Ekologik monitoringda geoaxborotlash tizimi (GAT) texnologiyalaridan foydalanish.
Reja: 1). Geoaxborotlash tizimi tarkibi va tuzilishi. Fazoviy axborot.
2). Mavzuli axborotlash va ma`lumotlar bazasi, uning boshqarish tizimi.
3). GATning asbob-uskunalar blan ta`minoti.
4). Ekologik monitoringdagi GAT texnologiyalari.
Tayanch iboralar: Geoaxborotlash tizimi, fazoviy va mavzuli axborot, ma`lumotlar bazasi, geoaxborot tizimi texnologiyalari.
Hozirgi vaqtda ilmiy-amaliy va texnik maqsadlarda geoaxborotlash tizimidan keng foydalanish boshlanadi, unda fazoviy axborot kerak bo’ladi. Bu, shahar va hishloh ho’jalik uchun, maydonning ma`lum hismiga ¸ki nuhtasiga haratilgan mavzuli axborot va grafik axborotdan tuzilgan barcha turdagi kadastr tizimidir. Bunday tizimlardan arxitekturaviy-rejalashtirish mahsadlarda ham foydalaniladi. Geografiyada va atrof muhitni muhofazalash tizimida bunday tizimlar hozircha xali ishlab chiharish va yaratish jara¸nida turibdi. Biroh geoaxborotli kadastr tizimlarini yaratishda to’plangan tajribalar murakkab fazoviy tizimlarni boshharish uchun bunday tizimlarni ishlab chiharish imkonini beradi: temir yo’llar, avtomobil yo’llari va truboprovodlar hamda turli hududiy tizimlar: landshaftlar, ekologik tizimlar va b.Landshaft (nem. Land - yer, schaft - manzara) - 1) tipologik tabiiy komplekslarni umumlashtiruvchi tushuncha: geologik zamini, relyefi, iqlimi, tuproqlari, oʻsimlik turkumi, hayvonot dunyosi, gidrologik rejimining bir xilligi bilan ajralib turadigan va tabiiy chegaraga ega boʻlgan hudud.
1. GATning tarkibi va tuzilishi.
Geografik axborotlash tuzilish- fazoviy koordinasiya hilingan ma`lumotlarni yihilishini, sahlashni, hayta ishlashni, ifodalashni va tarhatilishini ta`minlovchi axborot tizimidir.
hududiy hamrovi bo’yicha GAT global, subkontinental, ilmiy, mintahaviy va lokal` turlarga bo’linadi.
GAT fazoviy ob`ektlar to’hrisida rahamli tasavvur (vektor) shaklidagi ma`lumotlardan tuzilgan bo’ladi; o’ziga geoaxborot texnalgiyalar operasiyalari o’zlashtiriladigan GATning fuksional imkoniyatlar to’plamini kiritadi, GAT dasturlar, apparatlar, axborot, me`¸riyhuhuhiy, kadirlar bilan ta`minlanadi.
Geoaxborot texnalogiyalar (GAT-texnologiyalar) GATning funksional beruvchi geoaxborot tizimini yaratishning texnalogik asosidir.
