YULDUZLAR
Yillik parallaks, yulduzlargacha masofalarni aniqlash. Yulduzlarning
o‘lchamlari va fizik parametrlarini aniqlash. Yulduzlarning rangi va temperaturasi.
Yulduzlarning parallaktik siljishi. Yulduz interferometrlari. Yulduzlarning
radiuslarini o‘lchash. Rang ko‘rsatgichi. Yulduzlarning tempereturasini aniqlash.
Yulduzlarning absolyut kattaligi va uning yorqinligi bilan bog‘liqligi. Absolyut
yulduz kattaligi, uning ko‘rinma yulduz kattaligi bilan bog‘liqligi. Yulduzlarning
yorqinligi. Yulduzlarning spektri, spektral sinflari. Spektral– yorqinlik
diagrammasi. Yulduz spektrlarining bir-biridan farqi. Spektral sinf va temperatura
orasidagi bog‘lanishi. Gertsshprung-Ressel diagrammasi.
Fizik qo‘shaloq yulduzlar va ularning turlari. Vizual qo‘shaloq yulduzlarning
turlari: tutiluvchi va spektral qo‘shaloqlar. Yulduzlarning massalarini Keplerning
umumlashgan uchinchi qonunidan hisoblash. Massa- yorqinlik orasidagi bog‘lanish.
19
Fizik o‘zgaruvchi yulduzlar: sefeidlar, yangi va o‘ta yangilar. Sefeidlarning
davrlari va yorqinliklari orasidagi bog‘lanish. Eruptiv o‘zgaruvchan yulduzlar.
Yangi va o‘ta yangi yulduzlar. Ularning qoldiqlari.
Yulduzlarning evolyutsiyasi. Oq mittilar, neytron yulduzlar va “qora o‘ralar”.
Yulduzlar evolutsiyasining asosiy bosqichlari. Oq mittilar, neytron yulduzlar va
“qora o‘ralar”.
KOINOTNING TUZILISHI VA EVOLYUTSIYASI
Galaktikamizning tuzilishi, tarkibi va aylanishi. Yulduzlarning sharsimon va
sochma to‘dalari. Somon Yo‘li. Galaktikamizning tarkibiy qismi. Galaktikamizda
Quyoshning o‘rni. Hulkar – sochma yulduz to‘dasi. Sharsimon yulduz to‘dalari.
Diffuz va chang tumanliklar. Chang tumanliklar: “Ko‘mir qopi” va “Ot boshi”
tumanliklari. Gazsimon tumanliklar. Orion tumanligi. Tumanliklarning spektrlari.
Tashqi galaktikalar. Galaktikalarning sinflari va spektrlari. Noto‘ri, elliptik va
spiral galaktikalar. Andromeda tumanligi – tashqi galaktika. Galaktikalarning Habbl
sinflashtirishlari. Galaktikalarning spektri. Galaktikalargacha masofalarni aniqlash.
Radiogalaktikalar va kvazarlar. Radionurlanish manbalari. Kvazarlar – Koinotning
eng quvvatli va eng uzoq obyektlari.
Koinotning kengayishi. Habbl qonuni. Koinot rivojlanishi. Relikt nurlanish.
Habbl doimiysi. “Qizilga siljish”.
Galaktikalarning Koinotda taqsimlanishi. Mahalliy galaktik to‘dalar.
O‘ta galaktika va metagalaktika.
KOSMONAVTIKA ELEMENTLARI
(chuqurlashtirilgan 34 soat)
Kosmonavtika predmeti va uning boshqa fanlar bilan aloqasi. K.E. Siolkovskiy
– kosmonavtikaning ilmiy asoschisi. Kosmonavtika rivojiga qo‘shgan taniqli
olimlar. Kosmonavtikaning tabiiy fanlar va matematika bilan bog‘liqligi.
Kosmonavtika inson xizmatida.
Raketa harakati qonunlari. Raketaning tortishish kuchi. Raketa uchirishning
bosqichlari. Raketaning xarakteristik kattaliklari. Xarateristik tezlik va Siolkovskiy
soni.
Raketaning strukturasi va konstruktiv xarakteristikasi. Raketa qismlari.
Raketaning kostruktiv xarakteristikasi. Siolkovskiyning tezlikni hisoblash
formulasi. Nisbiy boshlang‘ich massa va foydali yuklama koeffitsiyenti.
Tortishishning markaziy maydonida harakatlanayotgan jismning orbitalari.
Tortishishning markaziy maydoni. Energiya integrali. To‘g‘ri chiziqli harakat.
Keplercha harakat trayektoriyalari. Elliptik, parabolik va giperbolik trayektoriyalar
bo‘ylab harakat. Giperbolik trayektoriyalar.
Ta’sir sferasi va KA trayektoriyalarini taxminiy hisoblash. Yerning ta’sir
sferasi. KA trayektoriyalarini taxminiy aniqlashda chetlanishlarni hisobga olish.
Geosentrik va geliosentrik trayektoriyalar.
Yer sun’iy yo‘ldoshlarining orbita elementlari. Yer atmosferasida yo‘ldosh
orbitasining evolyutsiyasi. Orbita tekisligi. Tugunlar chizig‘i. Ekvatorial va qutbiy
20
yo‘ldoshlar. Sun’iy yo`ldoshlar (SY) orbitasi elementlari. SY harakatiga Yer
atmosferasining qarshiligi.
