1.2 Psixolog faoliyatining etik muammosi
Etika bu - xulq-atvor me’yorlarining yig‘indisi, jamiyat ma'lum guruhlarining
axloqi. Har qanday kasbiy guruh ish faoliyatida, ish yuritishning qonun-qoidalari
ishlab chiqiladi, mana shu qoidalaming yig£indisi kasbiy etikani tashkil qiladi.
Xuddi
shunday,
shifokorlik
etikasi,
ilmiy
etika
to‘g‘risida
aytish
mumkin. Ko‘pchilik shifokorlik etikasi muhimligini biladi.
Qadimgi yunon faylasufi va shifokori Gippokrat shifokorlar etik qoidalarini
belgilab bergan. Endilikda bu Gippokrat qasami deb nomlanadi, va tibbiy etika
asosini tashkil qiladi. Psixologning kasbiy ish faoliyati bu insonning ichki dunyosi,
shaxsiyati bilan ishlashdan iborat. Bu ish faoliyati etikaning o‘zgacha qonun va
prinsiplariga bo‘ysunishni talab etadi. Psixologiya shunday imkoniyatlarga egaki,
bularni qoilash juda ehtiyotkorlikni talab etadi.
Psixolog kasbiy etikasining muhim prinsiplarini ko‘rib chiqamiz:
l)Kasbiy Iayoqatlik prinsipi.
Psixolog o‘z xaq-huquqini va majburiyatini, imkoniyat va chegarasini bilish
kerak. U o‘zining kasbiy imkoniyatini yaxshi bilishi kerak va ish kasbiy
tayyorgarchiligi chegarasida faoliyat olib borishi lozim. Rivojlantiruvchi,
to‘g‘riiovchi, konsultativ dastur qo‘liayotganda psixolog uning nazariy asoslarini
bilishi va uni olib borishning texnologiyasini uqib olishi kerak.
Layoqatli va butunlikcha psixologik yordam tashkil etish uchun psixolog
kasbdoshlari va yondosh mutaxassislik vakillari ya'ni psixiatrdar, shifokor
psixoterapevtlar, neyropsixologlar bilan aloqa o‘rnatish kerak. Mijozga “Yo‘q men
bu savollar bilan shug‘ullanmayman, boshqa mutaxassisga murojat qiling” degan
javob uning layoqatlilik ko‘rsatkichi bo‘ladi.
11
Shaxsiy layoqatlilik prinsipi psixologdan faqatgina biladigan, shu savolni yechish
uchun amaliy ish metodlariga ega boigan holat kirishishi mumkinligini talab etadi.
Psixologik masalalarni yechishda psixolog nazariy ko‘rsatmalar va amaliy tajribaga
suyanishi kerak.
2)Insonga zarar yetkazmasiik prinsipi
Psixolog o‘z ish faoliyatini avvalo buyurtmachining foydasidan kelib chiqqan
holda olib boradi. Lekin shu bilan birga zarar yetkazmasiik prinsipiga amal qiladi, u
yoki bu darajada amaliy tajribalarga qo‘shilgan mijozlar mas’uliyat sezishi kerak.
Ko‘pgina psixologik jarayonlar orqaga qaytmasligini nazarda tutisb kerak.
Gippokrat tomondan tuzilgan bu zarar yetkazish etikaviy qoida nafaqat shifokorlar,
psixologlar uchun ham juda muhim. Psixologning olib borgan psixologik jarayonlari
insonning sog‘ligiga, jamiyatdagi o‘miga, qiziqishlariga zarar yetkazmasligi lozim.
Bundan tashqari, psixologik tahlil javoblaridan xabari bor insonlar ham
tekshiriluvchiga zarar yetkazmasliklarini ta'minlash zarur. Buning uchun psixolog
o‘z takliflarini shakllantirib, ularni saqlanishini tartibga soladi.
3)Obyektivlik prinsipi
Psixolog har qanday insonga nisbatan boshqacha qarashga yo‘l qo‘ya olmaydi.
Har qanday sharoitda ham obyektiv bo‘lish, boshqalar fikri ta'siriga tushmasligi
kerak. Tajriba olib borilayotgan insonning yuridik va jamoatdagi o‘mi,
boshqalaming unga nisbatan ijobiy yoki salbiy qarashiari psixolog fikriga ta'sir
etmasiigi lozim. Ish davomida olingan javoblar har doim ilmiy asoslangan,
tekshirilgan va har tomonlama o‘ylab ko£rilgan bo‘lishi kerak.
