Fan dasturi

16 
Kirish (1 soat) 
Astronomiya – osmon jismlari haqidagi fan. Astronomiya nimani o‘rganadi? 
Uning rivojlanish tarixi va boshqa fanlar bilan aloqasi. 
Koinotning tuzilishi, astronomik hodisa va jarayonlar, olam tuzilishining 
geosentrik va geliosentrik nazariyalari. Astronomiya sohasiga uning rivojiga katta 
hissa qo‘shgan buyuk olimlar Eratosfen, Aristotel, Ptolemey, Kopernik, Nyuton va 
boshqalar. Sharq olimlaridan Al-Xorazmiy, Al-Farg‘oniy, Beruniy, Umar Hayyom, 
Nasriddin Tusiy, Qozizoda Rumiy, Jamshid Koshiy, Ulug‘bek va boshqa Sharq 
olimlarining astronomiya rivojiga qo‘shgan buyuk hissalari. 
Astronomiyaning umumta’lim fanlar orasida tutgan o‘rni, xalq xo‘jaligidagi 
ahamiyati. 
AMALIY ASTRONOMIYA ASOSLARI 
Yoritgichlarning sutkalik ko‘rinma harakatlari. Yulduz turkumlari. Quyosh, Oy 
va planetalarning ko‘rinma harakatlari. Yulduz turkumlarining nomlari: Katta Ayiq, 
Andromeda, Tarozi. Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishiga dalillar. 
Fuko mayatnigi.Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishini kuzatishlar yordamida 
isbotlash. Yer aylanish tekisligining o‘zgarmasligi. Osmon sferasi, uning asosiy 
nuqta, aylana va chiziqlari. 
Dunyo tomonlari, osmon meridian va osmon ekvatori. Olam o‘qi va qutblari. 
Quyoshning yillik ko‘rinma harakati. Ekliptika. 
Bahorgi va kuzgi tengkunliklar, yozgi va qishki quyosh turishi nuqtalari. 
Zodiak yulduz turkumlari. 
Osmon koordinatalari. Geografik koordinatalr. Ekvatorial koordinatalar 
sistemasi: yoritgichlarning to‘g‘ri chqishi, og‘ishi va soat burchagi. 
Yulduzlarning xaritalari. Yoritgichlarning surilma xaritasi bilan ishlash. 
Yulduzlarning ko‘rinma yulduz kattaliklari. 
Yulduzlarning osmondagi o‘rnini xaritalarda tasvirlash. Yoritgichlarning 
ko‘rinma yulduz kattaliklarini Pogson formulasi yordamida aniqlash. 
Olam Qutbining balandligi va joyining geografik kenglamasi orasidagi 
bog‘lanish. Olam qutbining gorizontdan balandligi aniqlash va uning geografik 
joyining kenglamasiga tengligini isbotlash. Turli geografik kenglamalarda osmon 
sferasining sutkalik ko‘rinma aylanishlari. Yoritgichlarning kulminatsiyalari va 
kulminatsiya balandliklari. Astronomik kuzatishlar asosida joyning geografik 
kenglamasini taxminiy aniqlash. 
Kuzatuvchi Yer ekvatori, qutblari va o‘rta kengliklarda bo‘lganda osmon 
sferasining sutkalik ko‘rinma aylanishi. Yoritgichlarning botmaslik va chiqmaslik 
shartlari. Yoritgichlarning yuqori va quyi kulminatsiyalari. Joyning geografik 
kenglamasini kuzatishlardan aniqlashning ikki usuli: qutb yulduzining gorizontdan 
balndligini o‘lchash; Quyoshning tush paytidagi balandligi va og‘ishi orqali topish. 
Vaqtni o‘lchashning asoslari. Yulduz sutkasi. Quyosh sutkasi va vaqti. 
Ikki punkt orasidagi vaqtlar farqi. Mahalliy vaqt. Dunyo va poyas vaqtlari. 
Kalendarlar. Kalendarlarning turlari: Quyosh, Oy va oy-quyosh kalendarlari. 
Tropik yil. Kalendar tuzishdagi muammolar. 

17 
Oyning harakati, fazalari va davrlari. Oyning ko‘rinma va haqiqiy harakatlari, 
Oy fazalari. Oyning siderik va sinodik davrlari. Musulmonlarning Oy va Quyosh 
hijriy taqvim kalendarlari. Quyosh va Oy tutilish. Musulmonlarning hijriy- qamariy 
va hijriy-shamsiy taqvimlari. Umar Hayyom kalendari. Quyosh va Oy tutilishi 
hodisasi. Tutilish shartlari. 
II BOB. QUYOSH SISTEMASINING TUZILISHI VA OSMON 
JISMLARINING HARAKATI 
(5 soat ) 
Quyosh sistemasining tuzilishi. Quyosh sistemasining tuzilishi to‘g‘risidagi 
tasavvurlarning rivojlanishi. Olam tuzilishi haqida Kopernikning geliosentrik 
ta’limoti. Olam tuzilish haqida Beruniy tasavvuri. 
Quyosh sistemasining masshtabi va a’zolari. Planetalarning konfiguratsiyalari 
va ko‘rinish shartlari. Planetalarning Quyosh atrofida aylanish davrlari. 
Quyosh va uning a’zolari: planetalar va ularning yo‘ldoshlari, asteroidlar, 
kometalar, meteor jismlar. Bu osmon jismlarining Quyoshdan uzoqligi. Ichki va 
tashqi planetalarning ko‘rinish shartlari. Elongatsiya va kvadratura. Planetalarning 
siderik va sinodik davrlari. 
Sutkalik va sutkalik-gorizontal parallaks. Quyosh sistemasi jismlargacha 
bo‘lgan masofalarni aniqlash. Quyosh sistemasi jismlarning radiuslarini aniqlash. 
Quyosh sistemasidagi jismlargacha bo‘lgan masofalarni aniqlashning 
trigonometrik va radiolokatsion usullari. Osmon jismlarigacha bo‘lgan masofalarni 
bilgan holda ularning o‘lchamlarini aniqlash. 
Astronomiyada uzunlik o‘lchovi birliklari. 
Astronomik birlik, yorug‘lik yili va parsek, kilo va megapersek. Kepler 
qonunlari. Osmon jismlarining massalarini hisoblash. 
Keplerning birinchi va ikkinchi qonunlari. Keplarning uchinchi qonuni va 
uning Nyuton tomonidan umumlashtirilishi. 
Ikki jism masalasi. Kosmik tezliklar. Birinchi va ikkinchi kosmik tezliklar. 
Markaziy jism atrofida harakatlanayotgan jismlarning orbitalari shakllarining 
boshlang‘ich tezlikka bog‘liqligi. 

Download 0,54 Mb.