Orbital manyovrlar. SY orbita tekisligini burish. Sun’iy yo‘ldosh orbitasini
o‘zgartirish: orbita tekisligini mahalliy burish, SY orbitasini “cheksizlik orqali”
burish. SY ni orbitadan tushirish.
Kosmik apparatlarni Oyga uchirish. KA ni Yerga tushirish trayektoriyalari. Uni
Yerga tushirishning uchastkalari. Aerodinamik sifat. Oyga borish va qaytish
trayektoriyalari. Oyga uchishda oraliq orbitalardan foydaPlalnainshe.talarning
uchish trayektoriyalari. KAning Yer ta’sir sferasi ichidagi harakati. Ichki va tashqi
planetalarga uchish trayektoriyalari. Yerning ta’sir sferasi ichida KA harakatlari.
Gomon orbitalari bo‘ylab uchishlar. Quyosh ta’sirida urishlar. O‘tish orbitasi.
Tashqi va ichki planetalarga gomon orbitalari bo‘yicha uchish.
Kosmik apparatning mo‘ljallangan planeta ta’sir sferasi ichidagi harakati. KA
ning planetalar ta’sir sferasiga kirishi va uni mo‘ljallangan planetaga yo‘naltirish.
Nishoniy masofa.
Osmonning sutkalik ko‘rinma aylanishini kuzatish.Yulduzlar
harakatining
gorizontga nisbatan holatlari.
Kuzgi, qishki, bahorgi va yozgi osmonning yulduz turkumlari ravshan
yulduzlarini surilma xarita yordamida topish.
Joyning geografik kenglamasini qutb yulduzining balandligiga ko‘ra taxminan
aniqlash. Dunyo tomonlarini belgilsh.
Yulduzlar ravshanliklarining farqiga ko‘ra, ularning ko‘rinma yulduz
kattaliklarini taxminiy belgilash, ularning rang ko‘rsatgichlarini baholash.
Oy fazalarini kuzatish va Quyoshga nisbatan vaziyatlarini taxminiy belgilash.
Teleskop yordamida kuzatishlar:
Quyosh sirti obyektlarini (dog‘lar, mash’allar) va Quyoshning aylanishini
kuzatish. Quyosh dog‘lari va mash’allari sonini hisoblash. Quyosh aktivligini
belgilash.
Oyning relefini o‘rganish. Oy kraterlari va tog‘lari.
Venera fazalari. Mars, Yupiter va uning yo‘ldoshlari. Saturn va uning halqasini
kuzatish.
Qo‘shaloq yulduzlar, yulduz to‘dalari, Somon yo‘li, tumanliklar va tashqi
Galaktikalar.
ASTRONOMIK KUZATISHLAR (AMALIY MASHG‘ULOTLAR)1
Birinchi (kechgi) kuzatish. Olam qutbini, yani Qutb yulduzini topish va uni
gorizontdan balandligini aniqlash. Yulduzlar osmoni va uning sutkalik ko‘rinma
aylanishi bilan tanishish. Yorug‘ yulduzlarga ega yulduz turkumlarini (Katta Ayiq,
Kichik Ayiq, Kassiopeya, Ajdaho, Orion va boshq.) topish.
Ikkinchi (kechgi) kuzatish. Qutb yulduziga ko‘ra osmon ekvatorining o‘rnini
taxminiy belgilash va unga ko‘ra yulduzlar, kuzatish paytida osmonda ko‘rinadigan
planetalar va Oyning ko‘rinma harakatlarini aniqlash. Kuzatish o‘tkaziladigan
faslning vaqtiga ko‘ra, ekliptika aylanasining o‘rnini taxminiy belgilash.
Uchinchi (kunduzgi) kuzatish (teleskop obyektivi oldiga qo‘yilgan diafragma
va okulyar ortiga qo‘yilgan qora filtr orqali). Fotosferada ko‘rish mumkin bo‘lgan
21
faol obyektlarni (mash’allar va Quyosh dog‘lari) kuzatish. Oq ekranga tushirilgan
Quyosh tasvirida mash’allar va dog‘larni chizilgan konturlari orqali ularning chiziqli
o‘lchamlarini taxminiy belgilash. (Shuningdek, internetdan olingan bu obyektlar aks
qilgan Quyoshning fotografik rasmlaridan foydalangan holda bajarish)
To‘rtinchi (kechgi) kuzatish. Planetalarning harakatlarini (oldingi kechgi
kuzatish materiallari bilan solishtirgan holda) o‘rganish. Diffuz (Orion) va chang
(Otboshi, Kumirqopi) tumanliklar, tashqi galaktikalarni– Andromeda, M-51 va
boshq.) kuzatish. Ayni paytda kuzatiladigan planetalarni, ularning yirik
yo‘ldoshlarini (asosan Yupiter va Saturnning) kuzatish va fizik tabiatlari haqida
kosmik apparatlar yordamida qo‘lga kiritilgan yangi ma’lumotlar bilan tanishtirish.
1(Birinchi va ikkinchi kuzatishlarni oktabr, yanvar yoki fevral oylarida tashkil etish;
uchinchi va to‘rtinchi kuzatishlarni esa mart-may oylarida tashkil etish maqsadga
muvofiq)
|
