Ekonomikaliq o’siw

EKONOMIKALIQ O’SIW

Ha`r qanday ja`miyette mu`ta`jliklerdi qanaatlandiriwdin` tiykarg`i qurali sipatinda ekonomikaliq o`siw ha`reket etedi. Egerde ekonomikaliq o`siw bolmasa, ja`miyette rawajlaniw bolmaydi. Olay bolsa ekonomikaliq o`siw degen ne? Ekonomikaliq o`siw degende adamlardin` talap ha`m mu`ta`jliklerin qanaatlandiriw ushin za`ru`r bolg`an materialliq o`nimler ha`m xizmetlerdi islep shig`ariwdin` ko`beyip bariwi tu`siniledi.

• Ha`r qanday ja`miyette mu`ta`jliklerdi qanaatlandiriwdin` tiykarg`i qurali sipatinda ekonomikaliq o`siw ha`reket etedi. Egerde ekonomikaliq o`siw bolmasa, ja`miyette rawajlaniw bolmaydi. Olay bolsa ekonomikaliq o`siw degen ne? Ekonomikaliq o`siw degende adamlardin` talap ha`m mu`ta`jliklerin qanaatlandiriw ushin za`ru`r bolg`an materialliq o`nimler ha`m xizmetlerdi islep shig`ariwdin` ko`beyip bariwi tu`siniledi.

• Ekonomikaliq o`siw teoriyasi ekonomikaliq rawajlaniwdi ta`miyinlew jollarin ha`m onin` faktorlarin analiz etedi.
• Ekonomikaliq o`siwge qaray ja`miyettin` ekonomikaliq jag`dayina baha beriwge boladi. Du`nyadag`i barliq ma`mleketlerdi olardin` ekonomikasinin` rawajlaniw da`rejelerine qaray toparlarg`a ajiratiwg`a boladi: joqari rawajlang`an, rawajlanip atirg`an ha`m to`men rawajlang`an.

• Bunday bo`liwde ma`mlekette xaliqtin` jan basina real da`ramatlardin` (uliwma milliy o`nimnin`) sa`ykes keliw mug`dari tiykar etip alinadi. Bul jerde ne sebep ayirim ma`mleketler basqa ma`mleketlerge salistirg`anda tez rawajlanadi degen soraw payda boladi.
• Bul sorawg`a juwap beriw ushin ekonomikaliq o`siwdin` faktorlarin analiz etiw kerek.

• Ha`r qanday ja`miyette ekonomikaliq o`siwge to`mendegi to`rt faktor ta`sir etedi:
• 1. Ta`biyiy resurslardin` mug`dari ha`m sapasi.
• 2. Miynet resurslarinin` mug`dari ha`m sapasi.
• 3. O`ndiristegi tiykarg`i kapitaldin` mug`dari ha`m du`zilisi.
• 4. O`ndiristin` texnologiyaliq da`rejesi

• Bul faktorlardin` ha`r bir ekonomikaliq o`siwge belgili da`rejede ta`sir etedi.
• Respublikamizda bazar ekonomikasina o`tiw da`wirinde a`melge asirilip atirg`an {... strukturali o`zgerisler ekonomikaliq o`siwdin` sheshiwshi faktorina aylanip barmaqta}a`
• Ekonomikaliq o`siw eki tu`rde a`melge asiriladi: ekstensiv ha`m intensiv.

• Ekstensiv ekonomikaliq o`siwde o`ndiristin` aldin`g`i texnikaliq tiykari saqlang`an halda o`ndiris faktorlarinin` mug`darin ko`beytiw arqali ekonomikaliq o`siwge erisiledi. Ekstensiv rawajlaniwda o`ndiris na`tiyjeligi o`zgermey qaladi.
• Ekonomikaliq o`siwdin` intensiv tu`rinde o`nim islep shig`ariw ko`lemin ken`eytiwge o`ndiris faktorlarin sapa jag`inan jetilistiriw: ja`ne de progressiv o`ndiris a`sbaplarin ha`m jan`a texnikani qollaniw, jumis ku`shinin` qa`niygeligin arttiriw, bar bolg`an o`ndiris potentsialinan jaqsiraq na`tiyjeli paydalaniw joli menen erisiledi. Bul jag`dayda o`ndiris na`tiyjeligi o`ndiristin` aldin`g`i da`rejesine salistirg`anda artadi, miynet o`nimdarlig`i ko`teriledi.

• Ekonomikaliq o`siwdin` tsikllig`i
• Ja`miyette ekonomikaliq o`siwdin` ju`z beriwi ekonomikada ha`r qanday jag`daylardin` kelip shig`iwina alip keledi. Ekonomika bir tegis rawajlanbaydi. Ol tolqin ta`rizde terbelisli ha`reket etiledi ha`m bul jag`day belgili da`wirlerde ta`kirarlanip turadi. Ekonomikaliq dinamikadag`i ko`teriliw ha`m to`menlew jag`daylarin o`z ishine aliwshi ekonomikanin` terbelip turiwi menen xarakterleniwshi da`wir ekonomikaliq o`siwdin` tsikllig`i dep ataladi. Ha`zirgi zaman teoriyasinda tsikldin` bar ekenligi ta`n alinadi ha`m ol ekonomikadag`i terbelisli ha`reket dep tu`sindiriledi. Tsikl bazar ekonomikasina ta`n nizamlardin` biri.

