Gaz turbina qurilmalaridagi moyni havoli sovutish
texnologiyasi
Bobomurod Rustamovich Rahimov
Shahzod Roziq o’g’li Hakimov
Buxoro muxandislik-texnologiya instituti
Annotatsiya: Ushbu maqolada gaz turbina moylarini havoli sovitish
texnologiyasi o’rganilgan. Gaz turbina qurilmalaridagi moyni havo orqali
temperaturasini pasaytirish hamda energiya samaradorligini oshirish tavsiya etiladi.
Bu
jarayonda
moyning
temperaturasi
pasayadi,
energiyaning
iqtisodiy
ko’rsatkichlarni oshiradi.
Kalit so’zlar: Kompressor stansiyalar, gaz turbina, havoli sovitgich, agregat,
moy, klapan, rotor, turbodetander, elektrodvigatel
Air cooling technology of oil in gas turbine devices
Bobomurod Rustamovich Rakhimov
Shakhzod Khakimov
Buxoro Engineering-Technological Institute
Abstract: The technology of air cooling of gas turbine oils is studied in this
article. It is recommended to reduce the temperature of oil in gas turbine devices by
air and increase energy efficiency. In this process, the temperature of the oil
decreases, and the economic indicators of energy increase.
Keywords: Compressor stations, gas turbine, air cooler, unit, oil, valve, rotor,
turbo expander, electric engine
Kompressor stansiyalarning asosiy texnologik jihozi gaz so’rib chiqaruvchi
agregat bo’lib, u gazning magistral gaz quvuri bo’ylab harakatining kerakli rejimini
ta.minlaydi. Kompressor stansiyalarning yordamchi jihozlarini nasos stansiyalardagi
kabi ikki guruhga ajratish mumkin:
1. gaz so’rib chiqarish agregatlarining normal ishini ta’minlovchi jihozlar;
2. xizmatdagi obyektlar jihozlari.
Birinchi guruhdagi jihozlarga gazni chang va suv tomchilaridan tozalash
qurilmalari, gaz markazdan qochma nagnetatellaridan chiqqandan so’ng uni sovitish
uchun jihozlar; gaz so’rib chiqarish agregatlarini boshqarish va uni asrash tizimlari
jihozlari kiradi. Kompressor stansiyalarga xizmat ko’rsatuvchi yordamchi jihozlarga
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
478
suv ta.minoti, kanalizatsiya, aloqa, telemexanika va energiya ta.minoti tizimlarining
jihozlari kiradi.
Kompressor stansiyalarning gaz so’rib chiqarish agregati markazdan qochma
nagnetateli va yuritmadan iborat. Yuritma sifatida gaz turbinalar va elektr
dvigatellardan foydalaniladi. Gaz turbinalari eng ko’p tarqalgan. Bunga ularning
qator afzalliklari sabab: turbinani sovuq holidan kam vaqt oralig’ida chiqarish (15-30
min) gazomotokompressorlarga qaraganda gabarit va massasining kichikligi, foydali
ish koeffitsiyentining yuqoriligi (30% gacha), konstruksiyasining sodda va
ishonchliligi, bir agregatning o’zi katta quvvatga egaligi, sezilarli vibratsiyaning
mavjud emasligi, energiyaning tashqi manbalariga bog’liqmasligi va h.k. Gaz so’rib
chiqaruvchi agregati nagnetateli markazdan qochma kompressor bo’lib, u yuqori
unumdorligi (80 mln m
3
/sutkagacha yoki 30 mlrd m
3
/sutkagacha) va yuqori siqish
darajasi (bir pog’onalilari uchun 1,22- 1,25 va ikki pog’onalilari uchun 1,45-1,5) ga
ega. Bir pog’onali markazdan qochma nagnetateli quyma korpusdan tashkil topgan.
Korpus ichida esa yo’naltiruvchi apparat joylashtirilgan.