GAT uchun axborotlarning asosiy turlari bo’lib, ma`lumotlarning va mavzuli bazasi hisoblanadi.Fazoviy axborot geografik ob`ektni joylashishini va gegarasini ba¸n etadi. Mavzuli axbarot ob`ektlarini mihdoriy va sifat tavsiflari o’rtasidagi bohlanishlarni ba¸n hiladi. GATga axborotlar elektiron xaritalar, jadvallar, diagrammalar va matinli fayllar komplekti ko’rishida shakillantiradi. Xarita (yun. chartes - varaq yoki xat yoziladigan papirus), karta - Yer yuzasi, boshqa osmon jismlari yoki kosmik fazoning matematik aniq belgilangan, kichraytirilgan, umumlashtirilgan tasviri. Qabul qilingan shartli belgilar sistemasida ularda joylashgan obʼyektlar koʻrsatiladi (q. Geografik xaritalar, Xaritagrafiya)
GAT tizimiga tarkibiga 3ta tizim kiradi;
1. Axborotni kiritish (omil) - klavyatura, kamp`yuter tashhi tizimlari, skaner, elektiron geodezik priborlar, rahamli kosmik va elektron geodezik priborlar, rahamli kosmik va turli chastatali dipazondagi aerosuratlar:
2. Axborotlarni sahlash va hayta ishlash ma`lumotlarni mavzuli bazasi, viziual tizim, hayta ishlash va boshhari tizimi;
3. Axborotlarni chiharish-monitor, printor, modem, videofilimlr, slatlar, tashhi tizimlar.
Fazoviy axborot
GATda xaritalar, yagona kardinatlar tizimiga bohlangan axborotlar hatlamining to’plami sifatida tashkil etiladi ikki o’lchamli kattalar tizimi sifatida tarhatilgan proeksiyalar bilan ishlovchi: Gauss- kryuger, Merkator, Lambert, konussimon teng oralihli, to’hri burchakli va b. Tizimlaridan foydalaniladi. Xaritaning har bir hatlami bir xil bo’lganlari ob`ektlarni aks etad; o’rmonlar, aholi punktlari, yo’llar, dar¸lar va b.
| Aholi - Yer yuzida yoki uning muayyan hududi, qitʼa, mamlakat, tuman, shaharida istiqomat qiluvchi odam (inson) lar majmui. Aholini tadqiq etish bilan maxsus fan - Demografiya shugʻullanadi.aholi oʻrtasida sodir boʻlayotgan jarayonlar biologik, geografik, ijtimoiy-iqtisodiy omillar taʼsirining natijasidir. |
Masalan: ARC/ INFO GATda fazoviy ob`ektlarning huydagi klassifikasiyasi ho’laniladi (topografik xarita) hatlamning shartli kamini, uchinchi metiri (harifi) hatlamining shartli kamini, uchinchi metir ob`ektining turini (A-poligon, L- likiyani, R-nuhtalarni) bildiradi. huydagi namlanishlardan ko’proh foydalaniladi: HY- matimatik asos;
PH-rel'er, geografiya;
DN-gidrografik va gidroinshotlar;
PP-aholi nuhtalari;
LM-elektir va aloha liniyalari;
RR-mir yo’llar;
PD- avtoyo’llar;
TS-trasport inshotlar;
PO-chegaralar, linyalar, belgilar;
CL-sanoat,h/` va ijtimoiy- madaniy ob`ektlar;
LC, LS- er hoplamalari;
VG- o’simlikli hoplamalar.
Fazoviy axborot GATga rastrov va vektor farmatlar ko’rinishida tahdim etiladi. Raetrov farmatlar alohida nuhtalardan iborat fotasuratlar bo’ladi. Vektor farmatlar o’zaro geometrik va matimatik bohlangan liniya va nuhtalardan iborat bo’ladi.
Ko’proh tarhalgan standart raetrov farmatlar: BMP, PEX, RST.
Vektor formatlar: DX90, DFX, MIF, MID, F20V, FIM.
Zamonaviy GATlar raetrov va vektor formatlarni birgalikda hayta ishlovchi vositalarga ega.
2. Mavzuli axborot va ma`lumotlar bazasi.
Mavzuli axborot (MA) ma`lumotlar bazasi (MB) tarkibida bo’ladi.
MB - bu o’zaro bohlih, birga sahlanuvchi, bir ¸ki bir necha ilovalar uchun optimal foydalanishga yo’l ho’yadigan to’plamdir; ma`lumotlar shunday sahlanadiki, ular dasturga va foydalanuvchiga nisbatan mustahil bo’lishlari kerak. Yangi ¸ki boshha ma`lumotlarni ho’shish, hamda MB dan ma`lumotlarni izlashda umumiy boshharish usuli ho’llaniladi.
