“FORMATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS
INTERDISCIPLINARY SCIENCES”
[311]
FIZIK MASALALAR TURLARI VA ULARNI YECHISH TEXNOLOGIYASI
Qodirov Abdusattor Mamajonovich
Farg
ʻ
ona viloyati Toshloq tumani 2- kasb-hunar
maktabi fizika o‟qtuvchisi
Annotatsiya:
Maqolada fizik masalalarni grafik usulda yechish uchun
kompyuter dasturlaridan foydalanish usuli ko`rsatiladi. Grafik usuli yordamida
masalayechish orqali o„quvchilar mavzuga oid bo„lgan katta hajmli ma„lumotlarni
osongina o„zlashtira oladilar. Darsni raqamli texnologiyalardan foydalanilgan
holda amalga oshirish o„qituvchilarga vaqtni tejashga hizmat qilibgina qolmay,
o„quvchilarga mavzuni o„zlashtirishlarini osonlashtiradi.
Kalit so‟zlar:
Grafikli usul, fizik masala, raqamli texnologiyalar, bog 'lanish
grafiklari, kompyuter dasturlari
.
Fizikadan masalalar yechish texnologiyasi fanini o`qitishdan maqsad – fizik
masalalarning turlari, yechish metodi, masala yechish darslarini tashkil etish,
masala yechishning tarbiyaviy ahamiyati kabi muammolarga tegishli alohida
mavzular kiritilgan bo`lib, mashg`ulotlarni o`tishda masalalar yechish
metodikasiga alohida e`tibor qaratilishi nazarda tutiladi. Bo`lajak fizika
o`qituvchisi nazariy bilimga ega bo`lishi bilan birga o`qitish metodikasini ham
puxta egallagan bo`lishi zarur, jumladan masalalar yechish metodikasini ham
etarli darajada o`zlashtirgan bo`lishi talab etiladi. Har bir fizika o`qituvchisi fizik
masalalar yechish metodikasini mukammal bilgandagina o`z o`quvchilarida fizika
faniga bo`lgan qiziqishni shakllantira oladi va ularga chuqur bilim bera oladi.
Fanning vazifasi - fizikadan masalalar yechish metodi, masalalar haqida
umumiy tushunchalar, fizik masalalarning turlari, o`quv masalalar, ularning
tuzilishi va xususiyatlari, masala yechishning asosiy bosqichlari, fizik masalalar
yechish jarayonida fanlararo aloqani amalga oshirish usullari; fizik masalalar
yechishning algoritmik usuli, ijodiy masalalar va ularni yechish usullari, masala
shartini tahlil qilish, masala yechish rejasini tuzish, fizika o`qitishda masala
yechishning ahamiyati, nazorat ishlarini o`tkazish metodikasi, ularning maqsad
va vazifalari, olimpiada masalalari, masalalar yechishda zamonaviy pedagogik
texnologiya vositalaridan hamda innovatsion texnologiya metodlaridan
foydalanish kabilarni bayon etilishi vazifalarni o`rgatishdan iborat.
Ma‟lumki, fizika o`qitishda nazariy va amaliy metodlar mavjud. Amaliy
metodlar ichida fizikadan masalalar yechishning ahamiyati salmoqlidir. Masala
yechish jarayonida o`quvchilarga bilim berish bilan birga o`quvchilar
“FORMATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS
INTERDISCIPLINARY SCIENCES”
[312]
qobiliyatlarini rivojlantirish, o`quvchilarga tarbiya berish kabi muhim masalalar
hal qilinadi.
Fizikadan masalalar echish jarayonida o`quvchilarning mantiqiy fikrlashlari
kengayadi, ijodiy qobiliyatlari rivojlanadi. Fizik hodisalarning tub mohiyatini
kengroq tushunadilar, fizikadagi qonunlarning amalda qo`llanilishini chuqurroq
anglaydilar. Ko„pgina fizik o„lchov asboblarining vazifasi, tuzilishi, ishlash
prinsiplari bilan tanishadilar, ular bilan ishlash ko„nikma va malakalariga ega
bo„ladilar. Shuningdek, masalalar o„quvchilarda mehnatsevarlik, jur‟atlilik, iroda
va xarakterni tarbiyalaydi.
Ko„pgina metodik adabiyotlarning tahliliga ko„ra, mantiqiy xulosalar,
matematik amallar va fizikadagi qonunlar hamda metodlarga asoslangan holda
yoki eksperiment yordamida yechiladigan muammo, odatda fizik masala deyiladi.
Fizik masalada qo„yilgan muammoni hal etish, masala yechishdan iboratdir.
