MUNDARIJA  I. NAZARIY QISM

4 
1.1 Noelektrik kattaliklar va elektrik kattaliklar umumiy ma’lumot 
Noelektrik kattaliklarni elektrik kattaliklarga aylantirish deganda fizik 
miqdorlar va o’tish jarayonlarini elektr chiqish signallariga o’lchash jarayoni 
tushuniladi. Bunday holda, kirish va chiqish signallari o’rtasidagi, shuningdek, chiqish 
signali va vaqt o’rtasidagi bog’liqlikni muayyan muhit sharoitida ma’lum darajada 
aniqlik bilan taxmin qilish mumkin. 
Atrof-muhitni muhofaza qilish, resurslarni tejash va inson faoliyati jarayonida 
xavfsizlik sohasida eng yaxshi natijalarni ta’minlash uchun texnik obyektlarni elektron 
nazorat qilish jarayonlarini ishlab chiqish bilan noelektrik kattaliklarni elektr 
kattaliklariga (datchiklarga) o’zgartiruvchilarning roli ham ortadi. 
Elektrik kattaliklariga aylantirishni talab qiladigan nazorat obyektlarining eng 
muhim noelektrik kattalik parametrlari va ularning qiymatlari (parametrlari) 
quyidagilardan iborat: 
• vallar yoki tebranishlarning aylanish chastotasi; 
• bosim va kamayishi; 
• jismning harakat tezligi; 
• suyuqlik yoki gaz oqimi tezligi; 
• qismlar yoki qismlar va obyektning o’zi harakatining tezlashishi; 
• tashqi yuk ta’sirida qismning deformatsiyasi; 
• muhit yoki obyektning harorati; 
• turli gazlar va suyuqliklarning konsentratsiyasi; 
• burchak va chiziqli harakatlar; 
• sensorlarning sezgir elementlarining analog signallarini raqamli shaklga o’tkazish. 
Konvertorlarning ishlash printsipi uning chiqish elektr parametrlarini - 
qarshilik, sig’im, indüktans qiymatlarini yoki ushbu parametrlarning murakkab 
kombinatsiyasini oldindan belgilaydi. 

5 
Shuni ta’kidlash kerakki, avtomobil harakatining bir qator parametrlarini, 
masalan, harakat trayektoriyasining keskin o’zgarishi bilan transport vositasining 
barqarorligini, 
yo’l-transport 
hodisalari 
paytida 
qismlarda 
tezlashuv 
va 
deformatsiyalarni o’lchashni o’zgartirish qiyin. 
Avtomobil elektron boshqaruv tizimlarining funktsiyalarining oshishi bilan 
ESAU sensorlarini loyihalash va ishlab chiqarish texnologiyasining murakkabligi 
oshdi, shuning uchun ularning dizaynini takomillashtirish va tartibga solish 
qonunlarini bajarish uchun zarur bo’lgan parametrlarni o’lchash aniqligini oshirish 
uchun. , datchiklarning sezgir elementlarini ishlab chiqarish uchun integratsiyalashgan 
texnologiyalar keng qo’llaniladi. Elektron boshqaruv tizimlarida tartibga solish 
jarayoni uchun dasturiy ta’minotning tuzilishi ham sezilarli darajada o’zgardi. 
Masalan, to’satdan tormozlash va harakat traektoriyasini o’zgartirish vaqtida 
avtomobilning barqarorligini ta’minlash uchun Coriolis tezlashtirish datchiklari paydo 
bo’ldi, bu elektron boshqaruv bloklarida yangi dasturiy ta’minotdan foydalanishga va 
yuqori darajadagi mikrokompyuterdan foydalanishga olib keldi. 
ESAUni real vaqt rejimida boshqarish uchun ma’lum sharoitlarda 
ta’minlanmagan sensorlar ma’lumotlariga ko’ra boshqaruv dasturini tuzatish zarurati 
paydo bo’ldi. Bu, ayniqsa, avtomobilning vaqtinchalik ish rejimlarida aralashmaning 
tarkibini sozlash tizimlarida yaqqol namoyon bo’ldi, ular ishlayotgan vaqtda 30 dan 
56% gacha. Ushbu kamchilikni bartaraf etish uchun “virtual” sensorlardan 
foydalanishning nazariy asoslari ishlab chiqilgan. ESAU ni yanada takomillashtirish 
elektron boshqaruv blokiga (kontrolörga) o’rnatilgan tartibga solish dasturiga 
qo’shimcha ravishda, tartibga solinadigan obyektning parametrlariga muvofiq 
o’rnatilgan sozlashga ega bo’lgan “Aqlli” sensorlarning paydo bo’lishiga olib keldi, 
masalan, qish sharoitida batareyaning kuchlanishini tartibga solish. 