Mavzuli axborot odatda huyidagi keng tarhalgan formatlarga ¸ziladi va sahlanadi: ASC11, DBF, MID ¸ki F20V, grafik axborotlar - ASC11, DBF, DXF, EOO, GEN, GRD, MIF, MID ¸ki MOSS formatlarda bo’ladi.
MB boshharuv tizimi matnli, grafikli va rahamli ma`lumotlarni monipulyasiya hilishga mo’ljallangan. Ular fayllarni terishga, izlashga, ajratishga va korrektirovka kabi funksiyalarni bajaradi. hozir huyidagi MBni boshharuv tizimlari ho’llaniladi: Access, Clipper, Dbase, Excel, Foxbase, Fox Pro, Paradox, Oracle.
GAT prosedurasini boshharish uchun ma`lum operasion tizimlardan foydalaniladi. Odatda konkret GAT bitta operasion tizimni boshharish uchun ho’llaniladi. hozirgi huyidagi operasion tizimlar keng ho’llaniladi: Windows NT, Windows 98, UNICX, Windows 2000, Windows XP.
Konkret foydalanuvchiga GATni yaratish uchun maxsus dastur ¸ki "GAT o’rami" deb nomlangan tay¸r bazis tizimi ishlatiladi. Dastur - 1) biron-bir faoliyat, ishning mazmuni va rejasi; 2) siyosiy partiyalar, tashkilotlar, alohida arboblar faoliyatining asosiy qoidalari va maqsadlari bayoni; 3) oʻquv fani mazmunining qisqacha izohi; 4) teatr, konsertlar va b.
3. GATning asbob-uskunalar bilan ta`minoti.
GAT - texnologiyalar doirasida axborotlarni hayta ishlash ishchi stansiyalarda va alohida komp'yuterlarda amalga oshiriladi. Ularning dasturlari odatda turli xil bo’ladi.
Ishchi stansiyalar katta xajmdagi axborotlarni tezdan hayta ishlashga mo’ljallangan va katta operativ (RAM 256, undan ortih Mb) va uzoh muddatli (NDD 40, undan Gb) yuhori tezlikda operasiyalarni bajaruvchi (takt chastotasi 200 MGs va undan ortih).
Alohida komp'yuterlar maxsus versiyali hayta ishlovchi dasturlardan foydalaniladi. Ularni hajmi kichik va kichik xotiraga ega bo’ladi. GAT - texnologiyalar uchun dasturlar: Pentium e RAM - 32… 64 Mb, NDD - 4...10 Gb.
Masofadan turib foydalaniladigan GAT - texnologiyalar ham mavjud. Ularda ma`lumotlar bir joyda sahlanadi, axborotlar ham huvvatli komp'yuterlarda hayta ishlanadi.
Fazoviy axborotlarni kiritish hurilmasi.
Skanerlar:
Skanirovanie hilish uchun mo’ljallangan kartografik materiallarni huyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:
topografik xaritalar, masshtabi 1:25000 dan 1:1000000 gacha, hohozda ¸ki tasmada bo’ladi.
planshetlar, 1:500 dan 1:10000 gacha, egiluvchan (hohoz ¸ki tasma) va hattih (amominiyli, karton...);
turli mavzuli xaritalar (geologik, landshaftli, ekologik) hohozli asosda;
aero, foto, kosmik suratlar (hohoz ¸ki tasmada).
Topografik xaritalar juda yuhori anihlikka ega, xatolik 0,1mm.
Barabanli skanerlarni anihligi yaxshiroh.
Planmetli skanerlar 0,05 % ¸ki 0,5 mm (1m uzunligi).
Rolikli skanerlarni aniqligi 0,1 % (1m uzunlikda 1mm).
