|
Ekologiya fan sifatida Ekologiyaning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi Ekologiyaning asosiy bo’limlari
|
| bet | 1/3 | | Sana | 11.12.2023 | | Hajmi | 63 Kb. | | #115834 |
Bog'liq Ekologiyaning qisqacha tarixi
EKOLOGIYANING QISQACHA TARIXI
Reja:
1 Ekologiya fan sifatida
2 Ekologiyaning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi
3 Ekologiyaning asosiy bo’limlari
4 Ekologiyaning vazifalari
5 Ekologiyaning rivojlanish tarixi
0.1 Ekologiya fan sifatida. «Ekologiya» atamasi va uning ma‘nosi fanga 1866 yilda nemis biologi Ernst Gekkel tomonidan kiritilgan (1834-1919). U ekologiya deganda muhit va organizmlarning o’zaro bog’liqligini tushungan va fanning bu tarmog’iga quyidagicha ta‘rif bergan: «Ekologiya bu butun tirik mavjudotlarning muhitdagi organiq va noorganiq komponentlari bilan o’zaro aloqadorligini o’rganadi, bunda noantogonistik va antogonistik hayvonlar va o’simliklarning o’zaro aloqadorligini hisobga oladi. Bir so’z bilan aytganda, ekologiya-tabiatdagi jami murakkab aloqadorlik va o’zaro munosabatlarni o’rganadigan fan bo’lib, Ch.Darvin fikricha, yashash uchun kurash shartlaridan biridir. Ayniqsa, Ch.Darvinning evolyutsion ta‘limoti, «turlarning tabiiy yul bilan tanlanishidan kelib chiqishi» nomli kitobi (1859) ekologiya fanining shakllanishiga, mustaqil fan sifatida yuzaga kelishiga katta hissa qo’shdi.
«Ekologiya» yunoncha so’zdan olingan bo’lib, «Oykos» «uy-joy, makon» degan ma‘noni anglatadi va qadimiy adabiyotlarda bu so’zning sinonimi «oykologiya»dir.
Mazmun jihatdan ekologiya «o’z uyingdan»gi organizmlar haqidagi fandir. Keng ma‘noda ekologiya mazmunini quyidagicha ta‘riflash mumkin:
«Ekologiya bir-biri bilan o’zaro bog’liq organizmlar va ularning ekologik muhit munosabati yoki organizmlar guruhining atrof muhitga yoki tirik organizmlarning bir-biri va yashash muhiti bilan o’zaro munosabatlari haqidagi fandir».
0.2.Ekologiyaning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi. Ekologiya biologik fan. U «organizm-muhit» tizimida organizmlarni belgilovchi elementlarni tashkil etuvchilardan biridir. Shu bilan bir qatorda bu ma‘lum ma‘noda muhitga bog’liq bo’lgan «kuchsiz» elementdir. Organizmlar uchun muhitning «ob-havosi» muhim ahamiyatga ega, biroq o’z o’rnida «tabiatda noqulay ob-havoning o’zi yo’q». Shunga qaramasdan, yashash muhitining yomonlashishi muhitga nisbatan befarq munosabatda bo’lganda organizmlarga salbiy ta‘sir etadi. Muhit yomonlashishni qabul qilmaydi, ularni faqat organizmlargina qabul qiladi. Shuning uchun ham ekologiya o’z ishi faoliyati davomida zoologiya, botanika, mikrobiologiya, fiziologiya, genetika, biokimyo, evolyutsion biologiya, geologiya, poleontologiya va boshqa fanlarning ma‘lumotlari va uslublariga tayangan holda ish ko’radi. Bu fanlardan ekologiya ko’pgina izlanish uslublarini va qisman asosiy tushuncha va atamalarni qabul qilgan.
Boshqa jihatdan biz «muhit» deb tushunayotgan element geologiya, geokimyo, geofizika, tabiiy geografiya, gidrologiya, tuproqshunoslik va Yer to’g’risidagi boshqa fanlarning asosiy o’rganish manbaidir. Shunday qilib ekologiyani biologiya va Yer to’g’risidagi fanlarning qo’shilishidan hosil bo’lgan, deb qarash mumkin.
Lekin ekologiya va atrof muhit himoyasi vazifalari ko’p hollarda injenerlik va texnologik usullar bilan hal etiladi (chiqindilarni qayta ishlash, kommunal va sanoat oqimlarini tozalash, energiyaning noan‘anaviy usullardan foydalanish va boshqalar). Shuning uchun ham ekologiya ayniqsa, uning tarmog’i hisoblangan amaliy ekologiya, texnik va texnologik fanlar bilan uzviy bog’langan.
Hozirgi davrda ayniqsa, antropogen (inson) omil yaqqol sezilmoqda. Shuning uchun ekologik o’rganishning zarur yunalishlaridan biri-jamiyat va tabiiy tizimlar orasidagi munosabatni o’rganishdan iborat.
L.I.Tsvetkova va boshqalar (1999) «Ekologiya hozirgi paytda o’z ildizlari bilan biologiya fani zaminida rivojlangan bo’lsada, uning doirasidan chiqib yangi integrallashgan fanga aylandi va tabiiy, texnik va ijtimoiy fanlararo ko’prik vazifasini bajarmokda» deb, mutlaqo to’g’ri yozgan (24 bet). Shunga ko’ra, Yer haqidagi fanlarga ham taalluqlidir, desak xato qilmaymiz.
Ekologiya nafaqat yuqorida qayd etilgan fanlar bilan balki, ma‘lum darajada iqtisod, matematika, informatika, kibernetika va boshqa qator fanlar bilan ham chambarchas bog’liqdir.
Ekologiya va tabiat muhofazasi fani haqida ham to’xtalish lozim. Ekologiya va tabiat muhofazasining vazifalari bir-biriga chambarchas bog’liqligini hisobga oladigan bo’lsak, ularni bir biridan ajratuvchi chegarani aniqlash aslo mumkin emas. Boshqacha aytganda, ekologiyani tabiat muhofazasining nazariy asosi deb qarash mumkin. O’z navbatida, tabiat muhofazasi – ekologik vazifalarning amaliy tadbirlari va hal etish usulidir. Shu ma‘noda ba‘zi hollarda qo’llaniladigan «Texnik ekologiya», «Sanoat ekologiyasi» va ba‘zi tushunchalar ekologik fan hisoblanmaydi.
Ular faqat ekologik masalalarning muhandislik yechimini ta‘minlaydi va dastlab tabiiy muhitning sifatini saqlab qoladi.
|
| |
