Fan va texnikada innovatsion texnologiyalar: fizik yechimlar, metrologik o‘lchashlar hamda elektronika va asbobsozlik
muammolari” mavzusidagi respublika miqyosidagi ilmiy – amaliy anjumani
324
Mikroolamda sodir bo‘layotgan hodisalarni o‘rganuvchi fan-kvant mexanikasi
bugungi kunda har xil bilimlar sohasining asosini tashkil qilgan fizikaviy nazariyalar
ichida eng umumiysi va yagonasi hisoblanadi.
Kvant mexanikasining moslik,
to‘ldiruvchanlik, noaniqlik va Pauli prinsiplari, to‘lqin funksiya, moddalar uchun de-
Broyl to‘lqinlari kabi asosiy tushuncha va tasavvurlari olamning fizik manzarasini
tushunishda zamonaviy tabiiy bilimlarning asosi bo‘lib qoldi. Shuning uchun “Kvant
mexanikasi” o‘quv kursi oliy o‘quv yurtlarida fizika fanini o‘qitish tizimida juda
muhim hisoblanadi. Pedagogika oliy o‘quv yurtlarida an’anaga ko‘ra “Kvant
mexanikasi” o‘quv kursi umumiy fizika, oliy matematika kurslari o‘tilgandan keyin
o‘qitiladi va bo‘lajak fizika o‘qituvchisini tayyorlovchi mutaxassislik fanlarining
yakuni hisoblanadi. Kvant mexanikasi fanining asosiy vazifasi bo‘lajak fizika
o‘qituvchisiga olamning zamonaviy fizik manzarasini, mikrozarralarning harakati va
qonuniyatlarining asosiy prinsiplarini hamda aniq kvantomexanik masalalarni
yechishda olingan bilimlarni qo‘llay bilishni o‘rgatishdan, mikroolamdagi kvant
hodisalarning fizik tabiati va sirlari haqidagi bilimlarni mustahkamlashdan iborat.
Tahlillarning ko‘rsatishicha, yagona ta’lim standarti va o‘quv
dasturlar
bo‘lishiga qaramasdan kvant mexanikasining oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilishida bir-
biridan farq qiluvchi har xil yaqinlashish va uslublar mavjuddir. Buning bosh sababi
sifatida oliy o‘quv yurtlaridagi fizika kafedralarining moddiy-texnika bazasining har
xil darajada ekanligini va professor-o‘qituvchilar tarkibining mosligi va tayyorgarligi
kabilarni keltirish mumkin. Ma’lumki, Akademik litseylarning yuqori kurslarida
kvant mexanikasining to‘lqin-zarra dualizmi, Geyzenbergning noaniqlik
munosabatlari, statsionar holatlar, Plank gipotezasi, fotoeffekt,
Bor postulotlari va
shu kabi ayrim masala va tushunchalari o‘rganiladi. Bu esa bo‘lajak fizika fani
o‘qituvchilarini tayyorlashda kvant mexanikasi kursining o‘ta muhimligini ko‘rsatadi.
Shunday qilib, bu fanni o‘qitayotgan oliy o‘quv yurti professor-
o‘qituvchilarining oldilariga kvant mexanikasini o‘qitish va uning masalalarini
yechish metodikasi bilan qo‘rollangan, ilmiy dunyoqarashi shakllangan, ilmiy-
nazariy tafakkurga ega bo‘lgan, zamonaviy fizik olam manzarasini bir butunicha
tasavvur qila oladigan bo‘lajak fizika o‘qituvchilarini tayyorlash vazifasi qo‘yiladi.
Lekin, o‘quv kursining muhimligiga qaramasdan oliy o‘kuv yurti talabalariga kvant
mexanikasi fanini o‘qitish metodikasi bilan bog‘liq masalalar baxs va munozaralarga
sabab bo‘lmoqda.
Bu birinchidan, fizikaning klassik mexanika, optika,
elektrodinamika kabi boshqa bo‘limlarida talabalar tasavvuriga sig‘dira oladigan va
hech bo‘lmaganda “hayoliy tajribalar” o‘tkaza oladigan real moddiy borliqlarning
xossalarini va harakatlarini o‘rganadilar. Kvant mexanikasida esa mikroolamda
kechayotgan hodisalarning makroolamda anologiyalarining yo‘qligi sababli
professor-o‘qituvchilar
ham
o‘tilayotgan
o‘quv
materialini
ko‘rgazmali
tushuntirishda asosiy qiyinchiliklarga uchraydilar. Ikkinchidan, kvantomexanik
hodisalarning fizik modellari murakkab matematik
xisoblash apparati bilan
tavsiflanadi.
Natijada
talabalar
kvant
mexanikasi
masalalarini
yechishda
qiynalganliklari uchun fanni to‘liq o‘zlashtira olmaydilar. Maktab va oliy o‘quv
yurtlarida fizikani o‘qitish bo‘yicha har xil o‘quv-metodik qo‘llanma va tavsiyalarni
tahlil qilish shuni kursatadiki, ularning avtorlari asosan o‘quv metodlarini
rivojlantirish va masalalarni yechish yo‘llarini takomillashtirishga e’tibor berishadi-
Fan va texnikada innovatsion texnologiyalar: fizik yechimlar, metrologik o‘lchashlar hamda elektronika va asbobsozlik
muammolari” mavzusidagi respublika miqyosidagi ilmiy – amaliy anjumani
325
yu, masalalarni mavzularning aktualligi bo‘yicha tanlashga e’tibor bermaydilar.