Aero foto va kosmik rasmlarni (hohoz ¸ki tasmadagi) skaner hilish uchun odatda maxsus fotogrammetrik planshetli skanerlardan foydalaniladi. Anihligi 10-20 mkm gacha.
Ko’p anihlikni talab hilmaydigan (50mkm) skaner uchun planshetli poligrafik ¸ki barabanli skanerlardan foydalaniladi. Va ularda anihlikni ta`minlash uchun maxsus kolibrovkadan foydalaniladi.
Yana ham talabdagi skanerlashda arzon va A3 va A4 formatli planshetli skanerlardan foydalaniladi.
Digitayzerlar.
Digitayzer (glafikli planshet) kartografik va grafik hujjatlarni ko’p ¸ki ketma-ket nuhta ko’rinishda ho’lda rahamlashtirishni amalga oshiradi. Priborni integral anihligi (kursorni chegarasi va shagi) taxmiman 0,01\0,1 mm.
Vektorizatorlar.
Tasvirni rastrov shaklidan vektor shakliga ¸ki teskarish, almashtirish imkonini beruvchi, "vektorizatorlar"- tizimi alohida turadi. Keng tarhalgan bunday hurilmalarning turlari: Easy Traee "Easy Traee Graup", firmaniki, Map Edit " Rezident" firmasiniki va b. Vektorizator xaritalarni anih va tez rahamlashtiradi va unchalik himmatga tushmaydi. Soddaroh axborot xaritalarini rahamlashtirish digitayzerlar ¸rdamida, murakkab xaritalar turli skanerlar (barabanli, planimetli va ramkali) ¸rdamida amalga oshiriladi.
Vektorizator:
- boshlanhich raetrov materiallarni korreksiya, birlashtirish va tozalash;
- zanjir-uzelli tuzilmalarini ko’rish;
- bu tizimlarni nazorat hilish;
- vektor ma`lumotlarni, ularni bohlanishlarni buzmasdan, redaktirvet' hilish;
- oralih dasturlarini jalb hilmasdan turib, so’ngi GAT da ma`lumotlarni almashtirish imkonini beradi.
Fazoviy axborotlarni vertual hurilmalari.
Printerlar
GAT- texnalogiyalardan foydalanib, boshlanhich fazoviy va mavzuli axborotlarni hayta ishlash natijasida olingan kortografik materallarni chiharish uchun rangli va hora-oh printerlar va platerlar (grafik huruvchi) ho’llaniladi.
Primetirlar pegat hilish turiga harab matrisali (bu¸hli tasma), struyli (si¸h) va lazerli (tavirini lazerkurim¸rdamidam kirografiya usulida ko’chirish).
Rangli va oh-hora primetirlar odatlar AZ ¸ki A4 farmatda bo’ladi, ularni anihligi yuhori emas.
Platterlar tasvirini AO farmatigacha chiharish imkonini beradi. Konstrksiya bo’yicha platterlar barabanli, ramekli va parametirli bshladi. Platerlar pegat ho’rilmasiga harab, uch turda bo’ladi, perali (xozir ishlatilmadi), struynili (si¸xli va elektirastadik(xechak). hozir eng ko’p tarhalgan platter A1 va AO farmatdagi rangli struykali platerlar foydalanish rivojlanadi. Pegat hilingan tasvir kamlika va hu¸sh yaruhiga chidamli. Pegat hilish tizimi katta va tannarxi arzon pegat hilish kengligi - 137sm gacha.
4. Ekomonitoringda GAT-texnalogiyalardan foydalanish.
GAT- texnalogiyalari turlar axborot tizimlarini yaratishda ho’lanilmohda. Bu tizimlar albatta kartografik materallarni va turli va hishloh xo’jalik erlariniinventarizasiyasi bilan bohlih bo’lgan kadastirli GATning ho’lanilmohda. Birinchi GATlar shahar va passilkalar admintarizasiyasi topshirihiga binoan yaratiladi. Ikkinchilari boshha hududiy orginlar, Dav.er.ho’mitasi topshirihi asosida yaratiladi. Masalan, transport tarmohidagi tashish jara¸nlarini boshharish uchun GAT - texnologiyalarini ho’llab, tarmoh axborot tizimi yaratiladi va b.
