|
Global iqtisodiy rivojlanish
|
| bet | 2/7 | | Sana | 22.02.2024 | | Hajmi | 0,51 Mb. | | #160635 |
Bog'liq Fan –texnika progressining global informatsion – texnologik revolyutsainiKurs ishining maqsadi: Kurs ishining maqsadi talabalarga Fan-texnika taraqqiyotining global axborot va texnologik inqilobga chuqur ta'siri bilan tanqidiy munosabatda bo'lish, ongli qarorlar qabul qilish, axloqiy etakchilik va raqamli asrda mas'uliyatli innovatsiyalarni rivojlantirishdir.
Kurs ishining vazifalari. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal qilish koʻzda tutilgan:
Fan-texnika taraqqiyoti kontseptsiyasi va uning jamiyatdagi o'zgarishlarni amalga oshirishdagi ahamiyatini;
Fan-texnika taraqqiyoti va inqilobning chuqurlashishi o'rtasidagi bog'liqlikni;
Axborot texnologiyalari, sog'liqni saqlash, energetika va atrof-muhit texnologiyalari kabi turli sohalardagi texnologik yutuqlarning inqilobga ta'sirini;
Ilmiy-texnik taraqqiyotning kelajakdagi tendentsiyalari va muammolari va ularning jamiyatga potentsial ta'sirini o’rganishdan iborat.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatidan iborat.
I BOB. Fan-texnika taraqqiyotining inqilobga ta'siri
1.1. Fan-texnika taraqqiyoti kontseptsiyasi va uning jamiyatdagi o'zgarishlarni amalga oshirishdagi ahamiyati
Fan-texnika taraqqiyoti [FTT] – bu fan va texnikaning oldinga siljishi, tabiatdagi tashqi kuchlarni o`rganish va o`zlashtirish asosida ishlab chiqaruvchi kuchlarining barcha elementlarini evolyutsion rivojlanishi: moddiy ishlab chiqarishni rivojlantirishning ob'ektiv, doimiy faoliyat yurituvchi muntazamligi bo'lib, uning natijasi texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etishning izchil takomillashtirilishi va ularning samaradorligini oshirishdir.
Insoniyat iqtisodining asosiy qonunlaridan biri ijtimoiy ishlab chiqarishning bosqichma- bosqich rivojlanishi, uning doimiy takomillashib borishidir. Ular ilm-fan va texnika taraqqiyotiga asoslanadi.
Insoniyat sivilizatsiyasining ming yilliklari davomida Fan-texnikaviy taraqqiyot murakkab va ziddiyatli rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi. Bu jamiyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida 18-asr oxiri - 19-asr boshlarigacha ilmiy taraqqiyotdan alohida amalga oshirilgan texnik taraqqiyot bilan bogʻliq edi. Sanoat inqilobi davridagina Fan-texnika taraqqiyotining tez yaqinlashuvi boshlandi va yaxlit Fan-texnikaviy taraqqiyot (ITT) vujudga keldi. Shu vaqtdan boshlab fanni bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylantirish jarayoni boshlandi, u taxminan bir yarim asr davom etdi va 1950-yillarning o'rtalarida Fan-texnikaviy inqilob rivojlanishi bilan yakunlandi.
2019-yilda tatqiqodchilar bir necha o`n yillar ichida Fan-texnikaviy taraqqiyot (ITT) o'ziga xos xususiyati misli ko'rilmagan sur'atdir. Bu raqamli va infokommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi bilan bog'liq. Texnologik rivojlanish tezligini va natijada ijtimoiy- iqtisodiy va infratuzilmaviy o'zgarishlarni inson hayoti bilan o'zaro bog'lash bizga rivojlanish tezligida sifat oshishiga imkon beradi, bu yangi vaqtinchalik davrga o'tishni anglatadi. Real vaqt rejimida tub oʻzgarishlar roʻy bermoqda va insoniyat oʻz tarixida hech qachon duch kelmagan misli koʻrilmagan imkoniyatlar va muammolarni yuzaga keltirmoqda.