Ko‘pgina adabiyotlarda talabalarning bilimini va qobiliyatini, masalalarning qiyinlik
darajalarini hisobga olib tanlash bo‘yicha tavsiyalar berilgan bo‘lsada, masalalarni
tanlashning ilmiy asoslangan yagona motodologiyasi yo‘q. Shuning uchun fizika fani,
xususan kvant mexanikasi bo‘yicha masalalarni tanlash va yechish yangicha
yondoshish talab etadi. Bugungi kunda kvant mexanikasi masalalarini yechishda
matematik apparatning murakkabligi, nazariy materiallarni ko‘rgazmali tusuvvur
qilib bo‘lmasligi va mikroolamdagi hodisalarning
mavhumligini xisobga olib,
o‘qitishning yangi texnologiyalari, xususan axborot kompyuter texnologiyalar (AKT)
talab etiladi. Hozirda amaliy programmalar vositalari bozorida ko‘p miqdorda
integral programma maxsulotlari paydo bo‘ldiki, ulardan fizikani, xususan kvant
mexanikasi masalalarini yechishda foydalanish mumkin. Ular ichida sonli xisoblash
sistemalari, belgili xisoblash sistemalari muhim o‘rin egallaydi.
Bugungi kunda har xil fanlardan, xususan hodisalarni matematik
modellashtirish rivojlanayotgan fizika fanini o‘qitishda
test olishdan tortib, jarayon
va hodisalarni modellashtirishgacha kompyuter texnologiyalari keng qo‘llanilmoqda.
Fizika fanini o‘qitishda AKTlardan foydalanishning aktualligi shundan iboratki, XXI
asr - AKTlar asri,- deb tan olingan davrda rivojlangan jamiyatda o‘quvchi va
talabalarlarning kompyuter savodxonligini oshiribgina qolmasdan, har xil kompyuter
programmalarini qo‘llab o‘qitish jarayonida ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirishdir.
Bugungi kunda kompyuter texnologiyalari ko‘pgina bolalar hayotining ajralmas
qismiga aylangan. Ular kompyuterdagi ma’lumotlarni oddiy o‘quv kitoblardagiga
nisbatan katta qiziqish bilan qabul qiladilar. Albatta, kompyuter texnologiyalari tabiiy
tajribalarni, laboratoriya ishlarini, o‘qituvchining o‘zini to‘lig‘icha almashtira
olmasada, ularni me’yorda va o‘z o‘rnida ishlatish ijtimoiy so‘rov natijalariga ko‘ra
o‘quvchilarning o‘quv materialini o‘zlashtirishida yuqori natijalar beradi.
Bugungi
yosh avlod uchun kompyuter va u bilan bog‘liq bo‘lgan narsalar kundan-kunga tabiiy
hayotiy zaruratga aylanmoqda. Shuning uchun o‘qitish jarayonida o‘quvchiga
kompyuterdan foydalangan o‘qituvchi o‘ta yaqin va zamonaviy tuyuladi. Bu esa
o‘zaro shaxsiy munosabatlarning tez o‘rnatilishiga va demak, o‘qitishning
samaradorligiga ta’sir qiladi. O‘quvchilar uchun yangi imkoniyatlar ochiladi va
o‘rganilayotgan fanga qiziqishi ortadi.
Fizika darslarida AKTdan foydalanib dars o‘tishning bir necha afzalliklarini
keltirish mumkin: yangi mavzularni o‘tishda tekst, formula, rasmlarni ko‘rsatishi;
animatsion tajribalarni ko‘rsatishi; masalalarni yechish uslubini ko‘rsatishi;
kompyuterda laboratoriya ishlarini o‘tkazishi; o‘quvchilarning bilimini aniqlashi;
o‘quvchilarning tadqiqotchilik faoliyatini tashkil etishi;
talabalarning individual
ishlashi uchun tarqatma materiallarni, nazorat va mustaqil ishlarni tayyorlashi
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Стародубсев В.А., Чернов И.П. Разработка и практическое исползование
мултимедийных средств на лекциях//Физическое образование в вузах –
2002. – Том 8.– № 1. с. 86-91.
Fan va texnikada innovatsion texnologiyalar: fizik yechimlar, metrologik o‘lchashlar hamda elektronika va asbobsozlik
muammolari” mavzusidagi respublika miqyosidagi ilmiy – amaliy anjumani
326
2. Гомулина Н.Н. Обучающие интерактивные компютерные курсы и
имитатционные программы по физике //Физика в школе. М.: № 8 / 2000. –
С. 69 – 74.
3. Tursunov Q.SH., Korjavov M.J.,Olamning fizik manzarasi–umumlashtirish
metodi sifatida. Mug‘allim ham uzliksiz bilimlendirio‘. №3 2021jыl. Ilmiy-
metodikalыk jurnal.
4. Korjavov M.J., Fizika darslarida tarixiylik tamoyillaridan foydalanishning
ahamiyati. Eurasian
journal of social sciences, philosophy and culture.
Innovative Akademy Research Support Center.
www.in-academy.uz
,
https://doi.org/10.5281/zenodo.5774556
, 10.12.2021yil.
5. Korjavov
M.J.,
Fizika-matematika
mutaxassisliklari
talabalarida
modellashtirish kompetensiyasini shakllantirish. O‘z.R.Oliy va o‘rta maxsus
ta’lim vazirligi. Namangan DU Axborotnomasi, 2022 yil 1-son, ISSN: 2181-
0427: ISSN:2181-1458. 603–608 betlar.