Sifat masalalar
Fizik qonunlarga, fizik formulalarga tayangan holda, mantiqiy fikrlash orqali
hal qilinadigan masalalar sifat masalalar deyiladi. Bunday tipdagi masalalarda
arifmetik hisoblash ishlari bajarilmaydi.
Sifat masalalarning metodik afzalliklari ko„pdir. Fizik qonunlarga
asoslangan, mantiqiy xulosalar chiqarishdan iborat bo„lgan bu masalalarni echish
metodi, fikrlashning ajoyib maktabi bo„lib xizmat qiladi. Sifat masalalar
o„quvchilarga fizik hodisalar va ularning qonuniyatlarini aniq tushuntirib beradi,
nazariy bilimlarni amalda qo„llashga o„rgatadi, hisoblash masalalariga nisbatan
to„g„ri munosabatni tarbiyalaydi, har qanday masalani echishni, uning fizik
mazmunini tahlil qilishdan boshlashga o„rgatadi. Darsda o„tilgan materialni
mustahkamlash maqsadida sifatga oid masalalar beriladi. Fizikaning
gidrodinamika bo„limida asosan sifat masalalar echilishi bizga ma‟lum. Bu
bo„limda miqdoriy masalalar deyarli echilmaydi. Sifat masalalar tematikasi,
mazmuni va murakkabligi jihatdan xilma-xildir, ya‟ni sifatga oid sodda va
murakkab masalalar bo„ladi. Sifat masalalarning namunalari va ularni echish
metodlari adabiyotlarda to„liq keltirilgan.
Eksperimental masalalar
Nazariyani amaliyot bilan bog„lashning eng samarali usullaridan biri
eksperimental masalalar echishdir. Eksperimental masalalarning xarakterli
xususiyati shundaki, ularni echishda laboratoriya yoki demonstratsion
eksperimentlardan foydalaniladi. Eksperimental masalalarni echish jarayonida
o„quvchilarning faolligi va mustaqilligi oshadi. Chunki ular masala echish uchun
kerakli ma‟lumotlarni darslikdan, masalalar to„plamidan tayyor holda olmasdan,
balki o„zlari bajaradigan fizik o„lchashlardan oladilar. Eksperimental
“FORMATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS
INTERDISCIPLINARY SCIENCES”
[313]
masalalarning yana bir afzalligi shundaki, bu masalalarni etarlicha fikrlamasdan
turib echib bo„lmaydi. Ya‟ni tajribada sodir bo„ladigan hodisalarni o„quvchilar
keng muhokama qilib olishlari kerak. CHunki eksperimental masalalarda,
laboratoriya ishlaridagidek nazariya berilmaydi, ishni bajarish tartibi
ko„rsatilmaydi. Kerakli asbob-uskunalar, materiallar berilib, topilishi kerak
bo„lgan ma‟lumot so„ralishi bilan kifoyalanadi. YUqorida aytganimizdek
o„quvchilar qator fikr va mulohazalardan, eksperimentda qanday fizik hodisa
yotganini, qanday fizik qonun ifodalanayotganligini bilib oladilar. Va nihoyat,
eksperimental masalada topilishi kerak bo„lgan fizik kattalik uchun oxirgi ifodani
keltirib chiqaradilar. Oxirgi ifodani tahlil qilib, masalani echish uchun kerakli
kattaliklarni bevosita o„lchash yo„li bilan oladilar. Aytilganlarni quyidagi sodda
eksperimental masalada ko„raylik:
Masshtabli chizg„ich, shtangensirkul va sekundomerdan foydalanib,
shtativga mahkamlangan matematik mayatnikning tebranish davrini aniqlang.
Masalani yechish. O„quvchilar fikrlash yordamida mayatnikning tebranish
davri uchun T=2 formulani yozadilar (g = 9,8 m/s2 – erkin tushish tezlanishi). Bu
erda mayatnikning uzunligi ekanligini esga oladilar. Mayatnikning lm uzunligini
masshtabli chizg„ich, sharchaning D diametrini esa shtangensirkul yordamida
o„lchaydilar. Tajriba yordamida mayatnikning n marta tebranishi uchun ketgan
vaqtni bir necha marta o„lchab, ularning o„rtacha qiymati olinadi va T formulaga
ko„ra mayatnikning tebranish davri aniqlanadi. So„ngra o„lchashlar natijasida
aniqlangan tebranish davri bilan nazariy hisoblab topilgan davr taqqoslanib,
tegishli xulosalar chiqariladi. Umuman olganda, eksperimental masalalarni
echishga o„quvchilarning qiziqishlari katta bo„ladi. O„qituvchi fizika kabineti
sharoitidan kelib chiqib, o„quvchilar bilan birgalikda eksperimental masalalarni
echishi maqsadga muvofiqdir. Echish metodlari batafsil yoritilgan eksperimental
masalalarni [19] adabiyotdan olish mumkin. O„qituvchilar ba‟zi laboratoriya
ishlarini va masalalar to„plamlaridagi masalalarni eksperimental masala qilib
berishlari, yoki ijodkor o„qituvchilar o„zlari eksperimental masalalar tuzib,
o„quvchilarga echish uchun tavsiya qilishlari mumkin.
