor davlat ro‘yxatidan o‘tganlik
to‘g‘risida guvohnomasini topshirgandan keyin qat’iy belgi-
121
*) Dehqon xo‘jaligida parvarishlangan, ham tirik ko‘rinishdagi, ham
ularni so‘yib, xom va qayta ishlangan ko‘rinishdagi mahsulotlar sifatida
chorva mollari, quyonlar, nutriyalar, baliq, parrandani, shuningdek, natu-
ra va qayta ishlangan ko‘rinishda asalarichilik va dehqonchilik (gulchilik-
dan tashqari) mahsulotlarini sotish bundan mustasno. Davlat hokimiyati
mahalliy organlaridan yoki fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari-
dan olingan belgilangan namunadagi ma’lumotnoma fuqaroda dehqon
xo‘jaligining mavjudligini tasdiqlaydi.
1
2
3
4
5
gan ovqatlarning ayrim
turlarini tayyorlash va so-
tish
Boshqa faoliyat turlari,
mol-mulkni ijaraga berish-
dan tashqari
Avtomobil transportida
yuk tashishga doir xizmat-
lar:
3 tonnagacha yuk ko‘tarish
quvvatiga ega yuk avtomo-
billari uchun
8 tonnagacha yuk ko‘tarish
quvvatiga ega yuk avtomo-
billari uchun
8 tonnadan ortiq yuk ko‘-
tarish quvvatiga ega yuk
avtomobillari uchun
5.
6.
3,5
2,5
1,5
4,0
2,5
1,0
5,5
4,0
3,0
9,0
7,5
6,0
13,5
10,0
9,0

langan soliqni o‘z faoliyatini amalga oshirmaydigan oyda
to‘lashdan ozod etiladi. 
Davlat soliq xizmati organlariga kelib tushgan ariza va
davlat ro‘yxatidan o‘tganlik to‘g‘risida guvohnoma majburiy
tartibda, kelib tushgan kunida kelgan xat-xabarlar daftarida
ro‘yxatga olinishi kerak.
Yuridik shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati
bilan shug‘ullanadigan va daromadidan qat’iy belgilangan
122
0,1
0,09
0,06
3,0
2,0
1,0
14,0
12,0
10,0
3.2.4.2-jadval
Yuridik va jismoniy shaxslardan tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari
bo‘yicha olinadigan qat’iy belgilangan soliq 
STAVKALAR
1
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-
sonli qarori.
Toshkent
shahri
Viloyatlardagi
shaharlar
Tumanlar, shu jum-
ladan, qishloq joylari
¹
Faoliyat
turi
Soliq
to‘lovchilar
Mazkur
faoliyat turini
xarakterlovchi
fizik
ko‘rsatkichlar
Fizik ko‘rsatkich
birligiga har oyda
qat’iy belgilangan
soliq stavkasi
(eng kam ish haqiga
birlik uchun karrali
miqdorlarda)
1.
2.
3.
Avtotrans-
portni qisqa
muddat
saqlash
joylari
Bolalar
o‘yin
avtomatlari
Bilyard-
xonalar
Yuridik
shaxslar
Yuridik va
jismoniy
shaxslar
Yuridik va
jismoniy
shaxslar
Egallagan
maydon
(1 kv.metr)
Jihozlanagn
o‘rinlar soni
(bir birlikda)
Jihozlangan
o‘rinlar,
stollar soni
(bir birlikda)

123
stavkalar bo‘yicha soliq to‘laydigan jismoniy shaxslarga jami
daromadni belgilash va undan tegishli chegirmalar qilish
tartibi O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga muvo-
fiq tatbiq etilmaydi.
Jismoniy shaxslar tomonidan tadbirkorlik faoliyati
uyushmalar, ittifoqlar va shu kabilarga birlashish, ishlarni
o‘z transportida bajarishga doir fuqarolik-huquqiy tusdagi
shartnomalar tuzish yo‘li bilan amalga oshirilgan taqdirda
ushbu jismoniy shaxslar qat’iy soliqni belgilangan stavkalar
bo‘yicha to‘laydilar. 
Jismoniy shaxs: 
— faoliyatning bir necha turi bilan shug‘ullansa, soliqni
faoliyatning har bir turi uchun alohida to‘laydi;
— tadbirkorlik faoliyatini ijaraga olingan uskuna va
xonada, shu jumladan, ishonchnoma bo‘yicha transportda
amalga oshirsa, ijaraga beruvchilar to‘g‘risida yashash
joyidagi davlat soliq xizmati organiga axborot taqdim etishi
kerak, unda ijaraga beruvchining familiyasi, ismi, otasining
ismi, pasport ma’lumotlari, shuningdek, ijara to‘lovining
summasi va ijara muddati ko‘rsatiladi. Mazkur axborot
ijaraga olingan uskuna va xonada, shu jumladan, ishonch-
noma bo‘yicha transportda faoliyatni amalga oshirishga
qadar taqdim etiladi. 
Jismoniy shaxslarning mol-mulkni ijaraga berishdan
olgan daromadlari, O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodek-
siga binoan jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan
soliqqa tortish tartibi asosida soliqqa tortiladi.
Avtotransport vositalarini shu jumladan, birlashmalar,
uyushmalar va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarga ija-
raga topshiradigan jismoniy shaxslar qat’iy belgilangan
soliqni jismoniy shaxslar uchun yo‘lovchilar va yuklarni
avtomobil transportida tashish bo‘yicha xizmatlarni amalga
oshirishdan kelib chiqib belgilangan stavkalar bo‘yicha to‘-
laydilar.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Qat’iy belgilangan soliqning to‘lovchilari kimlar?
2. Qat’iy belgilangan soliqning to‘lovchilari qanday holatda bosh-
qa to‘lovlarni to‘lashi mumkin?
3. Qat’iy belgilangan soliqning stavkalari qaysi mezon asosida
tabaqalashtiriladi?
4. Qat’iy belgilangan soliqning stavkalari qaysi davlat organi to-
monidan belgilanadi?

5. Qat’iy belgilangan soliq miqdorini budjetga to‘lash davri qan-
day?
6. Qanday holatda dehqon bozorlarida qishloq xo‘jaligi mahsu-
lotlari bilan savdo qilinganda qat’iy belgilangan soliqni to‘lashmaydi?
7. Soliq davrida tadbirkor kasal bo‘lganda yoki oilaviy sharoit
tufayli ishlamaganda soliqni to‘lashi qanday tartibda amalga oshadi?
8. Tadbirkor faoliyatini vaqtincha to‘xtatganda qanday tartibda
hujjatlarni rasmiylashtiradi?
9. Jismoniy shaxs bir nechta faoliyat turi bilan tadbirkorlik faoli-
yatini amalga oshirganda qanday tartibda soliq to‘laydi?
10. Tadbirkor ijaraga olingan vositalar bilan faoliyatni amalga
oshirganda mol-mulkini ijaraga beruvchilar to‘g‘risida soliq idorala-
riga qanday tartibda ma’lumotnoma taqdim etadi?
3.3. QO‘SHILGAN QIYMAT SOLIG‘I
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston va
xalqaro soliq amaliyotida egri so-
liqlarning asosiy turlaridan biri –
qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-
lanadi.
Qo
‘
shilgan qiymat solig
‘
i
– har bir ishlab chiqarish
bosqichida va realizatsiya jarayonida undiriladigan ko‘p qir-
rali bilvosita soliqdir. Korxona kundalik xo‘jalik faoliyatida
mahsulot yetkazib beruvchilardan tovar va xomashyo sotib
oladi va ulardan mahsulot yoki ish, xizmatlar ishlab chiqa-
radi. Demak, qayta ishlab chiqarish, ishlab chiqarish va
sotishda qo‘shilgan qiymat yaratiladi.
Qo‘shilgan qiymat o‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra,
sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xiz-
matlarning qiymati bilan ishlab chiqarish jarayonida iste’-
mol qilingan tovarlar, xomashyolar va xizmatlarning qiy-
mati o‘rtasidagi farqdan iboratdir. Tabiiyki, ishlab chiqarish
jarayonida va keyinchalik mehnat taqsimoti natijasida ma’-
lum bir tovar bozorga olib chiqilgunga qadar ishlab chiqa-
rish va muomala jarayonidagi bir nechta bosqichlardan
o‘tadi, bu bosqichlarning har birida qo‘shilgan qiymat
yaratiladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini davlat budjetining daromad
qismiga jalb qilish g‘oyasi dastlab XX asrning boshlarida
yuzaga keldi. Bu taklifni birinchi marta Germaniya budjet
amaliyotida joriy etishni 1919-yilda Vilgelm fon Simens
ilgari surdi.
124
Qo‘shilgan qiymat solig‘i
haqida tushuncha.
Soliqning iqtisodiy
mohiyati va uning joriy
qilinishi

Qo‘shilgan qiymat solig‘ini amaliyotga joriy etish va
undirish mexanizmi birinchi marta fransuz moliyachisi
M.Lore tomonidan ishlab chiqildi. Ammo qo‘shilgan qiy-
mat solig‘i M.Lorening taklifidan so‘ng o‘tgan 10 yildan
ortiq vaqt mobaynida tajriba uchun taklif etilgan shaklda
qo‘llanildi. Fransiyada qo‘shilgan qiymat solig‘i haqiqatda
1968-yildan boshlab joriy etildi.
XX asrning 70-yillarida qo‘shilgan qiymat solig‘i G‘ar-
biy Yevropaning qator mamlakatlarining soliq amaliyotida
joriy qilindi. Buning asosiy sababi va huquqiy asosi bo‘lib,
Yevropa iqtisodiy hamjamiyati tomonidan hamjamiyatga
a’zo mamlakatlarda qo‘shilgan qiymat solig‘ini undirishni
tartibga solishning huquqiy me’yorlarini umumlashtirish
to‘g‘risidagi maxsus Direktivaning qabul qilinishi hisob-
lanadi. Mazkur Direktiva 1977-yilda qabul qilindi va unda
egri soliqlarning asosiy turi sifatida qo‘shilgan qiymat solig‘i
e’tirof etildi. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘iga xos bo‘lgan muhim xusu-
siyatlardan biri shundaki, soliqqa tortishning obyekti bo‘lib,
nafaqat ichki bozordagi tovar aylanma, balki mamlakat
korxonalarining tashqi bozorlaridagi tovar aylanma ham hi-
soblanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda, ko‘pchilik hollarda, qo‘shilgan
qiymat solig‘ini «Yevropacha» soliq deb ham atashadi. Buning
asosiy sabablari shundaki, 
birinchidan,
qo‘shilgan qiymat
solig‘i dunyoda birinchi marta Yevropa davlati bo‘lgan
Fransiyada joriy etildi; 
ikkinchidan,
1977-yilda qabul qilin-
gan Direktivaga asosan qo‘shilgan qiymat solig‘i bir vaqt-
ning o‘zida Yevropaning bir necha davlatlarida joriy etildi;
uchinchidan,
qo‘shilgan qiymat solig‘i G‘arbiy Yevropadagi
integratsion jarayonlarni shakllantirish va rivojlantirishda
muhim rol o‘ynadi.
Hozirgi vaqtda qo‘shilgan qiymat solig‘i Yevropa Ittifo-
qiga a’zo bo‘lgan mamlakatlarning davlat budjetlarining
daromadlarini shakllantirishda muhim o‘rin egallaydi.
Yevropa mamlakatlarida egri soliqlarning roli AQSH,
Yaponiya, Kanada va Avstraliyaga qaraganda yuqoridir.
Yevropa mamlakatlarida jami soliq tushumlarining hajmida
egri soliqlarning salmog‘i 40 foizdan yuqori bo‘lib, ayrim
mamlakatlarda 50 foizni tashkil etadi. Mazkur ko‘rsatkich
50 foizdan yuqori bo‘lgan mamlakatlar guruhiga Meksika,
Turkiya va Koreya kiradi. AQSH, Yaponiya, Kanada va
125

