n =
—
Tajribalar ko’rsatishicha, bar qanday moddalar uchun n birdan katta, demak,
yorug’likning moddalarda tarqalish tezligi vakuumda tarqalish tezligidan katta
(Vi >
c) degan xulosaga kelib to’xtaladi. Gyuygens (1736-y.) yorug’lik
hodisalarini
tushuntirishda to’lqin nazariyasiga tayanadi. Yorug’lik butun borliqni to’ldiruvchi
(kosmik fazodan tortib, va hatto modda tarkibini ham) gipotetik muhit «olam efiri»
da tarqaluvchi to’lqinlardir deb ta’riflaydi. Bunda u to’lqin bar bir nuqtasi yangi
to’lqinlaming mustaqil manbayidir degan prinsipga amal qildi. Eslatib o’tamiz,
to’lqin fronti deb, to’lqinlar maydonini chegaralovchi sirtga aytiladi. Faraz qilaylik,
yassi (to’lqin fronti AV dan iborat bo’lgan) dastadan iborat nur ikki muhit
chegarasiga, burchak ostida tushayotgan bo’lsin (6- rasm). To’lqin
BC masofani
olishi uchun At vaqt sarflasa, BC = cAt xuddi shu vaqt oralig’da A nuqtadagi to’lqin,
radiusi AD = OA t-A dan iborat masofaga siljiydi, natijada singan nurlar to’lqin fronti
DC tekislikda yotadi. Yorug’likning qaytishi - sindirish koeffisienti turlicha bo’lgan
ikki muhit chegarasi sirtiga tushuvchi yorug’likning kelayotgan muhitga qisman yoki
to’la qaytishi. Ikki muhit chegarasining xossalari qanday bo’lishiga qarab,
yorug’likning qaytishining tabiatlari ham turlicha bo’lishlari mumkin. Agarda
chegara notekisliklari o’lchami yorug’lik to’lqini uzunligidan kichik bo’lsa, bunday
sirt ko’zgusimon sirt deb ataladi. Shunday sirt (masalan, silliq shisha sirti, yaxshilab
jilolangan metall sirti, simob tomchisining sirti va boshqalar)ga
ingichka parallel
nurlar dastasi tarzida tushadigan yorug’lik nurlari sirtdan qaytgandan keyin ham
parallel nurlar dastasi ko’rinishidagina qoladi. Yorug’likning bunday holda qaytishi
tekis qaytish deb, yorug’likni tekis qaytaruvchi sirt ko’zgu deb ataladi.
Bu holda
tushayotgan AS nur bilan millimetr, sirtning nur tushayotgan S nuqtasiga o’tkazilgan
CN normal orasidagi burchakka yorug’likning tushish burchagi deyiladi. Qaytgan S5
nur bilan CN normal orasidagi a’ burchak yorug’likning qaytish burchagi bo’ladi.
Singan CD nur bilan CW, normal orasidagi r burchak sinish burchagi deyiladi.
Yorug’likning qaytishi quyidagi qonunga bo’ysunadi:
1)
. Tushuvchi AS nur va ikki muhit chegarasida nurning tushish nuqtasidan
chiqarilgan CN normal qaysi tekislikda yotsa, qaytgan
nur SV ham shu tekislikda
yotadi;
2)
. Qaytish burchagi tushish burchagiga teng bo’ladi, ya’ni a=a' Qaytgan
yorug’likning intensivligi tushayotgan yorug’lik nurining qutblanishiga,
tushish
burchagiga hamda birinchi va ikkinchi muhitlaming sindirish ko’rsatkichlari Pi, va
P
2
ning o’zaro munosabatiga bog’liq. Agar sirtdagi notekisliklarning o’lchami
yorug’lik to’lqini uzunligiga o’lchovdosh yoki undan katta bo’lsa, ingichka shu’la
chegarada sochiladi. Yorug’lik nurlari qaytgandan keyin esa turli yo’nalishlarda
tarqalsa, bunday qaytish tarqoq qaytish (yoki diffuz qaytish) deb ataladi [9].
Yorug’likning fazo bo’yicha taqsimoti Lambert qonuni bo’yicha aniqlanadi.
O’zi yorug’lik tarqatmaydigan buyumlarni ulardan yorug’likning xuddi shu tarqoq
qaytishi tufayligina ko’ramiz. Hatto juda silliq sirtdan ham yorug’lik juda oz darajada
sochiladi. Aks holda biz bunday jismlarning sirtini ko’ra olmagan bo’lar edik. Ba’zi
tabiiy hodisalar, misol uchun, sahrodagi sarob yorug’likning
qaytishi hodisasiga
asoslanadi. Yorug’likning qaytish qonunini to’lqin nazariyasi, ya’ni Gyugens
prinsipi asosida isbot qilish mumkin.
Faraz qilamizki, AB yuzaga OA yo’nalishda
yassi to’lqin tushsin, bu to’lqinning fronti AK bo’lsin. To’lqin fronti AK holatni
egallagan vaqtda АВ sirtning A nuqtasidan elementar to’lqin