• Ha`r bir faza o`zinin` xarakterleniwshi belgisine iye q-fazada o`ndiris jaqsi rawajlanadi, toliq jumis penen ta`miyinlew payda boladi, o`nimler ha`m xizmetler ko`plep do`retiledi, olar satiladi, biraqta investitsiyaliq xizmetler ku`shli bolmaydi. Usig`an baylanisli o`ndiris to`menleydi, jumissizliq artip baradi. Bul jag`day tsikldin` ekinshi fazasin o`ndiristin` qisqariwin (to`menlewin), ekonomikaliq krizisti keltirip shig`aradi. Krizis tsikldin` en` a`hmiyetli fazasi bolip, ol ekonomikanin` to`menlep ketiwi menen xarakterlenedi. Ol eki sebepke baylanisli kelip shig`adi: artiqsha islep shig`ariw ha`m kem islep shig`ariw.

• Ekonomikaliq krizisler waqti-waqti belgili araliqtan keyin ta`kirarlanip turadi. En` da`slep krizis 1825-jili Angliyada, son`inan 1836-jili Angliya ha`m AQSh ta, 1841-jili AQSh ta, 1847-jili AQSh, Angliya, Frantsiya ha`m Germaniyada, al 1857 - jili birinshi du`nya ju`zlik tsiklli krizis baslang`an. Ekonomikaliq krizisler dawam etiw waqitlarina qaray uzaq mu`ddetli, orta mu`ddetli ha`m qisqa mu`ddetli bolip bo`linedi.

• Milliy bayliq ha`m ekonomikaliq potentsial
• Ha`r qanday ja`miyettin` ekonomikaliq o`siwi sol ja`miyettin` bayliqlarina su`yenedi. Bayliq tu`sinigi ekonomikaliq teoriyada ken` ma`niste qollaniladi.
• Milliy bayliq bul uliwma ekonomikaliq kategoriya. Ol tek g`ana bir millettin` baylig`i bolip qalmastan pu`tkil ja`miyettin` baylig`i. Mine usi ta`repi boyinsha ol ja`miyetlik bayliq dep te ataladi.

• Milliy bayliq dep, a`sirler dawaminda a`wladlar miyneti menen do`retilgen ha`m ja`miyette toplanip kelgen materialliq ha`m ma`deniy o`nimler, ta`biyat bayliqlari, toplang`an bilimler, qa`niyge ha`m ta`jiriybelerdin` jiyindisina aytiladi.
• Milliy bayliq o`zine ta`n bolg`an uliwma adamzatliq belgilerge iye:
• 1. Milliy bayliq adam miynetinin` na`tiyjesinde ko`beyip baradi.
• 2. Milliy bayliq toplanip baradi.
• 3. Milliy bayliq do`retiledi, jumsaladi ha`m jan`adan do`retiledi.
• 4. Milliy bayliq mu`lk sipatinda adamlar biyliginde boladi. Mu`lk bolmag`an jerde bayliq joq.

• Milliy bayliq o`zinin` ishki du`zilisine iye. Ol payda boliw deregine qaray ekige bo`linedi:
• 1. Miynet o`nimi bolg`an bayliq.
• 2. Ta`biyat inam etken bayliq.
• Ekonomika rawajlang`an sayin ta`biyatqa miynet ko`birek sin`ip baradi, insan ta`biyiy bayliqlardin` qayta payda boliwinda aktiv qatnasadi.

• Ekonomikaliq potentsial to`mendegishe to`rt bo`limnen turadi:
• a) Miynet potentsiali.
• b) Ilimiy-ag`artiwshiliq potentsiali.
• v) Texnika-texnologiyaliq potentsial
• g) Ta`biyiy potentsial.
• Miynet potentsiali - ja`miyettegi miynetke jaramli, bilimge, qa`niygege ha`m islep shig`ara biliw qa`biletine iye bolg`an adamlardin` jiyindisi.

• Ilimiy-ag`artiwshiliq potentsiali - bul ilim ha`m ag`artiwshiliqqa xizmet etiwshi materialliq, insaniy resurslar ha`m ilimnin` erisken da`rejesi. Ol tiykarinan to`mendegishe u`sh bo`limnen turadi:
• 1) Ilimiy mekemeler ha`m olar ushin xizmet etiwshi bilimler toplami.
• 2) Ilimiy pedagogikaliq qa`niygeler ha`m olardin` ka`siplik sheberligi, bilim da`rejeleri.
• 3) Ilim - ag`artiwshiliq iqtiyarindag`i materialliq resurslar (imaratlar, ilimiy u`skeneler, ilimiy miynetler, oqiwliqlar h.t.b.).