Avstraliyada esa ushbu ko‘rsatkich 25—30 foizni tashkil
qiladi.
Yevropa Ittifoqiga a’zo bo‘lgan mamlakatlarda soliq
tushumlarining tarkibida egri soliqlarni yuqori salmoqqa
ega ekanligining asosiy sabablaridan biri, bu mamlakatlarda
soliq stavkalarini umumlashtirilganligi va soliqqa tortish
bazasini o‘zaro uyg‘unlashtirilganligi hisoblanadi. Bu
masalaning O‘zbekiston Respublikasi uchun amaliy aha-
miyatga ega ekanligi shundaki, mamlakatimiz tovar aylan-
masining sezilarli qismi Rossiya Federatsiyasi, Ukraina va
Qozog‘iston Respublikalariga to‘g‘ri keladi. Hozirga qadar
mazkur mamlakatlar o‘rtasida qo‘shilgan qiymat solig‘i
stavkalarini umumlashtirish va soliqqa tortish bazasini
uyg‘unlashtirish masalasi hal qilinmagan. Bu esa, ushbu
mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro tashqi savdo munosabatlari-
ni rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi.
O‘zbekiston soliq tizimida qo‘shilgan qiymat solig‘i
1992-yildan buyon amal qilmoqda. Ushbu soliq aylanma-
dan olinadigan soliq va sotuvdan olinadigan soliqlar o‘rniga
aksiz solig‘i bilan birgalikda kiritilgan. Bu soliq oborot
solig‘idan farqli ravishda faqat qo‘shilgan qiymatdan undiri-
ladi. Oborot solig‘i esa bir marotaba umumiy oborotdan
olinar edi. Qo‘shilgan qiymat solig‘i esa ishlab chiqarish va
muomala jarayonining har bir bosqichidan olinadi.
O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining daromad
manbayi sifatida qo‘shilgan qiymat solig‘i hozirga qadar
o‘zining muhim o‘rnini va amaliy ahamiyatini saqlab kela-
yapti. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-sonli «O‘zbekiston Res-
publikasining 2009-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich-
lari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida»gi
qaroriga ko‘ra 2009-yilda qo‘shilgan qiymat solig‘ining
davlat budjeti daromadlari tarkibidagi salmog‘i 29,7 foizni,
egri soliqlar tarkibida esa 60 foizni tashkil etishi prognoz-
lashtirilgan. Ushbu ko‘rsatkichlar qo‘shilgan qiymat solig‘i
budjet daromadlarining asosiy manbayi ekanligini bildiradi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ining
to‘lovchilari bo‘lib, amaldagi qo-
nun hujjatlariga asosan ushbu
soliqni budjet oldida hisob-kito-
bini amalga oshiruvchi tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ul-
lanuvchi yuridik shaxslar tushuniladi. Jumladan:
126
Soliq to‘lovchilar tarkibi,
soliq obyekti va soliq
stavkalari

1) soliq solinadigan oborotlarga ega bo‘lgan yuridik
shaxslar; 
2) O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari tomonidan
amalga oshirilayotgan soliq solinadigan oborotlar uchun
qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lash bo‘yicha majburiyat yuk-
latiladigan yuridik shaxslar; 
3) tovarlarni O‘zbekiston Respublikasi hududiga import
qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslar (o‘z ehtiyojlari uchun
bojsiz olib kirish normalari doirasida tovarlar olib kiruvchi
jismoniy shaxslar bundan mustasno);
4) oddiy shirkat soliq solinadigan oborotlarni amalga
oshirayotganda zimmasiga uning ishlarini yuritish yuklatil-
gan (ishonchli shaxs) oddiy shirkat shartnomasining sherigi
(ishtirokchisi). 
Notijorat tashkilotlar (tadbirkorlik faoliyati doirasida
tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oborot-
lari mustasno) hamda soliq solishning soddalashtirilgan
tartibi bo‘yicha soliq to‘lovchilar qo‘shilgan qiymat solig‘ini
to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishmaydi.
Soliq qonunchiligida nazarda tutilgan holda yagona
soliq to‘lovini to‘lovchilar bo‘lgan yuridik shaxslar soliq
bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organ-
lariga yilning navbatdagi choragi boshlanguniga qadar bir
oydan kechiktirmasdan, yangi tashkil etilayotgan yagona
soliq to‘lovini to‘lovchilar bo‘lgan yuridik shaxslar esa
faoliyat boshlanguniga qadar taqdim etiladigan yozma bil-
dirishga asosan ixtiyoriy asosda qo‘shilgan qiymat solig‘ini
to‘lashi mumkin.
Amaldagi Soliq kodeksining 198-moddasiga ko‘ra
qo‘shilgan qiymat solig‘ining obyekti bo‘lib, tovar (ish, xiz-
mat)larni realizatsiya qilish oboroti hamda tovarlarning
importi hisoblanadi.
Tovarlarni (ish va xizmatlarni) realizatsiya qilish oboroti
deganda
– yuklab jo‘natilgan tovarlar (ish va xizmatlar)
qiymati tushuniladi, ya’ni yuklab jo‘natilgan tovarlar (ish va
xizmatlar) uchun mablag‘i kelib tushishi davridan qat’i
nazar korxona qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha budjet
oldida hisob-kitoblarni amalga oshirishi shart.
Soliq solinadigan import deganda esa O‘zbekiston Res-
publikasining bojxona hududiga olib kirilayotgan tovarlar
hisoblanadi (qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etilgan
import tovarlardan tashqari).
127

Tovarlar natural haq tarzida berilganda yoki kassa orqali
o‘z xodimlariga tannarx bahosidan past qilib sotilganda
soliqqa tortiladigan oborot tovarlar (ish va xizmatlar)ni ish-
lab chiqarishning haqiqiy xarajatidan kam bo‘lmagan miq-
dorda belgilanadi.
Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagilar tovarlarni (ishlarni,
xizmatlarni) realizatsiya qilish oboroti hisoblanmaydi:
1) soliq to‘lovchining xarajatlari sifatida qaraladigan
uning o‘z ehtiyojlari uchun tovar berish, ishlar bajarish,
xizmatlar ko‘rsatish (yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘ini hisoblab chiqarishda chegirilmaydigan xarajatlar
bundan mustasno);
2) bitta yuridik shaxsning bir tarkibiy bo‘linmasi to-
monidan boshqa tarkibiy bo‘linmasiga ishlab chiqarish
ehtiyojlari (zavod ichki oboroti) uchun, agar tarkibiy
bo‘linmalar Soliq kodeksiga muvofiq mustaqil soliq to‘lov-
chilar bo‘lmasa, mol-mulk berilishi, ishlar bajarilishi, xiz-
matlar ko‘rsatilishi;
3) soliq to‘lovchining o‘z ehtiyojlari uchun o‘z kuchi
bilan qurilish, montaj, qurilish-montaj ishlarini bajarishi; 
4) garov qiymatiga ega bo‘lgan qaytariladigan tarani,
shu jumladan, shisha idishni jo‘natish. Qaytariladigan tara
mahsulot solib jo‘natilgan, qiymati ushbu mahsulot qiy-
matiga kiritilmaydigan hamda shu mahsulotni yetkazib
berish uchun tuzilgan shartnomada (kontraktda) belgilan-
gan shartlarda va muddatlarda mahsulot yetkazib beruvchi-
ga qaytarilishi lozim bo‘lgan taradir. Agar tara belgilangan
muddatda qaytarilmasa, bunday tarani berish soliq soli-
nadigan oborotga kiritiladi;
5) yuridik shaxsning ishtirokchisi (muassisi) muassislar
(ishtirokchilar) tarkibidan chiqqanda (chiqib ketganda), shu
jumladan, tugatilganlik (bankrotlik) yoki qayta tashkil etil-
ganlik munosabati bilan chiqqanda (chiqib ketganda) unga
dastlabki hissa doirasida mol-mulkni berish, shuningdek,
oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikka (ishtirokchiga)
uning mazkur shartnoma bo‘yicha sheriklari (ishtirokchi-
lari) umumiy mulkida bo‘lgan ulushi qaytarilayotganda yoki
bunday mol-mulk taqsimlanganda mol-mulkni berish; 
6) tugallanmagan qurilishning asosiy vositalari, nomod-
diy aktivlari va obyektlarini bepul asosda berish;
7) banklarning mol-mulkni o‘z filiallariga berishi;
128

8) oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikning
(ishtirokchining) ulushi sifatida tovarlarni (ishlarni, xizmat-
larni), boshqa mol-mulk va mulkiy huquqlarni berish;
9) tovarlarni va boshqa mol-mulkni qayta ishlash asosi-
da berish;
10) ishonchli boshqaruv shartnomasi asosida mol-
mulkni mulkdordan ishonchli boshqaruvchiga berish;
11) ishonchli boshqaruv shartnomasi tugatilgan taqdir-
da, mol-mulkni mulkdorga berish;
12) obyekt qiymatini ijaraga beruvchi (lizingga beruv-
chi) oladigan ijara (lizing) to‘lovining bir qismi tarzida qop-
lash.
Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagilar tovarlarni (ishlarni,
xizmatlarni) sotish oboroti hisoblanmaydi:
œ 
soliq to‘lovchining xarajatlari sifatida qaraladigan
uning o‘z ehtiyojlari uchun tovar berish, ishlar bajarish, xiz-
matlar ko‘rsatish (yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘ini hisoblab chiqarishda chegirilmaydigan xarajatlar
bundan mustasno);
œ 
bitta yuridik shaxsning bir tarkibiy bo‘linmasi tomo-
nidan boshqa tarkibiy bo‘linmasiga ishlab chiqarish ehtiyoj-
lari (zavod ichki oboroti) uchun mol-mulk berilishi, ishlar
bajarilishi, xizmatlar ko‘rsatilishi;
œ 
soliq to‘lovchining o‘z ehtiyojlari uchun o‘z kuchi
bilan qurilish, montaj, qurilish-montaj ishlarini bajarishi;
œ 
garov qiymatiga ega bo‘lgan qaytariladigan tarani, shu
jumladan, shisha idishni jo‘natish. Qaytariladigan tara
mahsulot solib jo‘natilgan, qiymati ushbu mahsulot qiy-
matiga kiritilmaydigan hamda shu mahsulotni yetkazib
berish uchun tuzilgan shartnomada (kontraktda) belgilan-
gan shartlarda va muddatlarda mahsulot yetkazib beruvchi-
ga qaytarilishi lozim bo‘lgan taradir. Agar tara belgilangan
muddatda qaytarilmasa, bunday tarani berish soliq soli-
nadigan oborotga kiritiladi;
œ 
tugallanmagan qurilishning asosiy vositalari, nomod-
diy aktivlari va obyektlarini bepul asosda berish;
œ 
banklarning mol-mulkni o‘z filiallariga berishi;
œ 
va boshqa qonunchilikda ko‘zda tutilgan oborotlar.
O‘zbekiston Respublikasida qo‘shilgan qiymat solig‘i
stavkasi 1992-yilda 30 foizni tashkil qilgani holda, bugunga
qadar bir necha marta o‘zgartirildi. Jumladan, 1996-yilda
17 foizni, 1997-yilda 18 foizni, ayrim oziq-ovqat mahsulot-
129
5—4777