Yo’naltiruvchi apparat ichida rotor valga konsol tarzda o’rnatilgan ishchi
g’ildirak aylanma harakatda bo’ladi. Ishchi g’ildirakka gaz rotor o’qi bo’yicha (o’qiy)
yoki tangensial keltiriladi. Gaz ishchi g’ildirak kuraklariga tushgach, periferiya
bo’shlig’iga yuboriladi , nagnetatel kollektori orqali siqiladi va itarib chiqariladi. Ikki
pogonali siqish nagnetatelining ketma-ket birlashtirilgan ikkita pog’onaga egaligi
bilan ajralib turadi. Siqishning har bir pog’onasi yo’naltiruvchi apparat va ishchi
g’ildirak (rotor) dan tashkil topgan. Ishchi g’ildirakning ikkalasi ham bir valga
o’rnatilgan. Ikki pog’onali nagnetatellarni qo’llash bir gaz so’rib chiqarish agregatida
siqish darajasini 1,5 marta oshirishga, kompressor stansiyalarda gaz so’rib chiqarish
agregatlari sonini kamaytirishga, agregatlar quvurlarini ulash tizimini anchagina
soddalashtirishga imkon yaratadi. Gaz turbina yoki elektr dvigatellarni markazdan
qochma nagnetateli bilan birlashtirish (ulash) kuchaytiruvchi reduktor (elektr yuritma
uchun majburiy va gaz turbinalarining ayrim turlari uchun) yoki bevosita mufta orqali
amalga oshiriladi. Nagnetatellar yuritmasi elektr dvigatellarining katta qismi 3000
ayl/min aylanish chastotasi (rotor) ga, nagnetatel rotori esa 4600 dan 7900 ayl/min
gacha bo’lgan aylanish chastotasiga ega bo’lganligi sababli oraliq kuchaytirish
reduktorlari qo’llaniladi.
Gaz turbina birlamchi dvigatel bo’lib, uning ishchi organi (rotori) aylanma
harakat qiladi, unga tashqaridan keltirilayotgan ishchi jism (gazlarning yonishi)
kinetik energiyasi mexanik ishga (rotor aylanishi) aylanadi. Gaz energiyasini
ko’paytirish uchun uni siqish kerak va maxsus yonish kameralarida havo bilan
aralashmada yonishi hisobiga amalga oshiriladi. Gaz turbina, uning xizmatidagi
mexanizm va uskunalar bilan birga gaz turbina qurilmasini tashkil qiladi. U esa
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
479
nagnetatel bilan (kerak bo’lsa, reduktor bilan) birga gaz so’rib chiqarish agregatini
tashkil qiladi.
Kompressor stansiyalar gaz so’rib chiqarish agregatlarining to’xtovsiz ishlashi
uchun moylash tizimi, mahkamlagichlar, tartibga solish va asrash choralari muhim
ahamiyatga ega. Moy turli bosim ostida uzatiladi. Podshibniklarning ishonchli
ishlashi uchun moy bosimi 0,15-0,16 MPa oralig.ida bo’lishi kerak.
Gaz so’rish agregati xizmatidagi tizimlarning eng murakkabi gaz so’rish
agregatini tartibga solish va xavfsizligini ta’minlash tizimidir. Ushbu tizim quyidagi
funksiyalarni bajaradi: gaz so’rish agregatini ishga tushirish va uni to’xtatish; gaz
so’rish agregati ishini o’rnatilgan rejimda normal holatda ushlash; gaz so’rish
agregati ishini xarakterlovchi turli fizik parametrlar (gaz bosimi, yonish mahsulotlari
harorati, yuqori bosimli quvur o’tkazgich va past bosimli quvur o’tkazgich rotorining
aylanish chastotasi) ni o’lchash; avariya xavfi yuzaga kelganda gaz so’rish
agregatining xavfsizligini ta’minlash choralarini amalga oshirish; ishga tushirish
turbinasi (turbodetander) orqali boshqarish va ishga tushirish turbinasining
xavfsizligini ta’minlash; gaz so’rish agregatini masofadan turib distansion
boshqarish.