6 
Chiqish kattaligi o’zgarishining kirish kattaligi o’zgarishiga nisbatiga 
o’zgartgichning sezgirligi deyiladi. 
S = ; (2.2) 
O’zgartgichning xatoligi - bu uning chiqish kattaligi bilan nominal qiymat 
o’rtasidagi farqdir. 
Kirish kattaligining chiqish kattaligini o’zgartira oladigan eng kichik qiymatiga 
o’zgartgichning sezgirlik chegarasi deyiladi. 
Inersionlik deb kirish kattaligining o’zgarishi bilan rostlashning kechikishiga 
aytiladi. 
Chiziqli va burchakli ko’chishning o’lchash o’zgartgichlari. 
Chiziqli va burchakli ko’chishlar kuch, kuchlanish va boshqa noelektrik 
kattaliklarni o’lchash uchun potensiometrik, induktiv, sig’imli va boshqa o’lchash 
o’zgartgichlari ishlatilib, ularda ko’chish (harakat) bevosita R, L, C elektrik 
qarshiliklarga hamda induksion aylanish tezligi va burilish burchagi elektr yurituvchi 
kuchga aylantiriladi. 
Potensiometrik (reostatli) o’zgartgichlar. 
Bu o’zgartgichlarda kirish signali bo’lib, surgichning chiziqli va burchakli 
harakati, chiqish signali esa reostatning aktiv qarshiligi - R bo’lib hisoblanadi. 
Potensiometr surgichi bilan bog’langan detal harakati elektrik zanjirning qarshiligini 
o’zgartiradi. 
Potensiometrik o’zgartgichning xarakteristikasi o’zgaradigan kuchlanish bilan 
so’rg’ich harakati o’rtasidagi bog’lanishdir, ya’ni 
Uchiq = f(x); (2.3) 
a b v 

7 
1- rasm. Potensiometrik o’zgartgichning sxemasi. 
a - to’g’ri karkasli 
b - potensiometrik o’zgartgichning ctatik xarakteristikasi 
v - aylana karakasli 
1 - rasmda to’g’ri karkasli va aylana karkasli potensiometrik o’zgartgichlar 
ko’rsatilgan. Ularda surgichning harakati reostatning aktiv qarshiligini o’zgartiradi. 1.a 
rasmda tasvirlangan sxema uchun o’zgartgichning chiqish kuchlanishi quyidagi 
formula bilan hisoblanadi: 
Uchiq = ; (2.4.) 
Bu yerda Um - manba kuchlanishi; 
K q XG`L - potensiometr surgichning nisbiy ko’chishi; 
L - potensiometrning umumiy uzunligi; 
X - surgichning ko’chish uzunligi; 
- RH G` R - yuk koeffitsenti; 
R - yuk qarshiligi. 
1 (b) -rasmdagi grafikda potensiometrning chiqish kuchlanishining surgich 
harakati X bilan bog’lanishi ko’rsatilgan. 
Potensiometr nagruzkasi Rn q bo’lsa, uning statik xarakteristikasi Uchiq q f(x) 
- to’g’ri chiziqli (1 chiziq). Bu holda chiqish kuchlanishining formulasi Uchiq q UMK 
ko’rinishiga keladi. Potensiometrning yukli holatida xarakteristikasining chiziqligi 
shuncha kamayadi. 