lari turlariga (un, non, go‘sht, sut va sut mahsulotlari) esa
kamaytirilgan 10 foizli stavka belgilandi. 1999 yilda respub-
likada qo‘shilgan qiymat solig‘ining 3 xil stavkasi (20%,
15%, va 0%) amalda qo‘llanildi. Faqat 3 ta band, ya’ni
eksport, qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jalik
korxonalariga beriladigan mineral o‘g‘it va yoqilg‘i moylash
materiallari hamda diplomatik vakolatxonalar va unga teng-
lashtirilgan vakolatxonalarga realizatsiya qilinadigan tovar
(ish va xizmat)lar «0» stavkasi bo‘yicha soliqqa tortildi. 15%
li qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi esa un, non, go‘sht, sut
va sut mahsulotlari hamda import qilinadigan tirik mol va
bug‘doy kabi mahsulotlarga nisbatan belgilandi. 
2000-yildan hozirgi kungacha soliq Kodeksiga ko‘ra
respublikamizda 20 foizli va «0» foizli stavka qo‘llanilib
kelinmoqda. Umuman olganda «0» stavka deganda korxona
ishlab chiqarayotgan tovarlarning (bajarilgan ish, xizmat-
larning) qiymatiga qo‘shilgan qiymat solig‘i qo‘llanilmaydi,
ya’ni «nol»ga teng degani.
Quyidagilarga «0» darajali stavka bo‘yicha soliq solina-
di:
œ 
tovarlarning, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi
hududidan tashqarida bajariladigan ishlarning (ko‘rsatiladi-
gan xizmatlarning) erkin konvertatsiya qilinadigan valu-
tadagi eksportiga, shu jumladan, Mustaqil Davlatlar Ham-
do‘stligi (MDH) mamlakatlariga yetkazib berilishiga, agar
O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida
boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa.
Ayrim MDH davlatlarida bu tartib boshqacha. Masalan:
Armanistonda, Tojikistonda, Turkmanistonda MDH
davlatlaridan tashqariga eksport soliqqa tortilmaydi, «0»
stavka ham qo‘llanilmaydi. Qozog‘istonda esa MDHdan
tashqariga eksport «0» stavkada soliqqa tortiladi. 
Eksport qilingan tovarlarni qo‘shilgan qiymat solig‘i
bo‘yicha soliqqa tortish masalasida O‘zbekiston bilan
boshqa davlatlar o‘rtasida davlatlararo bilvosita soliqlarni
undirish prinsiplari bo‘yicha shartnomalar tuzilgan bo‘lib,
ammo ratifikatsiya qilinmagan (tasdiqlanmagan) holatlarda
imtiyozni qo‘llashning iloji bo‘lmaydi, ya’ni imtiyoz
qo‘llash uchun qonuniy asos bo‘lmaydi.
Hozirgi vaqtda Qirg‘iziston, Ozarbayjon, Moldova,
Rossiya, Qozog‘iston bilan ham bilvosita soliqlarni undirish
prinsiplari bo‘yicha shartnomalar tuzilgan. Shartnomada
130

kelishilgan davlatlar bojxona hududlarida tovarlar (ish va
xizmatlar) eksport qilinganda «0» stavkadagi qo‘shilgan qiy-
mat solig‘ini qo‘llash ko‘zda tutilgan, shuningdek:
œ 
chet el diplomatik vakolatxonalari hamda ularga teng-
lashtirilgan vakolatxonalarning rasmiy foydalanishi uchun
realizatsiya qilinayotgan tovar (ish va xizmat)larga.
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining
Diplomatik servis xizmati tomonidan keyinchalik chet el
diplomatik vakolatxonalari va ularga tenglashtirilgan vako-
latxonalarga realizatsiya qilish uchun olinayotgan tovarlarga
(ishlarga, xizmatlarga) nol darajali stavka bo‘yicha qo‘shil-
gan qiymat solig‘i solinadi. 
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishda
nol darajali stavka qo‘llanilishi tatbiq etiladigan O‘zbekiston
Respublikasida akkreditatsiya qilingan chet el diplomatik
vakolatxonalarining va diplomatik vakolatxonalariga teng-
lashtirilgan xalqaro tashkilotlarning ro‘yxati O‘zbekiston
Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tomonidan tasdiqlanadi:
œ 
suv ta’minoti, issiqlik ta’minoti, kanalizatsiya va gaz
ta’minoti bo‘yicha aholiga ko‘rsatiladigan kommunal xiz-
matlarga;
œ 
xorijiy davlatlarning O‘zbekiston Respublikasi hududi
orqali olib o‘tiladigan tranzit yuklarini tashish bo‘yicha
ko‘rsatiladigan xizmatlarga, jumladan, yo‘lovchilar, bagajlar
va pochtani xalqaro yo‘nalishda tashish.
2006-yildan boshlab qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi
ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jalik korxonalariga yetkazib
beriladigan mineral o‘g‘itlar va yonilg‘i-moylash material-
lariga «0» stavka bekor qilindi. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod bo‘lgan (imtiyozli)
oborotlardan farqli «0» stavka qo‘llanilganda qo‘shilgan
qiymat solig‘i tovarlarning tannarxiga olib borilmasdan
hisobga kiritiladi.
Agarda hisobot davrida hisobga kiritilishi lozim bo‘lgan
qo‘shilgan qiymat solig‘i summasidan «0» stavkada hisob-
lanishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan qiymat solig‘ining summasi
qiymati jihatidan ko‘p bo‘lsa, u holda oshiqcha summa
soliq to‘lovchining boshqa soliq va to‘lovlar bo‘yicha qarzi
bo‘lmagan taqdirda, unga belgilangan tartibda qaytariladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini qoplash (ya’ni qaytarish)
tartibi 2003-yil 13-maydagi hisob-kitoblar mexanizmini
takomillashtirish va budjetga undiriladigan to‘lovlar intizo-
131

mini mustahkamlash bo‘yicha Hukumat komissiyasi
tomonidan tasdiqlangan (30-sonli bayonnoma) «Xo‘jalik
yurituvchi subyektlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha
yuzaga kelgan manfiy farqni qoplash to‘g‘risida»gi Nizom
asosida olib boriladi. Ushbu Nizom Adliya vazirligi
tomonidan 2003-yil 6-iyunda 1246-son bilan tasdiqlangan.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha salbiy qoldiqni paydo
bo‘lishi muammosi, asosan, mahsulotini eksport qiluvchi
yirik korxonalarda kuzatiladi. Masalan: Olmaliq tog‘-kon
metallurgiya kombinatining 1 oylik ortiqcha to‘lovi 100
mln so‘m, Navoiy tog‘-kon metallurgiya kombinatida 200
mln so‘m, Kabul Tekstaylz – O‘zbek qo‘shma korxonasida
30 mln so‘m (bu korxonada eksport jami sotilgan tovar-
larning 90 foizni tashkil qiladi). Bu muammo «0» stavkada
soliqqa tortish natijasida ortilgan mahsulotga qo‘shilgan
qiymat solig‘i hisoblanmasligini va olingan materiallarga
qo‘shilgan qiymat solig‘i hisobga olinishi oqibatida yuzaga
keladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ining vatani hisoblangan Fran-
siyada qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha to‘rtta stavka amal
qiladi, ya’ni standart stavka, qisqartirilgan stavka, oraliq
stavka va oshirilgan stavka.
Standart soliq stavkasi 19,6 foiz qilib belgilangan. Bu
stavka o‘zgacha stavkalar qo‘llanilishi ko‘zda tutilgan ope-
ratsiyalardan tashqari barcha operatsiyalarga nisbatan
qo‘llaniladi. Pasaytirilgan stavka (2,2; 5,5%) oziq-ovqat
mahsulotlarining ko‘pchiligi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
uchun, kitoblar va dori-darmonlar uchun amal qiladi.
Shunday pasaytirilgan stavka ayrim xizmat turlariga: turizm
va mehmonxona xizmatlari, yuk va yo‘lovchi tashish,
tomosha tadbirlari, korxonalarning xodimlariga beriladigan
ovqatlarga tegishlidir. Oraliq stavka gaz, elektr, issiq suv,
ko‘mir, neft mahsulotlari, spirt, kofe kabi tovarlarni soliqqa
tortish uchun qo‘llaniladi. Oshirilgan stavka (22,0%) ayrim
mahsulot turlariga, jumladan, avtomobillar, kino-foto
tovarlar, tamaki mahsulotlari, parfyumeriya, qimmatbaho
mo‘ynalarga nisbatan qo‘llaniladi.
Buyuk Britaniyada qo‘shilgan qiymat solig‘ining uchta
stavkasi amal qiladi: nollik, 8 va 17,5 foiz. Nol darajasida-
gi soliq stavkasi tovarlarning 17 ta guruhiga, jumladan,
oziq-ovqat mahsulotlari, suv ta’minoti va kanalizatsiya,
ko‘zi ojizlar uchun mo‘ljallangan kitoblar va qo‘llanmalar,
132

yoqilg‘i va isitish, transport vositalari, xalqaro xizmatlar,
kiyim-kechak va poyabzal, xayr-ehsonlarga nisbatan
qo‘llaniladi. 8 foizli stavka ta’minotning kommunal turlari
borasidagi xizmatlarga nisbatan qo‘llaniladi. 17,5 foizli
stavka tovarlar (ish va xizmatlar)ning barcha boshqa turla-
riga nisbatan qo‘llaniladi.
Ispaniya Qirolligi mamlakatida qo‘shilgan qiymat
solig‘ining standart stavkasi 16 foizni tashkil etadi.
Pasaytirilgan stavkalar, ya’ni 0 foizli stavka – eksport bilan
bog‘liq tovar va xizmatlar uchun; 4 foizli stavka – birinchi
navbatdagi zarur tovarlar uchun (non, g‘alla, sut, tuxum,
mevalar, sabzavotlar, kitoblar, gazetalar, dori-darmonlar,
munitsipial uylar, nogironlar uchun mashinalar va h.k.); 7
foizli stavka – oziq-ovqat mahsulotlari, uy-joy qurilishi,
transport, turizm uchun, 28 foizli stavka esa zeb-ziynat
buyumlari va avtomobillar bo‘yicha belgilangan.
Rossiya Federatsiyasida qo‘shilgan qiymat solig‘i 20
foiz, 10 foiz va 0 foizli qilib belgilangan. 0 foizli stavka
tovarlar (ish va xizmatlarning) ayrim turlariga, 10 foizli
stavka – oziq-ovqat va bolalar tovarlariga, 20 foizli stavka
esa tovarlar (ish va xizmatlar)ning boshqa turlariga nisbatan
qo‘llaniladi.
1
Qo‘shilgan qiymat solig‘idan
boshqa soliq turlariga nisbatan
ko‘proq imtiyozlar ko‘zda tutilgan bo‘lib, ular Soliq kodek-
sida to‘rt guruhga bo‘lib berilgan. Ular:
1) soliqdan ozod etiladigan tovarlarni (ishlarni, xizmat-
larni) realizatsiya qilish oboroti (208-modda);
2) soliqdan ozod qilinadigan moliyaviy xizmatlar (209-
modda);
3) soliqdan ozod etiladigan sug‘urta xizmatlari (210-
modda);
4) soliqdan ozod etiladigan import.
Qo‘shilgan qiymat solig‘idan quyidagi tovarlarni (ish-
larni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oborotlari ozod etila-
di:
— davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish
organlari hamda boshqa vakolatli tashkilotlar tomonidan
ko‘rsatiladigan, davlat boji va yig‘imlar undiriladigan xiz-
matlar;
133
Soliq imtiyozlari
1 
Abdurahmonov O.
Xorijiy mamlakatlarda soliq tizimlari. O‘quv qo‘llanmasi. —
T.: TDIU nashr., 2003.

— maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni tar-
biyalashga doir xizmatlar; 
— bemorlar va keksalarni parvarish qilishga doir xiz-
matlar; 
— dafn etish byurolari va qabristonlarning marosim xiz-
matlari, diniy ashyolarni realizatsiya qilish, diniy tashkilot-
lar hamda birlashmalarning udumlar va marosimlar
o‘tkazishga doir xizmatlari;
— protez-ortopediya buyumlari, nogironlar uchun
mo‘ljallangan inventarlar, shu jumladan, ularni ishlab
chiqaruvchilar tomonidan realizatsiya qilinayotgan buyum-
lar va inventarlar, shuningdek, nogironlarga ko‘rsatilayot-
gan ortopedik protezlash xizmatlari, protez-ortopediya
buyumlari va nogironlar uchun mo‘ljallangan inventarlarni
ta’mirlash hamda ulardan foydalanishga doir ishlar bo‘yi-
cha xizmatlar;
— davolash muassasalari huzuridagi davolash-ishlab
chiqarish ustaxonalarining mazkur muassasalar tomonidan
realizatsiya qilinadigan mahsulotlari;
— pochta markalari (kolleksiya qilinadiganlaridan tash-
qari), markali otkritkalar, konvertlar; 
— aloqa tashkilotlarining pensiya va nafaqalar to‘lash
bo‘yicha xizmatlari; 
— budjet mablag‘lari hisobidan bajariladigan ilmiy-
tadqiqot va innovatsiya ishlari. Ushbu imtiyozni olish
uchun tegishli moliya organining budjetdan mablag‘lar
ajratish to‘g‘risidagi xulosasi asosdir;
— shahar yo‘lovchilar transportining xizmatlari (taksi-
dan, shu jumladan, yo‘nalishli taksidan tashqari), shu-
ningdek, temiryo‘l va umumiy foydalanishdagi avtomobil
transportida (taksidan, shu jumladan, yo‘nalishli taksidan
tashqari) shahar atrofidagi yo‘nalishlarda yo‘lovchilar
tashish xizmatlari; 
— oliy, o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar o‘quv yurtlari-
da, shuningdek, kadrlarning malakasini oshirish va ularni
qayta tayyorlash bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarda ta’lim
berishning haq evaziga o‘qitishga doir qismi bo‘yicha xiz-
matlar; 
— vakolatli davlat organiga saqlab turish uchun topshi-
rilgan qimmatbaho metallar;
— chet el havo kemalariga xizmat ko‘rsatish yuzasidan
bevosita O‘zbekiston Respublikasi aeroportlarida va O‘zbe-
134

kiston Respublikasining havo bo‘shlig‘ida amalga oshi-
riladigan xizmatlar, shu jumladan, aeronavigatsiya xiz-
mati;
— sanatoriy-kurort, sog‘lomlashtirish, turistik-ekskur-
siya xizmatlari va bolalar dam olish oromgohlarining xiz-
matlari, shuningdek, jismoniy tarbiya va sport muassa-
salarining tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan xizmat-
lari. 
— gidrometeorologiya va aerologiya ishlari;
— geologiya va topografiya ishlari;
— O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasining, uning
tarkibiga kiruvchi korxonalar va tashkilotlarning hamda
O‘zbekiston Milliy axborot agentligining asosiy faoliyatiga
doir mahsulot va xizmatlar;
— O‘zbekiston Respublikasi hududidan eksport qilina-
yotgan tovarlarni tashish, yuklash, tushirish, qayta yuklash,
ekspeditsiya qilishga doir xizmatlar, ishlar;
— nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy»
jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» assotsia-
tsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining
kamida 50 foizini nogironlar tashkil etuvchi yuridik shaxs-
lar tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovarlar (ishlar, xiz-
matlar), bundan vositachilik, savdo, tayyorlov, ta’minot-
sotish faoliyatini amalga oshirish bo‘yicha realizatsiya qilish
oborotlari mustasno;
— O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari
bo‘yicha xalqaro va chet el hukumat moliya tashkilotlari
tomonidan berilgan qarzlar (kreditlar) yuridik shaxslar
oladigan, shuningdek, grantlar hisobiga olingan tovarlar
(ishlar, xizmatlar); 
— uy-joy fondini saqlash va ta’mirlash yuzasidan aholi-
ga ko‘rsatilayotgan xizmatlar; 
— aholini elektr energiyasi bilan ta’minlash;
— davlat tilini va davlat tilida ish yuritishni o‘rgatish
xizmatlari;
— o‘zi yetishtirgan qishloq xo‘jaligi mahsuloti;
— ichki ishlar organlari huzuridagi qo‘riqlov bo‘lin-
malari xizmatlari;
— va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
oborotlar.
Moliyaviy xizmatlarning quyidagi turlari qo‘shilgan qiy-
mat solig‘idan ozod etilgan:
135

— to‘lovlar, o‘tkazmalar, qarz majburiyatlari, cheklar va
to‘lov vositalari bilan bog‘liq operatsiyalar, inkasso bo‘yicha
operatsiyalar;
— milliy valuta va chet el valutasi bilan bog‘liq opera-
tsiyalar;
— qimmatli qog‘ozlar (aksiyalar, obligatsiyalar va
boshqa qimmatli qog‘ozlar) bilan bog‘liq operatsiyalar;
— akkreditivlar ochish va ularga xizmat ko‘rsatish;
— pul mablag‘larini konvertatsiya qilish bo‘yicha ope-
ratsiyalar;
— chet el valutasi bilan ayirboshlash operatsiyalarini
tashkil etish;
— kassa operatsiyalari (banknot va tangalarni qabul
qilib olish, berish, qayta hisoblab chiqish, maydalab berish,
almashtirish, saralash va saqlash);
— forfeyting va faktoring operatsiyalari;
— lombard operatsiyalari (garovga qo‘yilgan mol-mulk-
ka qisqa muddatli kreditlar berish);
— jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi mablag‘larining
oboroti;
— va boshqa oborotlar.
Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etilgan sug‘urta xiz-
matlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
1) sug‘urta bozorining professional ishtirokchisi quyi-
dagilarni olsa, qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilinadi:
a) sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta
sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha sug‘urta mukofot-
lari;
b) qayta sug‘urta qilishga topshirilgan shartnomalar
bo‘yicha vositachilik haqi va tantyemalar; 
d) sug‘urta agenti, sug‘urta va qayta sug‘urta brokeri,
syurveyyer hamda sug‘urta bozorining boshqa professional
ishtirokchilarining xizmatlari uchun vositachilik haqi; 
e) qayta sug‘urta qilishga topshirilgan shartnomalar
bo‘yicha sug‘urta to‘lovlari ulushining qayta sug‘urtalovchi-
lar tomonidan to‘lanadigan to‘lovini;
f) sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta
sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha uchinchi shaxslardan
subrogatsiya (regress) tartibida talab qilish bo‘yicha daro-
madlar; 
g) sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari (ak-
tuariylar, ajasterlar, syurveyyerlar, assistans xizmatlari va
136

shu singarilar) ko‘rsatgan xizmatlardan olinadigan daro-
madlar;
h) qayta sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha depo
mukofotlariga hisoblangan hamda qayta sug‘urta qildi-
ruvchi tomonidan qayta sug‘urtalovchiga o‘tkazilgan foiz-
lar; 
i) hayotni sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha
sug‘urta qildiruvchilar taqdim etgan zayomlardan olinadi-
gan daromadlar;
j) sug‘urtalovchining (qayta sug‘urtalovchining) investi-
tsiya faoliyatidan olinadigan daromadlar, shu jumladan,
sug‘urta rezervlari va sug‘urta fondlari mablag‘larini
investitsiyalashdan olinadigan daromadlar;
k) sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta
sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha franshizlarni
qoplashdan olinadigan daromadlar;
l) qonun hujjatlariga muvofiq sug‘urtalovchiga o‘tgan,
sug‘urta qildiruvchining (naf oluvchining) yetkazilgan zarar
uchun javobgar shaxslardan talab qilish huquqini realiza-
tsiya qilishdan olinadigan daromadlar; 
m) qayta sug‘urta qilish shartnomalari muddatidan ilgari
tugatilgan taqdirda, ular bo‘yicha sug‘urta mukofotlarining
qaytarib berilgan qismi summalari; 
n) bevosita sug‘urta faoliyatini amalga oshirishdan oli-
nadigan boshqa daromadlar;
2) sug‘urta qildiruvchi (naf oluvchi) quyidagilarni olsa,
qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilinadi:
a) sug‘urta to‘lovi (sug‘urta tovoni);
b) preventiv tadbirlar o‘tkazish uchun beriladigan mab-
lag‘lar;
d) sug‘urta qilish shartnomasi zararsiz amal qilishi
uchun sug‘urtalovchi to‘laydigan mablag‘lar;
e) sug‘urta qilish shartnomasiga muvofiq boshqa mab-
lag‘lar.
Tovarlarni import qilishda quyidagi hollarda qo‘shilgan
qiymat solig‘idan ozod etiladi:
1) jismoniy shaxslar tomonidan tovarlarni bojsiz olib
kirishning bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida tas-
diqlangan normalari doirasida olib kirilayotgan tovarlar;
2) chet el diplomatik vakolatxonalari va ularga teng-
lashtirilgan vakolatxonalar rasmiy foydalanishi uchun,
shuningdek, ushbu vakolatxonalarning diplomatik va ma’-
137

muriy-texnik xodimlari, shu jumladan, ularning o‘zlari
bilan birga yashayotgan oila a’zolari shaxsiy foydalanishi
uchun mo‘ljallangan tovarlar;
3) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomo-
nidan belgilangan tartibda insonparvarlik yordami tariqasi-
da olib kirilayotgan tovarlar;
4) davlatlar, hukumatlar, xalqaro tashkilotlar tomonidan
xayriya yordami maqsadida, shu jumladan, texnik ko‘mak
ko‘rsatish maqsadida olib kirilayotgan tovarlar; 
5) davlatlar, hukumatlar va xalqaro tashkilotlar tomoni-
dan berilgan grant mablag‘lari hisobidan olib kirilayotgan
tovarlar;
6) dori vositalari va tibbiy (veterinariya) buyumlari,
shuningdek, dori vositalari va tibbiy (veterinariya) buyum-
lari ishlab chiqarish uchun olib kirilayotgan xomashyo;
7) O‘zbekiston Respublikasi hududiga qonun hujjatlari-
ga muvofiq tasdiqlanadigan ro‘yxat bo‘yicha olib kirilayot-
gan texnologik asbob-uskunalar, shuningdek, butlovchi
buyumlar va ehtiyot qismlar, agar ularni yetkazib berish
texnologik asbob-uskunalarni yetkazib berish kontrakti
shartlarida nazarda tutilgan bo‘lsa. Import qilingan texno-
logik asbob-uskunalar olib kirilgan paytdan e’tiboran uch
yil mobaynida eksportga realizatsiya qilingan yoki tekin
berilgan taqdirda, mazkur imtiyozning amal qilishi imtiyoz
qo‘llanilgan butun davr uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i
to‘lash bo‘yicha majburiyatlar tiklangan holda bekor qili-
nadi;
8) investor bilan davlat mulkini boshqarish bo‘yicha
vakolatli davlat organi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga
muvofiq investitsiya majburiyatlari sifatida olib kiriladigan
mol-mulk;
9) vakolatli davlat organining yozma shakldagi tasdig‘i
mavjud bo‘lgan taqdirda, telekommunikatsiyalar operator-
lari va tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositala-
rini sertifikatlashtirish bo‘yicha maxsus organ tomonidan
olinadigan tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vosi-
talari;
10) bolalar poyabzali ishlab chiqarishga ixtisoslashgan
chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar o‘z ishlab
chiqarishida foydalanish uchun olib kirayotgan xomashyo,
materiallar va yarim mahsulot.
138