Dastlabki fan rivoji bilan texnika taraqqiyoti oʻrtasidagi yaqinlashuv XVI—XVIII-asrlarda manufaktura ishlab chiqarishi bilan bogʻliq holda sodir boʻlgan. 16-asrda savdo-sotiq va yirik manufakturadagi tub oʻzgarishlar bir qancha aniq vazifalarni nazariy va eksperimental hal qilishni talab qildi. Bu davrda fan uygʻonish davri gʻoyalari taʼsirida sxolastika anʼanalarini parchalab, amaliyotga murojaat qildi. Kompas, porox va kitob nashr qilish Fan-texnikaviy faoliyatga asos solgan 3 ta yirik kashfiyot boʻldi.
• 1-bosqich: Suv tegirmonlarining rivojlanayotgan manufaktura ishlab chiqarishida qoʻllanilishi baʼzi mexanik jarayonlarni nazariy tadqiq etishni talab qildi. Natijada charxpalak gʻildiragi, charxpalak harakati nazariyasi, qarshilik va ishqalanish taʼlimotlari yaratildi.
• 2-bosqich: Mashina ishlab chiqarishning 18-asr oxiridan boshlab taraqqiy etishi bilan bogʻliq boʻlib, bunda fan bilan texnika bir-birining jadal rivojlanishiga taʼsir koʻrsatdi. Bu davrda ilmiy tadqiqot faoliyatida nazariy masalalarni hayotga tatbiq qilishga daʼvat etuvchi fanning maxsus boʻgʻinlari paydo boʻldi: amaliy tadqiqotlar, ishlab chiqarish tadqiqotlari, amaliy konstruktiv ishlanmalar va h.k.
• 3-bosqich: an-texnika inqilobi bilan bogʻliq. Uning taʼsirida texnika taraqqiyotiga qaratilgan ilmiy sohalar kengaydi. Texnik masalalarni hal qilishda biologlar, fiziologlar, psixologlar, mantiqshunoslar ishtirok etdi. Fan-texnika taraqqiyoti, shuningdek, ijtimoiy fanlar yoʻnalishlari, iqtisod va ishlab chiqarishni tashkil qilish, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni ilmiy boshqarish, aniq ijtimoiy tadqiqotlar kabilarga bilvosita taʼsir qildi. Fanning texnikaga nisbatan yetakchilik mavqei yanada yorqin namoyon boʻladi, fan texnikani uzluksiz inqiloblashtiruvchi kuchga aylandi. Oʻz navbatida, texnika ham fan taraqqiyotiga ijobiy taʼsir koʻrsatib, uning oldiga yangi talab va vazifalar qoʻydi. Hozirgi zamon fantexnika inqilobining xarakterli xususiyati uning sanoat bilan birga ijtimoiy hayotning turli sohalari: qishloq xoʻjaligi, transport, aloqa, tibbiyot, taʼlim, maishiy xizmat kabilarni qamrab olganligidadir.
Zamon o`zgargan sari fan va texnika tarqqiylashib boraveradi. Har bir davrning o`ziga xos talablari va takliflari mavjuddir. Aynan shundan kelib chiqib yangi- yangi izlanish, tajriba va kashfiyotlar shakllanib, yaralib boradi. Bularning barchasi, albatta insoniyat bilan bevosita bog`liqdir. Inson yashash davomida har doim nimagadir ehtiyoj sezadi. Shu ehtiyojdan kelib chiqib izlanadi va uni yaratadi. Aynan shu o`rganish va yaratishlar natijasida esa fan-texnika rivojlanib boraveradi.
Fan-texnika taraqqiyoti deganda fan va texnikada bilim, tushuncha va tamoyillarni qo‘llash sohasidagi yutuqlar tushuniladi. U bir necha jihatdan ijtimoiy o'zgarishlarni shakllantirish va harakatga keltirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi:
Innovatsiya va ixtiro: Ilmiy va texnik taraqqiyot yangi g'oyalar, mahsulotlar va jarayonlarni yaratishga olib keladi. Ushbu innovatsiya yangi sanoat tarmoqlarini yaratish, samaradorlikni oshirish va bandlik imkoniyatlarini yaratish orqali iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi.1
Hayot sifatini yaxshilash: fan va texnologiyadagi yutuqlar ko'p odamlarning hayot sifatini sezilarli darajada yaxshiladi. Kasalliklarni davolovchi tibbiy yutuqlardan tortib, kundalik vazifalarni osonlashtiradigan texnologik innovatsiyalargacha taraqqiyot inson farovonligini oshiradi.
