|
Fanining maqsad va vazifalari
|
| bet | 6/6 | | Sana | 12.06.2024 | | Hajmi | 58,67 Kb. | | #262994 |
Bog'liq 1-Mavzu Pedagogika tariхi fan sifatida. Ibtidoiy jamoada tarbiy-www.hozir.org
Urxun-Enasoy yodgorliklari, Irq yozuvlarilib, ulardan yangi davr kishisini tarbiyalashda foydalanish muhim vazifalardan sanaladi. Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turk-rumiy yozuvida bitilgan Urxun enasoy bitiklarini ziga xos xat (yozuv)da bitilgan bu bitiklar eramizning VI-VIII asrlarda yozib qoldirilgan. Toshlarga bitilgan mazkur yodgorliklar ta'lim-tarbiyaga oid qimmatli ma'lumotlarni beradi. Urxun-yenisey yodgorliklari dastlab yenisey havzasida, sogyida topilib, ushbu yozuvlarni 1893 yilda birinchi boqigan. V.Tomsondan so N.M.Yadrinsev, V.V.Radlovlar mazkur manbalarni izlab topib, oldilar. Urxun-yenisey yodgorliklari S.ye.Malov hamda I.V.Steblevalar tomonidan rus tiliga tarjima qilindi. Olga qortalariga kelib, Oltoy, yettisuv va Markaziy Osiyo hududlarida yashovchi turk qabilalaridan iborat Turk hoqonligi davlati tarkib topdi. Bu hoqonlik glgan. Turk hoqonligi Turkyut davlati deb ham atalgan. Hoqonlik 604 yilda Sharqiy va Giliyon), Kultegin, Tunyukuklar tomonidan boshqarilgan. Bilga hoqon (Mog sarkarda, Tunyukuk esa vazir borsatgan jasoratlar, ularning bilimli, mard, xalqparvar ekanliklari bayon etiladi. Omin, Istami, Eltarish, Eltarishning oillari - Bilga hoqon, lashkarboshi Kultegin, ma'naviy otalari Tunyukuklarning zimmasiga tushgani hikoya qilinadi. Masalan, Kultegin bitigida uning ta'rifi berilgan. Kultegin xalqparvar, tadbirkor, xalqning kelgusi taqdirini ham oz jonidan vatan taqdiri, xalq manfaatini yuqori qogrnatilgan. Ushbu bitiktoshda barcha voqyealar Kulteginning akasi Bilga hoqon tilidan hikoya qilinadi. Uning asli ismi Muglgan. Bitigni Kulteginning jiyani Yo tegin yozgan. Demak, bitigning muallifi ham ma'lum. Kultegin bitigida Bilga hoqonning oglariga murojaat qilib, ularning xatolari tufayli turk elida koshni boachlarning bosqinchiligi tufayli xalq boshiga tushgan kulfatlar haqida soonchilik, firibgarlik qurboni boach xalqi sozi, ipak kiyimi bilan aldab, yiroq xalqni shu xilda yaqinlashtirar ekan. Yaxshi qolgandan keyin yovuz ilmni u yerda olatmas ekan. Biror kishi aldasa, urugigacha qoziga, nafis ipagiga aldanib, kolding... Turk xalqining ayrimini u yerda yovuz kishi shunday pishiqlar ekan: yiroq bolsa yaxshi debo beradi. Ilmsiz kishilar bu soplari ozaro urushlarga chek qolib yashashga undashdek ezgu maqsad ham yotadi. Kultegin esa, dono, bahodir, jasur inson sifatida tasvirlanadi. Kultegin bitigida Bilga hoqon eng muhim insoniy xislatlar, hayotiy zaruriyatlar borasidagi fikrlarni nasihat, ozaro birlashmagani, bir-birlariga ishonmaganliklari uchun hiyla va firib qurboni boachlar ularni qul va cholib qolganliklarini kuyunib solgani uchun, tabglgani uchun, toymas bolganligi uchun, oglishini hohlaganlari uchun, begi va xalqini bir-biriga chaqqani uchun turk xalqi ellashgan davlatini qong turk xalqini qanday qilib birlashtirgani, ukasi Kulteginning jasorati tufayli el bosqinchilar hujumidan omon qolgani, tolayotgan xalqni tiriltirib tarbiyat qildim, yalangoch xalqni kort jihatdan xalqni butunlay el qildim, bir-biriga doz elini sevish, dolib yashash, vatan va xalq manfaati uchun kurashga tayyor turish ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Turk hoqonlari Bilga hoqon hamda Kul tegin jasoratlari haqiqiy vatanparvarlik hamda jasoratning ibrat namunasi bogrnatilgan. Bilga hoqon 734 yilda ellik yoshida oldirilgan. Bu bitig ham Yotegin tomonidan yozilgan. Bilga hoqon bitigida xalqning tinch-totuv yashagani, Bilga hoqon davrida tinchlik hukmron boz yurtini boy- badavlat etib, iqtisodiy jihatdan mustahkamlagani mahorat bilan tasvirlangan. Bu bitigda xalq hoqonidan, vatanidan ayrilmasa, betashvish hayot kechirishi ifodalanadi. Ortasida elparvar hoqon deb tanilgan edi. Bilga sozi ham dono degan ma'noni anglatadi. U turk xalqining vatani abadiy bogit qilar edi: Vatanni saqlab qolmoq, faqat hoqonga emas, xalqqa ham bogz hoqonining yoriqlarini amalga oshirmasa, boshiga kota ishonuvchan boylab, mulohaza qilib amalga