Soliq qonunchiligiga asosan qo‘-
shilgan qiymat solig‘ini hisobla-
nishi soliq to‘lovchilarning olib
borayotgan xo‘jalik operatsiya-
lariga bog‘liq ravishda soliqqa tortiladigan bazani aniqlash-
ning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud.
Tovarlar sotilganda, ish va xizmatlar bajarilganda
qo‘shilgan qiymat solig‘ining hisoblanishi. 
Respublikamizda
qo‘shilgan qiymat solig‘i joriy etilgandan buyon soliqni
hisoblashning ikki turdagi usuli amal qilgan, ya’ni ishlab
chiqarilgan tovarlarni jo‘natish, ishlar bajarish va xizmatlar
ko‘rsatish bo‘yicha hisobga olish usuli yoki hisobvaraq-fak-
tura usuli hamda ulgurji va chakana savdo, vositachilik xiz-
mati ko‘rsatish sohalarida hisobdan chiqarish usuli
qo‘llanilgan. Bunda qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladigan
baza narxlar farqi sifatida, ustama va mukofot haqi sum-
masi sifatida aniqlanib, shu summadan soliq hisoblangan. 
1992-yildan 1994-yilga qadar savdo va umumiy ovqat-
lanish korxonalari qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi
bo‘lib hisoblanar edi. 1994-yildan ular budjetga qo‘shilgan
qiymat solig‘i va foyda solig‘i o‘rniga yalpi daromad solig‘i
hamda mol-mulk solig‘ini to‘laydigan bo‘lishdi. Keyingi
davrlarda soliq hisoblashning «yalpi foyda» (chegirish) usuli
asta-sekin «hisobga olish — hisobvaraq» usuliga aylanib
bordi. Soliq kodeksi kuchga kirgandan boshlab qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblashning «yalpi foyda» (chegirish)
usuli faqat vositachilik va «O‘zdonmahsulot» DAK tizimi
tarkibiga kiradigan, birlamchi ishlovdan keyingi don,
qo‘shimcha mahsulot va chiqindilarni sanoatdan donni
qayta ishlashga sotishni amalga oshiradigan korxonalar
uchun qo‘llaniladi. Boshqa holatlarda «hisobga olish —
hisob-faktura» usuli qo‘llaniladi. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisoblashning «hisobga
olish — hisob-faktura» usulining mohiyati shundaki, kor-
xona budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq summasi ishlab
chiqarilgan mahsulotlarga (xizmatlarga) hisoblangan soliq
miqdoridan shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sotib
olingan xomashyo, materiallar uchun to‘langan soliq miq-
dorini chiqarib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi. Chegirishga
hisobot davrida hisob-faktura bilan qabul qilingan
xomashyo, materiallar, shu jumladan, import qilingan
139
Qo‘shilgan qiymat
solig‘ini hisoblash
tartiblarining o‘ziga xos
xususiyatlari

tovarlarga to‘g‘ri keladigan qo‘shilgan qiymat solig‘i sum-
masi qabul qilinadi. 
Quyidagi shartlarni bajargan holda hisobga olish amalga
oshiriladi:
œ 
birinchidan,
bu hisobot davrida tovar va xizmatlar
haqiqatda sotib olingan bo‘lishi kerak; 
œ 
ikkinchidan,
ular bo‘yicha tovar yetkazuvchidan
hisob-faktura to‘ldirilgan bo‘lishi; 
œ 
uchinchidan,
ular soliqqa tortiladigan faoliyatda ish-
latilgan bo‘lishi kerak.
Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni sotishda qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblash.
Korxonaning o‘z ehtiyoji uchun
olingan asosiy vosita va nomoddiy aktivlari korxonaning
buxgalteriya balansida mol yetkazib beruvchiga to‘langan
qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi bilan birga yozilib, kirim
qilinadi. Agar balansdagi asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlar sotilsa, u holda asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlar bo‘yicha soliqqa tortish obyekti bo‘lib, sotish bahosi
bilan qoldiq qiymat o‘rtasidagi farq hisoblanadi. Bunda,
agar korxona asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni qoldiq
qiymatida sotsa, u holda soliqqa tortiladigan obyekt
bo‘lmaydi va budjetga soliq to‘lanmaydi. Shuningdek,
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni ishlab chiqaruvchi
va uni oldi-sotdi faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar
uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i hisoblashning alohida tar-
tibi mavjud.
Vositachilik xizmatlari ko‘rsatilganda qo‘shilgan qiymat
solig‘ining hisoblanishi.
Vositachilik xizmatlari bo‘yicha
qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashda «yalpi foyda» (che-
girish) usuli qo‘llaniladi. Ushbu usulning mohiyati shunda-
ki, soliq baho farqi, ustama va mukofotlar sifatida olingan
daromaddan hisoblanadi. Budjetga soliq to‘lashda hisoblan-
gan soliq summasi ushbu daromadni olishga sarflanadigan
xizmatlarning qo‘shilgan qiymat solig‘i summasiga
kamaytiriladi. Demak, qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini
vositachilik korxonalari mukofotlar summasidan hisoblay-
dilar. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobga olish. 
Umumdavlat
soliqlarini to‘lovchi korxonalarda qo‘shilgan qiymat
solig‘ini hisoblashning amaldagi mexanizmi soliqni ishlab
chiqarish jarayonida paydo bo‘lgan yangidan yaratilgan qiy-
140

matdan to‘lanishini ko‘zda tutadi. Qo‘shilgan qiymat ikki
marotaba soliqqa tortilmaydi. 
Respublikamizda 1998-yildan Soliq kodeksi joriy etilishi
bilan birga hisobvaraq-fakturalar kiritilgan bo‘lib, u ki-
rimdagi soliq summasini hisobga olish uchun asosiy hujjat
hisoblanadi. Ammo amaliyotda bu tartib o‘zining vazifasini
to‘laqonli bajara olmadi, chunki bu davrda budjetga to‘la-
nadigan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi yetkazib beri-
ladigan mahsulotga hisoblangan soliq summasi bilan
bevosita ishlab chiqarishga sarflangan material resurslarga
hisoblangan soliq summasi o‘rtasidagi farqi sifatida aniqla-
nar edi. Bu tartibdagi hisoblash mexanizmi 1999-yilga
qadar amaliyotda qo‘llanilib kelindi va uning ayrim kam-
chiliklari mavjud edi. Jumladan:
œ 
ishlab chiqarishga sarflangan paytda xomashyo va
materiallarga hisoblangan soliq summasini budjet bilan
hisob-kitobda chegirilishi – korxonalarning oborot
mablag‘larini cheklanishiga olib keldi;
œ 
qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobvaraq faktura asosida
hisoblanish mexanizmi ishlamadi, chunki amalda hisob-
varaq fakturada ko‘rsatilgan soliq summasi budjetga hisob-
ga olib borishda asos bo‘lmadi; 
œ 
bunday hisoblash tartibi xalqaro soliq amaliyotidagi
qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash tamoyillariga zid
kelardi. 
Ushbu holatlar tahlil qilinib, 1999-yildan boshlab
qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash mexanizmi o‘zgartiril-
di va xalqaro amaliyotga qo‘shilgan qiymat solig‘ini
hisoblash tamoyillariga moslashtirildi. Quyida qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblashning taqqoslama usuli keltirilgan
(3.4.1-jadval).
1999-yildan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning
yangi tartibini joriy etilishi uni hisoblashning soddalashti-
rilgan mexanizmini qo‘llanilishiga olib keldi, ya’ni hisob-
varaq faktura usulining ishlab ketishini ta’minladi va bunda
material resurslarining ishlab chiqarishga sarflanishidan
qat’i nazar, hisobot davrida sotib olingan material
resurslarga to‘langan soliq summasi hisobvaraq faktura
asosida budjet bilan hisob-kitobga olib boriladigan bo‘ldi.
Bu tartibdagi hisoblash mexanizmi korxonalarning
oborot mablag‘larini chetlanishini keskin kamaytiradi.
141

Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yi-
cha hisob-kitoblarni (5-ilova)
korxona ortib boruvchi yakun
bilan ro‘yxatdan o‘tgan joyidagi
Davlat soliq idoralariga har
oyda, hisobot oyidan keyingi
oyning 25-kunidan kechiktir-
masdan va yil yakunlari bo‘yicha yillik moliyaviy hisobotni
topshirish muddatida qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lovchi-
lari hisoblangan mikrofirma va kichik korxonalar yilning
har choragida hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan
kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy
hiobot topshirilgan muddatda taqdim etadi. 
Soliq to‘lovchilar qo‘shilgan qiymat solig‘ining hisob-
kitoblari bilan bir vaqtda hisobot davri mobaynida olingan
tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha hisobvaraq-fakturalar
reyestrini ham taqdim etadilar. Hisobvaraq-fakturalar
reyestrining shakli davlat soliq qo‘mitasi tomonidan belgi-
lanadi.
Hisobotlarni o‘z vaqtida topshirmaslik korxona va kor-
xonaning mansabdor shaxslariga nisbatan Davlat soliq ido-
142
100
20
100
20
50
10
50
10
200
40
200
40
X
30
Õ
20
(40—100)
(40—20)
3.4.1-jadval
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning 1999-yildan joriy etilgan 
usulining taqqoslama tahlili (raqamlar shartli)
¹
Ko‘rsatkichlar
1999-yilga qadar
1999-yildan keyin
oborot
oborot
qo‘shil-
gan
qiymat
solig‘i
qo‘shil-
gan
qiymat
solig‘i
1.
2.
3.
4.
Hisobot davrida sotib
olingan xomashyo,
materiallar
Ishlab chiqarishga
ishlatilgan xomashyo,
materiallar
Tovarlar (ish va xizmat-
lar)ni sotish oboroti, ya’ni
soliqqa tortiladigan oborot
Budjetga hisoblangan
soliq summasi
Qo‘shilgan qiymat
solig‘ini budjetga
to‘lash va hisob-kitob-
larni taqdim etish mud-
datlari. Hisobvaraq-
faktura va uni to‘ldirish
tartibi

ralari tomonidan moliyaviy va ma’muriy jazo choralarini
qo‘llanishiga olib keladi.
Korxonalar qo‘shilgan qiymat solig‘ini soliq hisobini
topshirgan kundan kechiktirmay tegishli davrdagi haqiqiy
sotish oborotidan kelib chiqib to‘laydi. Agar korxona
hisoblangan soliq summasini budjetga o‘z vaqtida o‘tkazib
bermasa, bunday holatda Davlat soliq idoralari mas’ul
xodimlari tomonidan hisoblangan soliq sumasiga nisbatan
kechiktirilgan har bir kun uchun 0,05 foiz miqdorida penya
(moliyaviy jazo) qo‘llanilishiga olib keladi. Bunda korxona
rahbariyatiga nisbatan ma’muriy chora qo‘llanilmaydi.
1998-yil 1-yanvardan O‘zbekistondagi barcha korxo-
nalar va tashkilotlar uchun, shu jumladan, soliqqa tortish-
ning alohida tartibi o‘rnatilgan kichik korxonalar, savdo va
umumiy ovqatlanish korxonalari hamda qo‘shilgan qiymat
solig‘idan ozod bo‘lgan korxonalar ham tovarlarni sotgan-
da, ish va xizmatlar ko‘rsatganda hisobvaraq-fakturani
to‘ldirishi qonun asosida shart qilib belgilandi.
Hisobvaraq-faktura mahsulot yetkazib beruvchi
tomonidan tovarlarni yuklab jo‘natilishi, ish va xizmatlar
ko‘rsatilishi sanasi (kuni)dan kechiktirmasdan yoziladi.
Hisobvaraq-fakturada — uning tartib raqami va yozilgan
sanasi, jo‘natiladigan tovarlar bo‘yicha shartnomalar raqa-
mi va sanasi hamda soliq to‘lovchi va xaridorning nomi,
manzili, STIRi va shu kabi rekvizitlari ko‘rsatiladi.
Jadvalli shaklni to‘ldirishda quyidagilarni qayd etish
kerak (6-ilova): 
œ 
1-ustunda tovarlar (ish va xizmatlar) nomi; 
œ 
2-ustunda tovarlarning o‘lchov birligi (dona, metr, kg,
va hokazo); 
œ 
3-ustunda yuklab jo‘natiladigan tovarlarning miqdori
yoki soni; 
œ 
4-ustunda tovarlarning shartnoma bo‘yicha qo‘shilgan
qiymat solig‘isiz narxi; 
œ 
5-ustunda tovarlarning jami yetkazib berish qiymati
(qo‘shilgan qiymat solig‘isiz); 
œ 
6-ustunda qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi, agar
qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod bo‘lsa chiziqcha tortib
qo‘yiladi; 
œ 
7-ustunda jo‘natilayotgan tovarlar bo‘yicha tegishli
stavkalarga ko‘ra hisoblangan qo‘shilgan qiymat solig‘i
summasi;
143