Hozirda ekologik GATlar joylardagi (viloyatlar) sub`ektlar darajasida - turli tarmohlarga haraydigan maxalliy korxonalarning tabiatni muhofaza hilish bo’yicha axborotlarni birlashtiruvchi, yaratilmohda.
GAT ma`lumotlari odatda kadastrli GATning (shahar ¸ki tumandagi sub`ektning) subbloni hisoblanadi. Bu lokal ekologik GAT hudud uchun ekologik ihtisodiy boshharuv tizimining axborot jamiyati bo’lib hisoblanadi.
Lokal GATlar ana shu hududdagi ishlab chiharish, ifloslantirish manbalari va tabiatni muhofaza hilish o’yicha faoliyat to’hrisidagi fazoviy axborotlardan tarkib topgan bo’ladi. landshaftlar hahidagi axborotlar kartografik hatlamlardan va unga mos matnli, jadvalli va grafikli axborotlardan iborat bo’ladi. Lekin landshaftlar GAT hozirgi kundagi antropogen ta`sir tufayli juda tez o’zgaruvchan bo’ladi.
Atrof tabiiy muhitga bo’lgan ta`sirni baholash.
Reja:
1). ATMTBning mahsadi. Asosiy hujjatlar.
2). ATMTBni o’tkazish, natijalarni hayta ishlash va baholash usullari.
3). Atrof tabiiy muhitga bo’lgan ta`sir to’hrisida ariza tuzish.
Yangi ob`ektlarni loyihalashda, ob`ektlarni rekonetruksiya qilishda yoki ularni tugatishda ularni ATMga bo’lgan ta`sirini baholash zarur bo’ladi. ATMTB - bu muhitga, kishilarni sohligiga, yashash sharoitiga kutila¸tgan ta`sirni anihlashga va bashorat hilishga yo’naltirilgan, turli tadbirlar va loyihalar asosidagi faoliyat tushiniladi. So’ng olingan axborotlar hayta ishlanadi.
1975 yildan boshlab ko’p davlatlarda, shu jumladan ¡zbekistonda ham ATMTB amalga oshirila boshladi.
Bu jarayonning asosiy tarkibiy hismi bo’lib, u yoki bu loyihaga nisbatan harorlarni habul hilishda barcha ekologik manfaatlarni har tomonlama hisobga olish hisoblanadi.
Bu loyiha ¸ butunlay yangi ¸ki o’zgartirilayotgan, to’ldirilayotgan loyiha bo’lishi mumkin.
ATM ga bo’lgan ta`sir jara¸nini turli mamlakatlar doirasida turlicha tassavvur hiladilar. haerda halh kambahal yashasa, u erda ozih-ovhatga, yashash joyiga, tibbiy xizmatga, o’hishga bo’lgan ehti¸j manfaatlari birinchi o’rinda turadi. Tibbiyot, meditsina, tabobat - kishilar sogʻligʻini saqlash va mustahkamlash, umrni uzaytirish, kasalliklarning oldini olish, davolash haqidagi bilimlar va shu sohadagi amaliy tadbirlar majmui. Tabiiy, ihtisodiy va ijtimoiy ta`sirni baholash loyihalarni tadbih hilish va amalga oshirish harajatlarini hisobga olgan holda o’tkaziladi.
ATMTBning asosiy etaplari vaht va masshtabi bo’yicha tasniflanadi. Rivojlangan davlatlar tajribalariga asosan yirik regional loyihalarni ta`sirini uch davrdagi oralihda ko’riladi.
- ob`ektni hurish davrida (chang, shovhin, ijt.siljinishlar).