Gaz so’rish agregatining markazdan qochma nagnetateliga kelib tushayotgan
gaz mexanik aralashma, namlik va kondensatdan tozalanishi kerak. Gazda mexanik
aralashmalarning mavjudligi markazdan qochma nagnetatelining ishdan chiqishiga
sabab bo’ladi. Markazdan qochma nagnetatelidagi gazning siqilishidan keyin uning
harorati 50-80°C gacha oshadi. Gazning bunday harorati uning gaz quvuri bo’ylab
sarfini kamaytirishi va kompressor stansiyalararo gaz quvurlar uchastkasida
haroratlar farqini uzaga keltirishi mumkin.
Quvur ko’ndalang uzunligi bo’yicha sezilarli haroratlar farqi harorat
kuchlanishini va quvur deformatsiyasini yuzaga keltiradi. Shuning uchun siqilishdan
so’ng gaz magistral gaz quvuri bo’ylab uzatishdan avval, albatta 5-15°C gacha
sovitilishi kerak. Bu maxsus gaz sovitish qurilmalari yordamida amalga oshiriladi.
GTN-16 gaz turbinasi bloki uchun oraliq issiqlik tashuvchisi va havo sovutgichli
moyni sovutish tizimining namunasi shaklda ko’rsatilgan. (1-rasm) Aylanib o’tish
klapanining rolini ta’kidlash kerak - u moy temperaturasini pasaytirishga hojat
qoldirmasdan, moyning bir qismini moy sovutgichidan aralashtirishga va undan
keyin toza sovuq moy bo’linmasiga aylanib o’tishga xizmat qiladi. Ushbu sxema
havo sovutgichni boshqarish elementlari bilan birgalikda moy haroratini
boshqarishning juda ilg’or usullaridan foydalanishga imkon beradi.
Taqdim etilgan tizimning qisqacha texnik tavsiflari: moy turi - UT30 (issiq
iqlimi bo’lgan hududlarda foydalanish uchun yopishqoqligi yuqori bo’lgan moy);
oraliq sovutish suvi - antifriz; moy sovutgichi orqali moy iste’moli 100 m
3
/soat;
oraliq issiqlik tashuvchining iste’moli 100 m
3
/soat; moy sovutgichga kirish joyidagi
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
480
moy harorati 73,3°C, chiqish joyida - 60°C; havo sovutgichiga kirish joyidagi oraliq
issiqlik tashuvchining harorati 56°C, chiqish joyida 50°C; moy sovutgichining kerakli
issiqlik almashinuvi yuzasi 157 m
2
1-rasm. GTN-16 gaz turbinali zavodining oraliq issiqlik tashuvchisi va havo sovutish
bilan moyni sovutish tizimining sxemasi.
1-moy bakining ramkasi, 2-injektor, 3-moy sovutgich nasosi, 4-yog’ sovutgichi, 5-
mikser, 6-aylanma klapan, 7-oraliq konturli sovutish suvi tanki, 8-oraliq konturli
sovutish suvi nasosi, 9-havo sovutgichi
2-rasm. Havoli sovitgich 1AVG-160 ning sxemasi
1-Metall konstruksiya, 2-Seksiya, 3-Ventilyator, 4- Elektrodvigatel, 5-Havoni
namlashtirish, 6- Jalyuzi
Bugungi kunda respublikamiz iqtisodini tez suratlarda oshirishimiz uchun eng
samarali texnika va texnologiyalarni qo’llashimiz zarur. Bu muammolarni yechish
usullaridan biri yangi yuqori samarali jihoz va uskunalarni yaratish hisoblanadi. Gaz
turbina moylarini havoli sovitish usulini qo’llab energiyani tejash va xavfsiz ussullar
qatoriga kiradi
| 