œ 
8-ustunda jo‘natilayotgan tovarlarning qo‘shilgan qiy-
mat solig‘i bilan hisoblangan summasi. 
Soliq kodeksiga ko‘ra qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lov-
chisi bo‘lmagan, shuningdek, qo‘shilgan qiymat solig‘i
to‘lashdan ozod qilingan oborotni amalga oshirayotgan
yuridik shaxslar 6- va 7-ustunga «Qo‘shilgan qiymat solig‘i
summasiz» degan shtampini qo‘yishadi, agar shtamp bo‘l-
masa qo‘lda yozib qo‘yishadi va 8 ustunni to‘ldirishmay-
di.
Agarda korxona aksiz osti tovarlar ishlab chiqarsa unda
hisobvaraq-fakturaga qo‘shimcha ustunlar kiritiladi va
ushbu ustunlarda aksiz stavkasi va summasi aks ettiriladi
(chunki aksiz summasi ham qo‘shilgan qiymat solig‘iga tor-
tiladi).
Hisobvaraq-faktura korxona rahbari va bosh hisobchisi
tomonidan imzolanadi hamda muhr bilan tasdiqlanadi.
Hisobvaraq-faktura yetkazib beruvchi korxona tomo-
nidan 2 nusxada to‘ldiriladi, 1-nusxasi xaridorga beriladi va
u xaridorga qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini belgilangan
tartibda hisobga kiritish uchun huquq beradi, 2-nusxasi esa
korxonaning o‘zida qoladi.
Ta’kidlash joizki, bevosita aholiga pullik xizmatlar (ish-
lar)ni ko‘rsatadigan korxonalar uchun tovarlar (ishlar, xiz-
matlar)ni sotishda kassa cheki yoki xizmatlar ko‘rsatilishi
(ishlar bajarilishi)ni tasdiqlovchi boshqa hujjatlar hisob-
varaq-faktura hisoblanadi. Bunda bu hujjatlarda qo‘shilgan
qiymat solig‘i ajralib turishi lozim. 
O‘z mahsulotlarini (tovarlarini, ishlarini, xizmatlarini)
uzluksiz yetkazib beradigan korxonalar bo‘yicha hisob-
varaq-fakturalar iste’molchilarga hisobvaraqni rasmiy-
lashtirish bilan bir vaqtda, lekin bir oyda bir martadan kam
bo‘lmagan tarzda yoziladi. Bunda hisobvaraq-fakturalar-
ning yozilishi mahsulot sotilgan hisobot davrida amalga
oshiriladi.
Banklar uchun, qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilin-
gan operatsiyalar bajarilganda, hisobvaraq-faktura bo‘lib
mijoz shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirma hisoblanadi.
Lizing operatsiyalari bo‘yicha lizing beruvchilar uchun
hisobvaraq-faktura bo‘lib lizing obyektini qabul qilish-top-
shirish dalolatnomasi hisoblanadi. Bunda tegishli hujjatlar
(lizingning tarkibiy qismi hisoblanadigan lizing to‘lovlari
jadvali; hisobvaraq; lizing to‘lovlarini to‘lash bo‘yicha lizing
144

oluvchiga taqdim etiladigan bildiruvnoma va hokazo) bilan
rasmiylashtiriladigan har bir lizing to‘loviga qo‘shimcha
hisobvaraq-faktura yozilmaydi. 
Agar lizing shartnomasi lizing beruvchiga qo‘shilgan
qiymat solig‘i solinadigan qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatish-
ni nazarda tutsa, bunda mazkur xizmatlarga belgilangan
tartibda hisobvaraq-faktura yoziladi. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilingan sug‘urta xiz-
matlarini ko‘rsatishda, hisobvaraq-faktura o‘rniga birlamchi
hujjat bo‘lib quyidagi hujjatlar:
— sug‘urta korxonalari uchun — sug‘urta polisi;
— sug‘urta agentlari uchun — sug‘urta polisi va shart-
noma topshirig‘i (agentlik bitimi);
— sug‘urta brokerlari uchun — sug‘urta polisi va shart-
noma topshirig‘i hisoblanadi.
Ishlar (qurilish, ta’mirlash-qurilish, loyiha-qidiruv,
ilmiy-tadqiqot va boshqa ishlar) bajarish yoki xizmatlar
(transportga doir, mol-mulkni ijaraga berish, aloqa xizmat-
lari va boshqalar) ko‘rsatish bilan shug‘ullanadigan korxo-
nalar ham hisobvaraq-faktura yozishi shart.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan elektr energiyasi,
suv, gaz, aloqa xizmatlari, kommunal xizmatlar, temir-
yo‘lda tashishlar, bank operatsiyalari, shuningdek, tovar-
larni (ishlarni, xizmatlarni) uzluksiz yetkazib berishni amal-
ga oshirayotgan soliq to‘lovchilar hisobot davrining oxirgi
kunida bir marta hisobvaraq-faktura yozadi.
Agar ishlar bajaradigan korxonalarda buyurtmachiga
imzo chekish uchun taqdim etiladigan, bajarilgan ishlar
(qilingan xarajatlar) qiymati to‘g‘risidagi ma’lumotnoma —
hisobvaraq-fakturada yoki hujjatda hisobvaraq-fakturaning
belgilangan shaklida aks ettirilgan barcha majburiy rekvizit-
lar ushbu hujjatda qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilari
uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi ko‘rsatilgan yoki
qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lmaganlar uchun
«Qo‘shilgan qiymat solig‘isiz» yozuvi (shtampi) qo‘yilgan
holda mavjud bo‘lsa, bunda mazkur hujjatlar hisobvaraq-
fakturaga tenglashtiriladi va bunday korxonalar qo‘shimcha
ravishda hisobvaraq-faktura yozmasligi mumkin. 
Import qilinadigan tovarlarga
nisbatan qo‘shilgan qiymat soli-
g‘i to‘lovchilari bo‘lib, tovarlarni
import qiladigan yuridik shaxs-
145
Import tovarlarga
nisbatan qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblash
tartibi

lar, shuningdek, boj to‘lamasdan o‘z ehtiyojlari uchun
me’yoridan ortiqcha tovarlar olib kiradigan jismoniy shaxs-
lar hisoblanadi (demak, jismoniy shaxslar ham bevosita
qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lishi mumkin).
Qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan obyekt bo‘lib,
O‘zbekiston Respublikasining bojxona qonunlariga binoan
belgilangan bojxona rejimlariga muvofiq O‘zbekiston
hududiga import qilinadigan tovarlar hisoblanadi.
Tovar deganda iste’molga mo‘ljallangan va qiymatga
ega bo‘lgan barcha narsalar tushuniladi.
Import tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘ini
hisoblab chiqarish uchun asos bo‘lib, bojxona qonunchiligi-
ga muvofiq belgilanadigan bojxona qiymati hisoblanadi.
Tovarlar importi bo‘yicha soliq solinadigan oborot haj-
miga bojxona qiymati bilan bir qatorda bojxona boji sum-
masi va aksiz solig‘i summasi (aksiz osti tovarlar bo‘yicha)
kiritiladi.
Import qilinadigan tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat
solig‘i quyidagi formula orqali hisoblanadi:
S
QQS
= 
Bu yerda:
S
QQS
– qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi;
IQTBQ
– import qilinadigan tovarlarning bojxona qiy-
mati;
BBS
– bojxona boji summasi;
AS
– aksiz solig‘i;
QQS
ST
– qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi.
Import qilinadigan tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat
solig‘i 20 foizli stavka bo‘yicha to‘lanadi.
Amaldagi qonunchilikka ko‘ra quyidagilar qo‘shilgan
qiymat solig‘idan ozod qilinadi:
œ 
xorijiy diplomatik vakolatxonalar va ularga tenglash-
tirilgan vakolatxonalar rasmiy foydalanishi uchun mo‘ljal-
langan tovarlar;
œ 
jismoniy shaxslarning boj to‘lamasdan olib kirish
me’yorlar doirasida import qilinadigan tovarlar (tovarlarni
olib kirish me’yori Vazirlar Mahkamasining maxsus qarori
asosida belgilanadi);
œ 
O‘zbekiston Respublikasi hududiga tabiiy ofatlar,
baxtsiz hodisalar yuz berganda olib kiriladigan tovarlar,
146
(IQTBQ + BBS + AS) x QQS
ST
100

shuningdek, davlatlar, xalqaro tashkilotlar tomonidan xay-
riya maqsadlarida olib kiriladigan tovarlar;
œ 
O‘zbekiston Respublikasi hududiga investitsiya das-
turiga kiritilgan ustuvor obyektlarni jihozlash uchun hamda
hukumat kafolati bilan xorijiy kreditlar hisobiga moliya-
lanadigan investitsion loyihalarni amalga oshirish uchun
olib kiriladigan texnologik uskunalar;
œ 
import bo‘yicha olib kelinadigan dori-darmonlar va
tibbiy buyumlar;
œ 
chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarning
ustav kapitaliga chet ellik investorlar tomonidan ulush
sifatida olib kirilayotgan texnologik jihozlar;
œ 
va boshqa qonunchilikda ko‘zda tutilgan import tovar-
lar.
Tovarlar respublika hududiga import qilinishida qo‘shil-
gan qiymat solig‘i bojxona deklaratsiyasi qabul qilinishiga
qadar yoki u bilan bir vaqtda to‘lanadi. Agar bojxona
deklaratsiyasi belgilangan muddatda topshirilmasa qo‘shil-
gan qiymat solig‘ini to‘lash muddatlari bojxona deklara-
tsiyasi topshirish muddati tugagan kundan boshlab hisoblab
chiqariladi.
Jismoniy shaxslar soliqni naqd pul bilan bojxona organi
posti kassasiga belgilangan tartibda to‘lashlari mumkin.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ining to‘langan summalari
hududiy bojxona organlarining depozit hisobvaraqlariga
kirim qilinib, keyin ular respublika budjeti daromadlariga
qayd etiladi. Bojxona organlari 3 kun muddat ichida
undirilgan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini respublika
budjetiga o‘tkazadilar.
O‘zbekiston Respublikasi hudu-
diga ishlar, xizmatlarni import
qiluvchi yuridik shaxslar ana shu
import qilinadigan ishlar, xiz-
matlarga qo‘shilgan qiymat soli-
g‘i to‘lovchilar hisoblanadi. 
Tuzilgan shartnomalar (kontraktlar)ga muvofiq res-
publika hududiga import qilinadigan ishlar va xizmat-
lar qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan obyekt hisobla-
nadi.
Import qilinadigan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan
qiymat solig‘i ishlar, xizmatlar bajarilganligi dalilini tas-
diqlovchi hujjatlar (dalolatnoma, ma’lumotnoma yoki
147
Import qilinadigan ishlar,
xizmatlarga nisbatan
qo‘shilgan qiymat
solig‘ini hisoblash tartibi