- hurilish tugagandan keyingi muhitdagi geografik o’zgarishlar (yo’llar ohar suvlar).
- ob`ektga uzoh vahtdan keyin muallif loyihalashda ko’zda tutmagan ATM ta`sirlar paydo bo’lishi mumkin.
Bu vahtinchalik boshichlar ba`zi bir fazoviy masshtablarni o’z ichiga oladi:
- bevosita ta`sirdagi hududlar.
- bu hududlarga ho’shni hududlar (transchegaraviy ifloslanishlar).
- global mihi¸sdagi ta`sir doirasi.
ATMTB hatnashchilari Nizomda ko’rsatilgan.
- tashabbuskor (investor) moliyalaydi.
- investorlar\ buyurmachi, ATMTBni o’tkazishni tashkil etadi.
- loyihachi, ATMTBni o’tkazadi, ekologik sharoitni hisobga oladi, ekologik ekspertiza o’tkazish talablari hahidagi hujjatlarni tay¸rlaydi.
Hujjatlarda huyidagilar aks ettiriladi.
- loyihani tadbih hilish mahsadi;
- konkret hududdagi ekologik holatni tavsiflari variantlari.
Bu hujjatlar Davlat ekspertizasiga yuboriladi, Resp. Dav. TMh ¸ki uning joylardagi organlari o’tkazadi. Zarur paytda jamoatchilik ekspertizasi o’tkaziladi. U ilmiy jamoalar ¸ki jamoat birlashmalari tomonidan o’tkaziladi.
Bu jara¸nni markazida loyihani mahsadlarini shakllantirish turadi. Keyingi boshich - bu taklif etilgan variantlarni tahlil hilish. Bu jara¸nda mutaxassislar, muammoni yaxshi biluvchilar hatnashadilar.
ATMTBni o’tkazishda so’rov o’tkazish va natijalarni hayta ishlash masalalari ko’rib chihiladi. Bu turli ko’rinishda o’tkaziladi, anketa, ahliy hujum, dilkussiya tarzida.
ATMTB hahidagi ariza ijtimoiy-ihtisodiy aspektlarga bahishlanadi. Unda infrastruktura tuzilmasi, aholining bandligi, demografii, turar joylar.
Arizada asosiy manbalar hahidagi to’lih ma`lumot, resurslardan foydalanish, tarixiy boyliklar, tabiiy landshaftlar, faoliyatni havflilik darajasi kabilar ifodalanadi.
Arizadagi barcha ma`lumotlar o’sha tumandagi halhha tegishli va ular kerakli ma`lumotlarni talab etishlariga hahli. Ma`lumotlar, savollarga javoblar to’hri va real bo’lishi va kafolatli bo’lishi kerak.
Ariza tahlil hilinib bo’lishgandan so’ng davlatning boshharuv va nazorat organlariga, kasaba uyushma birlashmalariga, jamoat tashkilotlariga yuboriladi. Mahalliy o’z-o’zini boshharish organlarni bu axborotlarni muhokama hilishga ruhsatnomasi bo’lishi kerak. Bu erda jamoat fikrini eshitish, o’rganishga katta e`tibor berilishi kerak.
Bu axborotlarni albatta jamoatga eshittirilishi, ularni hizihishlarini hisobga olinishi kerak bo’ladi. bunday loyihalarni e`lon hilish, amalga oshirish uning hamrov masshtabiga bohlih bo’ladi. Loyihalarda albatta bo’lishi mumkin bo’lgan avariyalar, havflilik darajalari, ohibatlarni tugatish chora-tadbirlari ¸ritishi kerak. Loyihalardagi aytilgan kamchiliklar albatta e`tiborga olinishi kerak. Buyurtmachi va bajaruvchilar o’zlarini fikrlarini asoslab, loyihani bajarilishini ta`minlashlari kerak bo’ladi.
| 