Psixolog bilan quyuq shaxsiy aloqalar bo‘lish ehtimoli qoidalarga to‘g‘ri
kelmaydi. Psixolog chetdan, hissiyotga berilmasdan mijozning muammolariga
qarab, qaror qabul qiladi.
4)Mijozni xurmat qilish prinsipi
Psixolog tajriba qilinayotgan mijozni qarashlarini hurmat qilishi, u bilan aloqada
rostgo‘y, haqqoniy boMishi talab qilinadi. Psixolog bilan muloqot davomida mijoz
unga nisbatan ishonch, moyillik, va qoniqish hissini sezishi kerak.
12
Amaliy psixolog va mijoz o‘rtasida tenglikka asoslangan muloqot amalga oshsa,
bu ish jarayoni optimal olib borilayotganidan darak beradi Mijoz o‘zini psixologning
to‘laqonli hamkoridek sezishi kerak. Amaliy psixolog mijozning harakatlariga
nisbatan baholovchi gaplar aytishdan o‘zini tiyishi va unga keraksiz maslahatlar
berishdan o‘zini qaytarishi kerak.
Buyurtmachiga psixolog tarafdan beriladigan yordam maslahat ko'rinishida
boiishi kerak, uning kasbiy ishbilarmonligiga hurmat bilan qarab, ehtiyotkorona fikr
bildirishi kerak.
5)Kasbiy konfidensiallikka rioya qilish
Psixolog psixodiagnostik metodikalami maxfiyligini saqlay bilishi lozim. Bu
shuni bildiradiki, kasbiy metodikalar professional bo'lmagan insonlar qo‘liga
tushmasligi kerak. Psixolog psixodiagnostik tajribalaming natijalarini maxfiyligini
saqlab, javoblami bexos yoki atayin tarqalib ketishini oldini olish uchun xizmat
qiladi. Mijoz to‘g‘risidagi ma'lumotlar hech qanday holatda ochiq munozaraga
qo‘yilishi kerak emas.
Tajriba qilinayotgan mijoz o‘zining psixologik ko‘rinishini bilishga qiziqishi
mumkin. Bunday holatda psixolog ma'lumotning ma'lum bir qismini ko‘rsatishi
mumkin. G. Lessing fikriga ko‘ra “Mijozga faqat haqiqatni va faqat haqiqatni aytish
kerak, lekin hammasini emas”.
Psixodiagnostika – bu psixologning kasbiy faoliyatidagi murakkab va juda
ma'suliyatli sohadir. Shuning uchun ham psixodiagnostikaga bir qator ijtimoiy-
axloqiy talablar qo‘yilgan bo‘lib, ular quyidagilardir:
Ø Psixodiagnostika sirlarini saqlash.
Ø Psixodiagnostik metodikalarning ilmiy asoslanganligi.
Ø Sinaluvchiga ziyon etkazmaslik.
Ø Xulosalarning ob'ektivligi.
Ø Taklif qilingan tavsiyalarning samaradorligi.
Yuqorida qayd qilib o‘tilgan talablarning, har birini psixodiagnostikaning
tamoyillari sifatida alohida ko‘rib chiqamiz. Psixodiagnostikaning sir saqlash
tamoyili – sinaluvchining ruxsatisiz olingan natijalarni e'lon qilmaslik, bu birinchi
13
navbatda balog‘at yoshiga etgan odamlarga taalluqlidir. Agar sinaluvchilar balog‘at
yoshiga etmagan bo‘lsa hamda psixodiagnostik natijalarni e'lon qilish uchun ota-
onalarning, bolalar uchun ma'naviy va huquqiy mas'ul bo‘lgan shaxslarning ruxsati
bo‘lishi shart. Faqat ba'zi hollarda ilmiy maqsadda, ya'ni eksperimental tadqiqotning
bir qismi sifatida e'lon qilish bundan mustasno, ammo sinaluvchilarning aniq ismi-
shariflarini bayon etish tavsiya qilinmaydi.
Psixodiagnostik metodikalarning
|