boshqa hujjatlar) asosida quyidagi formula bo‘yicha hi-
soblab chiqariladi:
C
qqs
= S x N/100,
bu yerda: 
S
qqs
— qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi;
S
— dalolatnoma, ma’lumotnoma yoki boshqa hujjat-
larga ko‘ra tasdiqlanadigan, import qilinadigan ishlar, xiz-
matlar qiymati;
N
— qo‘shilgan qiymat solig‘ining foizdagi stavkasi.
Realizatsiya qilinadigan joyi O‘zbekiston Respublikasi
bojxona hududi bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi rezident-
lari tomonidan import qilinadigan ishlar, xizmatlar import
qilinadigan ishlar, xizmatlar deb tan olinadi.
Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq qo‘shilgan qiymat
solig‘idan quyidagilar ozod qilinadi:
œ 
O‘zbekiston Respublikasi tomonidan tuzilgan shartno-
malar (bitimlar) bo‘yicha xalqaro va hukumatga qarashli
xorijiy moliyaviy va iqtisodiy tashkilotlar bergan qarzlar va
grantlar hisobiga yuridik shaxslar, shu jumladan, O‘zbe-
kiston Respublikasining rezidenti bo‘lmagan yuridik shaxs-
lar tomonidan olib kirilayotgan ishlar, xizmatlar;
œ 
budjet tashkilotlari buyurtmalari bo‘yicha budjet
mablag‘lari hisobiga O‘zbekiston Respublikasi hududiga
olib kiriladigan ishlar va xizmatlar.
Soliq kodeksi amalga kiritilguniga qadar qabul qilingan
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari asosida soliq
to‘lovchilarga taqdim etilgan soliq imtiyozlari ular taqdim
etilgan muddat tugaguniga qadar saqlanib qoladi.
Import qilinadigan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan
qiymat solig‘i 20 (yigirma) foiz stavka bo‘yicha to‘lanadi.
Bajarilgan ishlar, xizmatlar dalili tasdiqlangan kundagi
Markaziy bank kursi bo‘yicha qayta hisoblangan ishlar, xiz-
matlar qiymatidan kelib chiqqan holda amalda ishlar baja-
rilganini, xizmatlar ko‘rsatilganini tasdiqlaydigan hujjatlar
asosida import qilinadigan ishlar va xizmatlar bo‘yicha
qo‘shilgan qiymat solig‘i milliy valuta (so‘m)da hisoblab
chiqariladi.
Montaj qilish, ishga tushirish, sozlash, maslahatlar,
o‘qitish va boshqa ishlar, xizmatlarga doir import qilinadi-
gan ishlar va xizmatlarga, olib kelinadigan uskunalarga doir
xizmatlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i tuzilgan shartnomalar
148

(kontraktlar)ga muvofiq belgilangan mazkur ishlar, xizmat-
larning qiymati asosida hisoblab chiqariladi.
Import qilinadigan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan
qiymat solig‘i to‘lovi ana shu ishlar, xizmatlarni import
qiluvchi shaxs yozib bergan hamda unda «import qilinadi-
gan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i
summasi to‘lovi» degan yozuv bitilgan to‘lov topshiriqno-
masi asosida amalga oshiriladi.
Import qilinadigan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan
qiymat solig‘i amalda ishlar, xizmatlar bajarilgan kundan
boshlab 5 kun ichida budjetga to‘lanadi. Qo‘shilgan qiymat
solig‘i faqatgina milliy valuta — so‘mda to‘lanadi.
Import qilinadigan ishlar, xizmatlarga qo‘shilgan qiymat
solig‘i hisob-kitobi ishlar, xizmatlar importi amalga oshiril-
gan hisobot oyidan keyingi oyning 15-sanasidan kechiktir-
masdan, belgilangan shaklda oylar bo‘yicha ro‘yxatdan
o‘tkazilgan joydagi soliq organiga taqdim etiladi.
Mavzuga doir masalalar
1-masala.
Quyidagi ma’lumotlarga asosan qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblang (ming so‘m).
1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va mate-
riallar – 6500.
2. Hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar qiymati – 13200.
Yechilishi:
1. Korxona hisobot davrida jo‘natilgan tovarlari bo‘yi-
cha imtiyozga ega bo‘lmaganligi bois jami realizatsiyadan
soliq to‘laydi, ya’ni:
Sqqs = Stob x SS / 100 = 13200 x 20 %= 2640 ming so‘m
(bu yerda, Sqqs – iste’molchilardan undiriladigan soliq
summasi; Stob – soliqqa tortiladigan oborot; SS – soliq
stavkasi).
2. Budjetga o‘tkazilishi lozim bulgan soliq summasini
aniqlash uchun hisobot davrida qo‘shilgan qiymat solig‘i
bilan xarid qilingan xomashyo va materiallar uchun to‘lan-
gan qo‘shilgan qiymat solig‘ini ayirishimiz lozim, ya’ni:
Tqqs = 6500 x 20 % =1300 ming so‘m.
3. Budjetga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan soliq summasi
hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar bo‘yicha hisoblangan
qo‘shilgan qiymat solig‘idan xarid qilingan xomashyo va
149

materiallar uchun to‘langan qo‘shilgan qiymat solig‘ining
chegirmasiga teng, ya’ni:
SBqqs = Sqqs – Tqqs = 2640 – 1300 = 1340 ming so‘m.
2-masala.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lgan
qayta ishlash korxonasi joriy yilda quyidagi ko‘rsatkichlarga
ega:
œ 
mahsulotni sotishdan tushgan tushum – 1400 ming
so‘m;
œ 
bunda qaytarib berilishi lozim bo‘lgan idishning nar-
xi – 250 ming so‘m;
œ 
tekinga tannarxi bo‘yicha 120 ming so‘mlik mahsulot
berilgan;
œ 
olingan jarima summasi – 25 ming so‘m;
œ 
bankdan olingan foizlar – 10 ming so‘m;
œ 
300 ming so‘m korxona tomonidan nomoddiy aktivlar
sotilgan (boshlang‘ich narxi – 500 ming so‘m, to‘plangan
amortizatsiya – 320 ming so‘m);
œ 
nolikvid xomashyo zaxiralari sotishdan tushgan tu-
shum – 87 ming so‘m, ularning tannarxi – 75 ming so‘m.
Hisobvaraq-fakturada olingan qo‘shilgan qiymat solig‘i: 
œ 
xomashyo uchun – 320 ming so‘m;
œ 
ishlab chiqarish inshootlarini ijaraga berishdan – 150
ming so‘m;
œ 
uyali aloqadan – 70 ming so‘m.
Aniqlang:
Joriy davrda davlat budjetiga to‘lanishi lozim bo‘lgan
qo‘shilgan qiymat solig‘i necha so‘mga teng?
3-masala.
Quyidagi ma’lumotlarga asosan 
qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblang
(ming so‘m).
1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va mate-
riallar — 2500.
2. Xarid qilingan asosiy vositalar — 4500.
3. Hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar qiymati — 13000.
4. Asosiy vositalar realizatsiyasi — 900.
5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati — 400.
Yechilishi:
1. a) Sqqs = Stob x SS/100 = 13000 x 20 % = 2600
ming so‘m;
b) asosiy vositalar realizatsiyasida qo‘shilgan qiymat
150

solig‘i asosiy vositalarning realizatsiyasi va eskirish qiymati
o‘rtasidagi farqdan hisoblanadi, ya’ni:
Sqqs = Tq x SS / (SS+100) = 500 x 20 / (20+100) =
83.3 ming so‘m.
(Bu yerda. Tq – qo‘shilgan qiymat solig‘i ham hisobga
olingan tovar qiymati.)
Sqqs = 2600 + 83.3 = 2683.3 ming so‘m.
2. Tqqs = 2500 x 20 % = 500 ming so‘m.
O‘z iste’moli uchun xarid qilingan asosiy vositalar
uchun to‘langan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi hisobga
olinmaydi, balki asosiy vositaning qiymati sifatida kirim
qilinadi, shuning uchun 3500 ming so‘mga xarid qilingan
asosiy vositalar qiymatidagi qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-
ga olinmaydi.
3. Bqqs = Sqqs – Tqqs = 2683.3 – 500 = 2183.3 ming
so‘m.
4-masala.
Quyidagi ma’lumotlarga asosan 
qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblang
(ming so‘m).
1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va mate-
riallar – 2220.
2. Hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar qiymati qo‘shil-
gan qiymat solig‘i bilan – 4500;
— shundan, eksport – 2500.
5-masala.
Quyidagi ma’lumotlarga asosan 
qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblang
(ming so‘m).
1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va mate-
riallar – 2500.
2. Hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar qiymati – 3700.
— shundan erkin almashtiriladigan valutaga eksport –
1800.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Qo‘shilgan qiymat qanday tarkib topadi?
2. Qo‘shilgan qiymat solig‘i ilk bor qaysi davlatda, kim tomoni-
dan joriy etilgan?
3. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining davlat budjeti daromadlarini
shakllantirishdagi ahamiyati qanday? 
4. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini qanday shaxslar to‘laydi?
5. Qo‘shilgan qiymat solig‘i obyekti qanday aniqlanadi? 
6. Soliqqa tortiladigan oborot deganda nimani tushunasiz?
151

7. Qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkalari va ularni qo‘llash tartibi
qanday?
8. Nollik stavka qaysi tovarlar (ish va xizmatlar)ga nisbatan
qo‘llaniladi?
9. Qanday tovarlar va mahsulotlar (ishlar xizmatlar) qo‘shilgan
qiymat solig‘idan ozod bo‘ladi?
10. Nollik stavka bilan imtiyoz o‘rtasida qanday tafovutlar
mavjud?
11. Hisobvaraq-fakturalar qanday to‘ldiriladi va unda qo‘shilgan
qiymat solig‘i qaysi punktlarda ko‘rsatiladi?
12. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash va hisobotni taqdim etish
tartibi qanday?
13. Import tovarlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i qaysi formula
orqali aniqlanadi?
14. Import qilinadigan ish va xizmatlarga qo‘shilgan qiymat
solig‘ini hisoblash formulasini aniqlang.
3.4. AKSIZ SOLIG‘I
O‘zbekistonda aksiz solig‘i 1992-
yilda qo‘shilgan qiymat solig‘i
bilan birgalikda oborot solig‘i va
sotuvdan olinadigan soliqlar
o‘rniga joriy qilingan. Uning qo‘shilgan qiymat solig‘idan
farqli tomoni shundaki, u ayrim tovarlar va mahsulotlarni
chegaralab olgan va u bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat-
larga nisbatan qo‘llanilmaydi. Aksiz solig‘i individual xarak-
terga ega bo‘lib, faqat aksiz osti tovarlarga nisbatan qo‘l-
laniladi. 
Aksiz solig‘i qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladigan ba-
zada va narxda hisobga olinadigan yuklab jo‘natilgan tovar-
lar qiymatining bir qismini egri soliq sifatida budjetga un-
dirish shakli hisoblanadi. Aksiz solig‘i Davlat budjeti daro-
madlarini shakllantirishda salmoqli o‘rin egallaydi, jum-
ladan, davlat budjetining soliqli daromadlari tarkibida 2000-
yilda 22,8 foizni, 2001-yilda 26,3 foizni, 2002-yilda 28,8
foizni, 2003-yilda 31,1 foizni tashkil etgani holda 2006-yilgi
davlat budjeti daromadlarida uning ulushi 19 foizni, 2009-
yilda esa 14,4 foizni tashkil etishi prognozlashtirilgan.
Aksiz solig‘ini davlat budjeti daromadlari tarkibidagi
ulushining pasayish tendensiyasiga ega ekanligi shu bilan
izohlanadiki, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahka-
masining 2002-yil 13-noyabrdagi 390-son «Bozorni iste’-
152
Aksiz solig‘ining
iqtisodiy mohiyati va
budjet daromadlarida
tutgan o‘rni