oshirishi lozim. Samimiy soonni farqlay olishi kerak. Qattiqqoz xalqiga yomonlikni ravo kolsa, yaxshi-yomonni ajrata olmasa, fojiaga yoizdi, yurtda farovon hayot qaror topadi. U xalq farovonligini ta'minlash davlat boshligliq 167 deb biladi. Bitiklarda yurtboshining boylikka hirs qou bilan ifodalanadi. U ozing ezgulik kolajaksan. Tunyukuk bitigi 310 misradan iborat borsatilgan) yillarda yozilganligi qayd etilgan. Tunyukuk olgan insoniy fazilatlar lida kurashish uning qortasidagi obroliga tushgan asirlarni onatib yuborishi dushman qabilalar a'zolarining bosh egib kelishi, ezgulik bilan yovuzlik oida ezgulikning gkishning oldini olish mumkinligidan dalolat ekanligiga ishora qilinadi. U adolatsizlik qilmaydi, balki insonparvarlik namunasini korsatadi, ammo hoqonlik davlati qonunlarini ham qattiq himoya qiladi. Yuqoridagi yozuvlardan tashqari, alplarning jangovarligi madh etilgan bitigtoshlar ham kolganligi qayd etiladi. Yuqoridagi fikrlardan konalish nuqtai nazardan ta'lim-tarbiya masalalariga baglsa ham, ularda bayon etilgan fikrlar olishga yordam beradi. Xususan, hoqon va alplarning harbiy faoliyati, turkiy xalqlarning turmush tarzi, ularga xos bolish bilan birga bizga solida kurashish tuygziga xos yoriqnoma boz olyozmani XIX asr oxirida A.Steyn Sharqiy Turkistonning Dinxuan degan joyidan topgan. Hozirgi kunga qadar laqonli ma'lumotlarga ega emasmiz. Ayni vaqtda manba N.Rahmonov tomonidan tuzilgan ozga yozilgan birdan bir, yagona qadimiy turkiy yodgorlik bolgan ikki bola uchun bitilgan. Asar boshidan oxirigacha nima yaxshi-yu, nima yomonligini bolalarga tushuntirish tarzida 168 yozilgan. Asarda bayon etilgan yaxshi va yomonlik ta'rifi negizida axloqiy talablar ogzaki ijodi namunalari tarzida ora, har bir epizodda yaxshilik gib etiladi. Voqyealar tush va uning ta'birlari tarzida yoritiladi. Ba'zi tushlar yaxshilikning, ba'zilari esa yomonlikning timsoli deya ta'bir qilinadi. Inson doimo turmushi, hayotining yaxshi kechishini orzu qilgan. Ana shunga intilgan. U olda Tangri yordami va madadiga tayangan. Irq bitigida bu holat juda ishonarli tarzda bayon etilgan. Chunonchi: Men Osmon oli kunduz va kechqurun Oltin taxtda oying: bu yaxshi. U ikki oy oldin Odam olini uchratdi. Odam qoying: bu yaxshi. Irq bitigida yozilishicha samoviy qahramonlar inson taqdirini belgilaydi hamda unga yordam beradi. Ushbu fikrlar quyidagi misralarda ozon toldan ozdi, Kiyik bolasi yugurdi va yoldan ozdi. Osmon shafoati tufayli uchinchi yilda yana Hamma omon-eson va tugal koying bu yaxshi. Yovuz kuchlarning timsoli bozon yordamida tori yolgan rishishga muyassar boz ifodasini topgan mazkur gllanilayotgan ekologik)tizimni tashkil etishlari torisida bolalar (ayni vaqtda odamlar)ga tushuncha berishga yolda u juda kotib, goz aksini topgan. Ammo yaxshilik bor joyda unga yomonlik ham mavjud bou beriladi. Xalq ogllanilgan ayrim obrazlar tush ta'birlarini belgilashda salbiy timsol sifatida baholanadilar. Xususan: Men olti boshli ilonman, Oltin qorin imni qilich bilan chopib, Mening tanamni yoliga qoying: bu-yomon, ammo Irq bitigi (Ta'birnoma) asari mazmunida optimizm (kelajakka ishonch) ruhining ustuvorligi koalabasi borasidagi qarashlarning yetakchi olamiz. Xalq doimo olishiga ishongan, yomonlik ustidan yaxshilik, ezgulikning glgan ishonch yetakchi ong uning izidan yer yorishdi. So boying: bu-yaxshi. Kousi, hasrati, dardi, quvonchi, shodligi yotadi. Yaxshi hayotga yetishish yoolib keladi. Yaxshi xislatlarning egasi, yaxshilik va ezgulikni qaror toptiruvchi mavjudot inson sanaladi. Xulosa qilib aytganda, ora inson axloqiga nisbatan qozgarib borgan. Biroq har qanday zamon va makonda ham inson ezgulikning jaholat, yaxshilikninng yomonlik va ziyoning zulmat ustidan glib, axloq-odobga oid qarashlar mazmunida markaziy oz yuritilgan eng qadimgi ma'rifiy meros namunalari misolida ham yaqqol koldik. Xalq oglgan inson qiyofasi gavdalangan. Ibtidoiy turmush tarzi hamda odamlar ortasida ayovsiz kurash borgan. Mazkur kurash jarayonida insonda eng yaxshi xislatlar shaklla borgan. Bilimlilik, xushxulqlik, muayyan kasb yoki hunarga ega borsatgichlar hisoblangan.
http://hozir.org
|
| |