Grafik masalalar
Grafik masalalarning umumta‟lim va politexnik ahamiyati kattadir. Grafik
masalalarni echish jarayonida o„quvchilar fizika fani asoslarini chuqur
o„zlashtiradilar. Darsda grafik masalalarni echish jarayonida hamda uy
vazifalarini mustaqil bajarish jarayonida o„quvchilar fizika va matematika
fanlarining o„zaro bog„liqliklarini amalda ko„radilar.
Grafik masalalar ham, o„quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Fizika kursining barcha bo„limlarida amaliy ahamiyatga ega bo„lgan grafik
“FORMATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS
INTERDISCIPLINARY SCIENCES”
[314]
masalalar bor. Eng sodda holda ikkita fizik kattaliklarning (P,V; P,T; V,T)
bog„lanish grafiklaridan iborat bo„lgan masalalar grafik masalalar deyiladi.
Grafik ba‟zi hollarda masalaning shartida beriladi, ba‟zi hollarda grafiklarni
masala shartiga tayanib olingan natijalar asosida yasash kerak bo„ladi. Grafik
masalalarni echishning algoritmi quyidagicha: fizik kattaliklar orasidagi
bog„lanish grafigi berilgan bo„lsa, grafikni sinchiklab o„qib tushunib, alohida
qismdagi bog„lanishning xarakterini o„rganish lozim. CHizmadagi masshtabdan
foydalanib, grafikdan izlanayotgan kattaliklarning absissa va ordinata o„qlaridagi
qiymatlarini topish kerak. Bog„lanish grafigi berilmagan hollarda masalaning
shartiga yoki masaladan olingan natijaga ko„ra grafik yasaladi. Buning uchun
koordinata o„qlari chiziladi, ularda har bir fizik kattalikka mos keluvchi ma‟lum
masshtablar tanlanadi, kerak bo„lsa jadvallar tuziladi, shundan keyin koordinata
o„qlari joylashgan tekislikka tegishli absissa va ordinata o„qlariga mos nuqtalar
qo„yiladi. Bu nuqtalarni birlashtirib, fizik kattaliklar orasidagi bog„lanish grafigi
yasaladi va uni tahlil qilib xulosalar chiqariladi. Fizikani o„qitishda grafik
metodining ahamiyatini hamda grafikga tegishli mashq va masalalarni o„qib
bilish mumkin.
Xulosa
Xulosa qilib Gettengen universitetining professori G.N.Lixtenberg
aytganidek: “Kim-dan-kim men faqat fizikani bilaman desa, bilinki u fizikani ham
bilmaydi”,-degan fikri juda qo„l keladi. Haqiqiy bilimli inson, u olimmi, yoki
o„qituvchi o„z bilimini tor doiradagina oshirmay, balki keng sohani qamrab olib
amalga oshiradi. Bugungi talabalarimizga esa bu narsa biroz yetishmaydi.
Ularning fikrlash doiralari ancha tor bo„lib, ma‟lum bir fanlar bo„yicha cheklangan
bilimlarga egadir va, mustaqil fikirlash ko„nikma va malakalari anchagina past
darajada. O`qituvchi va o`quvchi – talabaning maqsaddan natijaga erishishida
qanday texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida bo`lib, chunki har ikkala
tomonning asosiy maqsadi aniq natijaga erishishga qaratilgandir, bunda
o`qituvchi talaba – o`quvchilarning bilim saviyasi, guruh saviyasi, guruh
xarakteri, sharoitga qarab ishlatiladigan texnologiya tanlanadi, masalan, natijaga
erishish uchun kompyuter bilan ishlash lozimdir, balki film, tarqatma material,
chizma va plakatlar, turli adabiyotlar, axborot texnologoyasi kerak bo`ladi, bular
o`qituvchi va talaba – o`quvchilarga bog`liq.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Umumiy o'rta ta'limning davlat ta'lim standarti va o'quv dasturi. «Ta'lim
va taraqqiyot» jurnali. 1999 yil, 4-maxsus son
“FORMATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS
INTERDISCIPLINARY SCIENCES”
[315]
2. Razumovskiy R.G «O'rta maktabda fizika o'qitish metodikasi»
3. Tulchiniskiy M.YE. «O'rta maktabda sifatga doir masalalar»
4. Reznikov L.I. «Fizika o'qitishda grafik metoddan foydalanish»
5. www.ziyonet.uz
| 