mol tovarlari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab
chiqaruvchilar va savdo tashkilotlarini o‘zaro munosabat-
larini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaro-
riga asosan «O‘zDEUavto» aksionerlik jamiyatining ishlab
chiqarayotgan avtomobillari (Lasetti, Neksiya, Damas,
Matiz), billurdan qilingan mahsulotlar, mebel, video va
audioapparatura hamda kumushdan yasalgan pichoq va
sanchqilarga hisoblangan aksiz soliqlari ishlab chiqarishni
rivojlantirish, iste’mol tovarlarining assortimentini ko‘pay-
tirish va raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarish uchun
korxonalarning o‘z ixtiyorlarida qoldiriladigan bo‘ldi. Shu-
ning hisobiga hozirgi vaqtda aksiz solig‘ining ulushi davlat
budjeti daromadlari tarkibida kam salmoqni egallamoqda.
Aksiz solig‘i to‘liq respublika budjetining daromadlar qis-
miga kelib tushadi va uning soliq yuki iste’molchilar zim-
masida bo‘ladi.
Aksiz solig‘ini to‘lovchilari bo‘-
lib, mulk shaklidan va soliqqa
tortishning qanday tartibi o‘rna-
tilganligidan qat’i nazar aksizosti tovarlarni ishlab chiqa-
ruvchi va import qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslar
hisoblanadi. Bundan tashqari, oddiy shirkat aksiz to‘lanadi-
gan tovarlarni ishlab chiqarganda oddiy shirkat shartno-
masining oddiy shirkat ishlarini yuritish zimmasiga yuk-
latilgan sherigi aksiz solig‘ini to‘lovchi bo‘lib hisoblanadi. 
Soliqqa tortish maqsadida yuridik shaxslar deganda
mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki tezkor boshqaruvida mol-
mulki bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha ushbu mol-
mulk bilan javob beradigan, shuningdek, mustaqil balans va
hisob-kitob varag‘iga ega bo‘lgan alohida korxonalar tushu-
niladi.
Soliq kodeksining 230-moddasiga ko‘ra quyidagi ope-
ratsiyalar aksiz solig‘i solinadigan obyekt hisoblanadi:
1) aksiz to‘lanadigan tovarlarni realizatsiya qilish, shu
jumladan:
— tovarni sotish (jo‘natish);
— garov bilan ta’minlangan majburiyat bajarilmagan
taqdirda, garovga qo‘yilgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni
garovga qo‘yuvchi tomonidan topshirish;
— aksiz to‘lanadigan tovarlarni bepul topshirish;
— aksiz to‘lanadigan tovarlarni ish beruvchi tomonidan
ish haqi hisobiga yollangan xodimga qonun hujjatlarida
153
Aksiz solig‘i to‘lovchilar.
Soliq obyekti va bazasi

nazarda tutilgan hollarda topshirish yoki hisoblangan divi-
dendlar hisobiga yuridik shaxsning muassisiga (ishtirok-
chisiga) topshirish;
— aksiz to‘lanadigan tovarlarni qonun hujjatlarida
nazarda tutilgan hollarda boshqa tovarlarga (ishlarga, xiz-
matlarga) ayirboshlash uchun topshirish; 
2) aksiz to‘lanadigan tovarlarni yuridik shaxsning ustav
fondiga (ustav kapitaliga) hissa yoki pay badali tariqasida
yoxud oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikning
(ishtirokchining) hissasi sifatida topshirish; 
3) aksiz to‘lanadigan tovarlarni yuridik shaxsning
ishtirokchisiga (muassisiga) u yuridik shaxs tarkibidan
chiqqan (chiqib ketgan) taqdirda yoki yuridik shaxs qayta
tashkil etilganligi, tugatilganligi (bankrotligi) munosabati
bilan topshirish, shuningdek, oddiy shirkat shartnomasi
doirasida ishlab chiqarilgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni
mazkur shartnoma sherigiga (ishtirokchisiga) uning shart-
noma ishtirokchilari umumiy mulkidagi mol-mulkdan
ulushi ajratib berilgan yoki bunday mol-mulk taqsimlangan
taqdirda topshirish; 
4) aksiz to‘lanadigan tovarlarni ulush qo‘shish asosida
qayta ishlashga topshirish, shuningdek, ulush qo‘shish
asosida xomashyo va materiallarni, shu jumladan, aksiz
to‘lanadigan xomashyo va materiallarni qayta ishlash mah-
suli bo‘lgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni ishlab chiqaruvchi
tomonidan qayta ishlashga berilgan xomashyo va material-
larning mulkdoriga topshirish;
5) ishlab chiqarilgan va (yoki) qazib olingan aksiz
to‘lanadigan tovarlarni o‘z ehtiyojlari uchun topshirish;
6) aksiz to‘lanadigan tovarlarni O‘zbekiston Respublika-
sining bojxona hududiga import qilish.
Tekinga beriladigan aksizlanadigan mahsulot bo‘yicha
quyidagilar soliq solish obyekti bo‘lib hisoblanadi:
— aksiz solig‘ining qat’i stavkalari belgilangan alkogolli
mahsulot, tamaki mahsulotlari, o‘simlik (paxta) yog‘i, etil
spirti, pivo, vino bo‘yicha — sotilgan mahsulot hajmi natu-
ra ifodasida; 
— boshqa aksizlanadigan mahsulotlar bo‘yicha soliq
to‘lovchida tovarni berish paytida shakllangan narxlar dara-
jasidan kelib chiqib hisoblangan, biroq mazkur aksizlanadi-
gan tovarni ishlab chiqarish bo‘yicha haqiqatda shakllangan
xarajatlardan past bo‘lmagan qiymat.
154

Quyidagi aksizosti tovarlarga aksiz solig‘i solinmaydi:
1) aksiz to‘lanadigan tovarlarni ularning ishlab chiqa-
ruvchilari tomonidan eksportga realizatsiya qilishga, bun-
dan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomoni-
dan belgilanadigan aksiz to‘lanadigan tovarlarning ayrim
turlari mustasno;
2) keyinchalik O‘zbekiston Respublikasining bojxona
hududidan olib chiqib ketilishi sharti bilan «bojxona hudu-
dida qayta ishlash» bojxona rejimiga joylashtirilgan tovar-
lardan ishlab chiqarilgan qayta ishlash mahsuli bo‘lgan
aksiz to‘lanadigan tovarlarni topshirishga; 
3) tabiiy ofatlar, qurolli mojarolar, baxtsiz hodisalar
yoki avariyalar yuz berganda yordam ko‘rsatish uchun,
insonparvarlik yordami va beg‘araz texnik ko‘mak sifatida,
shuningdek, xayriya maqsadlari uchun aksiz to‘lanadigan
tovarlarni davlatlar, hukumatlar, xalqaro tashkilotlar
tomonidan O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududiga
import qilishga;
4) aksiz to‘lanadigan tovarlarni O‘zbekiston Respub-
likasining bojxona hududiga aksiz solig‘i solinmaydigan
tovarlarni olib kirish normalari doirasida jismoniy shaxslar
tomonidan import qilishga;
5) vakolatli davlat organining yozma tasdig‘i mavjud
bo‘lgan taqdirda, telekommunikatsiyalar operatorlari va
tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositalarini serti-
fikatlashtirish bo‘yicha maxsus organ tomonidan olinadigan
tezkor-qidiruv tadbirlari tizimi texnik vositalarini import
qilishga.
Aksizlanadigan tovarlar uchun soliq solish bazasi bo‘lib
quyidagilar hisoblanadi:
œ 
aksiz solig‘ining qat’i stavkalari belgilangan tamaki
mahsulotlari, o‘simlik (paxta) yog‘i, etil spirti, pivo,
konyak, aroq va boshqa alkogolli aroq mahsulotlari, filtrli
va filtrsiz sigaretalar, neft mahsulotlari (benzin, dizel
yoqilg‘isi va aviakerosin) bo‘yicha — sotilgan mahsulotning
natural ko‘rinishidagi hajmi; 
œ 
aksiz solig‘i to‘lanadigan boshqa mahsulotlar (zargar-
lik buyumlari, kumushdan qilingan oshxona buyumlari,
tabiiy gaz, suyultirilgan gaz, «O‘zDEUavto» aksiyadorlik
jamiyati avtomobillari) bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i va
aksiz solig‘i hisobga olmagan holda, shartnomaviy narxlar
155

bo‘yicha yuklab jo‘natilgan tovarning qiymatiga foiz hisobi-
da. 
Buyurtmachi tomonidan beriladigan xomashyodan mah-
sulotga aksiz solig‘ini hisoblash chog‘ida aksiz solig‘i soli-
nadigan mahsulotni sotishga doir aylanma quyidagicha belgi-
lanadi:
— aksiz solig‘ining qat’i stavkalari belgilangan mahsu-
lot bo‘yicha tayyor mahsulotning fizik hajmidan kelib
chiqib;
— boshqa mahsulotlar bo‘yicha tayyor mahsulotni ish-
lab chiqarishga doir ishlar qiymatidan va buyurtmachi
tomonidan beriladigan xomashyo qiymatidan kelib chiqib.
Aksiz solig‘i stavkalari va aksiz
osti tovarlar ro‘yxati O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining qa-
rori bilan belgilanadi va soliq to‘lovchilarga Moliya vazir-
ligi va Davlat soliq qo‘mitasining quyi organlari tomoni-
dan belgilangan tartibda yetkaziladi. 2008-yilda aksizosti
tovarlarga belgilangan soliq stavkalari quyidagilardan ibo-
rat: 
156
Aksiz solig‘i stavkalari,
xorijiy davlatlar tajribasi
3.5.1-jadval
O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan aksizli
tovarlarga nisbatan aksiz solig‘i 
STAVKALARI
1
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 12-dekabrdagi PQ-744-sonli
qarori.
Tovarlar nomi
Soliq stavkasi
Aksiz solig‘ini
hisobga olgan
holda sotish
narxlarida
tovarlar qiy-
matiga nis-
batan foizlarda
Bir o‘lchov
birligiga
so‘mlarda
1
2
3
1. Etil spirti (1 dal. uchun)
2. Vino ( 1 l. tayyor mahsulot uchun)
1
3. Konyak, aroq va boshqa alkogoli mahsu-
lotlar (1 dal. tayyor mahsulot uchun)
1
1410
3000
11300

157
1
2
3
4. Tarkibida foizlarda hajmiy ulushda etil
spirti (alkogol) bor pivo (1 litr tayyor mah-
sulot uchun):
1
— 4,5 gacha (hisobga olinadi)
— 4,5 dan yuqori – 6,0 gacha (hisobga oli-
nadi)
— 6,0 dan yuqori
5. O‘simlik (paxta) yog‘i (1 tonna uchun):
1
— oziq-ovqat yog‘i (salomas va «O‘zbe-
kiston» yog‘ini ishlab chiqarish uchun ish-
latiladigan yog‘dan tashqari);
— texnik moy (kislota miqdori 0,3 mg
KON/g dan yuqori, oziq-ovqat mahsulotlari
tarkibiga qo‘shishga yaroqsiz bo‘lgan)
6. Sigaretalar (1000 dona uchun):
1
— filtrli
— filtrsiz, papiroslar
7. Zargarlik buyumlari
8. «O‘zDEUavto» AJ ishlab chiqargan avto-
mobillari
2
9. Kumushdan ishlangan oshxona anjomlari
10. Qimmatbaho metallar
2
11. Neft mahsulotlari:
— benzin A-76, AI-80 (1 tonnasiga)
— benzin AI-91, AI-92, AI-93 (1 tonnasiga)
— benzin AI-95 (1 tonnasiga)
— dizel yoqilg‘isi (1 tonnasiga)
— aviakerosin (1 tonnasiga)
12. Tabiiy gaz
2
(aholiga sotiladigan tabiiy
gaz hajmi bundan mustasno), eksport bilan
birga
13. Ishlab chiqarish korxonalari tomonidan
sotiladigan suyultirilgan gaz («Uztransgaz»
AK mintaqalararo unitar korxonalari tomo-
nidan aholiga sotiladigan gaz hajmi bundan
mustasno)
2
, eksport bilan birga
1000
1300
2200
495000**
329000
5206
1476
148000
163000
188000
130000
18700
25
29
11
25
26