8 
Burchakli ko’chishlarni o’lchash uchun aylana karkasli potensiometrik 
o’zgartgichlar ishlatiladi. Uning karkasi izolyatsiyalangan materialdan (plastmassa, 
tekstolit, keramik va boshqalar) yarim aylana shaklida yasalib, katta solishtirma 
qarshilikka va kichik issiqlikdan qarshilikning o’zarish koeffitsentiga ega sim bilan 
o’ralgan bo’ladi. Ularda simli reostat qarshiligining o’zgarishi burchakli ko’chishga 
mos keladi. 
Potensiometrik o’zgartgichlarning afzalligi ular konstruksiyasining oddiyligi, 
signalni kuchaytirish kerak emasligidir. 
Reostat kontaktlarining sirg’anishi-ularning kamchiligidir. 
Ko’chishning sig’imli o’zgartgichlari. 
Sig’imli o’zgartgichlarda plastinalar o’rtasidagi masofani o’zgarishi bilan 
elektrik sig’im o’zgaradi. Sig’imli o’zgartgich - kondensator bo’lib, ikki plastinadan 
tuzilgan. Plastinalardan biri qo’zg’aluvchan (2 - rasm) kirish kattaligi o’zgarishi P bilan 
qo’zg’aluvchan plastina harakatlanadi va plastinalar o’rtasida masofa o’zgaradi. Bu esa 
kondensatorning elektrik sig’imini o’zgartiradi. Kondensatorning elektrik sig’imi 
quyidagi formula bilan aniqlanadi. 
S = (2.5) 
bu yerda, 
- muhitning dielektrik o’tkazuvchanligi; 
S - plastina yuzasi; 
- kondensator plastinalari o’rtasidagi masofa. 

9 
Kondensator sig’imini o’zgarishi bilan plastinalar orasidagi bog’lanish grafigi 
chiziqli bo’lmagan xarakterga ega bo’ladi. 
2-rasm. Kondensator sig’imi o’zgarishi bilan plastinalar orasidagi bog’lanish 
grafigi. 
a) Ishchi cho’lg’amlar induktivligini magnitlanish turiga bog’liqligi; 
b) Boshqarish toki bilan nagruzka toki o’rtasidagi bog’lanish. 
Sig’im S ning o’zgarishi o’zgartgichning sig’imi qarshiligini o’zgartiradi, 
(2.6.) 
Bu yerda f - tok chastotasi; 
Natijada zanjirda hosil bo’lgan tok o’zgarishini asbob ko’rsatadi. Asbob 
shkalasi o’lchanayotgan kattalik birliklarida darajalangan. 
Differensial sig’imli o’zgartgich (3. rasm) elektrodlar (1 va 2) o’rtasida metall 
qo’zg’aluvchan plastina o’rnatilgan kondensatordan iborat. Bu plastinaga 
o’lchanadigan kattalik R ta’sir etadi. 
Kichik burchakli 0 dan 180 gradus ko’chishlarni o’lchash uchun (3.rasm) 
plastinalar yuzasi o’zgaradigan o’zgartgichlar ishlatiladi. 
3- rasm. Sig’imli o’zgartgichlarning sxemalari. 
Plastinalardan biri qo’zg’almas, ikkinchisi burchak ostida aylanadi. Aylanish 
burchagini o’zgarishi bilan qo’zg’aluvchan plastina yuzasi S o’zgaradi va plastinalar 
orasidagi sig’im S o’zgaradi. Aylanish burchagiga bog’liq o’zgaradigan elektrik sig’im 
quyidagicha topiladi: 
S = E (1- ) 4 (2.7.) 

10 
Sig’imli o’zgartgichlar o’zining yuqori sezgirligi, yuqori aniqligi, kichik 
inersionligi va konstruksiyasining oddiyligi bilan xarakterlanadi. Tashqi elektr 
maydon, tasodifiy sig’imlar va temperatura ularning ishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Elektromagnit oichash o ‘zgartkichlarida о ‘lchanayotgan noelektrik kattaliklar 
materialning magnit xossalari hisobiga unga proporsional bo’Igan elektrik kattalik 
(e.yu.k. yoki tok) ka va R, L, С, M parametrlariga aylantiriladi. Qo’llaniladigan 
elektromagnit 0’lchash o ‘zgartkichlaridan induksion, induktiv, transformator va 
magnit qisiluvchi О ‘О ‘ keng tarqalgan. 

Download 469,44 Kb.