Global ulanish: Texnologik taraqqiyot, xususan, aloqa va transportda dunyoni hech qachon bo'lmaganidek bog'ladi. Bu o'zaro bog'liqlik g'oyalar, madaniyatlar va tovarlar almashinuvini osonlashtiradi, globallashuvga olib keladi va davlatlar o'rtasidagi hamkorlikni rivojlantiradi.
Barqarorlik va atrof-muhitni muhofaza qilish: Ilmiy taraqqiyot iqlim o'zgarishi, ifloslanish va resurslarning kamayishi kabi ekologik muammolarni hal qilishda juda muhimdir. Qayta tiklanadigan energiya, barqaror qishloq xo'jaligi va atrof-muhit monitoringi texnologiyalaridagi yutuqlar orqali jamiyat yanada barqaror kelajak sari harakat qilishi mumkin.
Ta'lim va imkoniyatlarni kengaytirish: Fan-texnika taraqqiyoti ta'lim imkoniyatlarini kengaytiradi va odamlarga bilim va ko'nikmalarni beradi. Internet va onlayn ta'lim platformalari orqali ma'lumotlarga kirish ta'limni demokratlashtirdi, bu esa har qanday millat vakillariga o'rganish va jamiyat taraqqiyotiga hissa qo'shish imkonini berdi.
Qiyinchiliklar va axloqiy mulohazalar: Fan-texnika taraqqiyoti ko'p foyda keltirsa-da, u qiyinchiliklar va axloqiy dilemmalarni ham keltirib chiqaradi. Maxfiylik bilan bog'liq muammolar, avtomatlashtirish tufayli ish joyini almashtirish va texnologiyadan noto'g'ri foydalanish kabi muammolar yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etishda axloqiy mulohazalar muhimligini ta'kidlaydi.
Chidamlilik va moslashish: tez o'zgaruvchan dunyoda Fan-texnika taraqqiyoti jamiyatlarga yangi chaqiriq va tahdidlarga moslashish imkonini beradi. Rivojlanayotgan kasalliklarga qarshi vaktsinalar ishlab chiqiladimi yoki tabiiy ofatlarga chidamli infratuzilma yaratiladimi, taraqqiyot jamiyatning inqirozlarga javob berish qobiliyatini oshiradi.
Iqtisodiy rivojlanish: Fan-texnika taraqqiyoti samaradorlikni oshirish, raqobatbardoshlikni oshirish, tadbirkorlik va sarmoya uchun yangi imkoniyatlar yaratish orqali iqtisodiy rivojlanishga turtki beradi. Rivojlanayotgan texnologiyalar ko'pincha yangi sanoatning rivojlanishiga, ish o'rinlari yaratilishiga va iqtisodiy barqarorlikni oshirishga olib keladi.
Sog'liqni saqlash sohasidagi yutuqlar: Tibbiy tadqiqotlar, farmatsevtika rivojlanishi va biotexnologik innovatsiyalar kabi sog'liqni saqlash sohasidagi ilmiy taraqqiyot davolash, diagnostika va profilaktika choralarini yaxshilashga olib keladi. Bu nafaqat inson umrini uzaytiradi, balki umumiy salomatlik va farovonlikni oshiradi, kasalliklarning jamiyatlarga yukini kamaytiradi.
Madaniy o'zgarishlar: Texnologiya va ilmiy tushunishdagi yutuqlar ko'pincha jamiyatlarda madaniy o'zgarishlarga olib keladi. Masalan, internet va ijtimoiy tarmoqlarning paydo bo‘lishi odamlarning muloqot qilish, ma’lumot almashish va o‘zini ifoda etish usullarini o‘zgartirib yubordi, bu esa ijtimoiy me’yorlar, xatti-harakatlar va qadriyatlarning chuqur o‘zgarishiga olib keldi.
Koinotni o'rganish va kashf qilish: Kosmosni o'rganishdagi ilmiy taraqqiyot insoniyatning koinot va undagi o'rnimiz haqidagi tushunchasini kengaytiradi. Koinotni tadqiq qilish uchun ishlab chiqilgan texnologiyalar Yerda amaliy dasturlarga ega, masalan, sun'iy yo'ldosh aloqalari, Yerni kuzatish va materialshunoslik yutuqlari jamiyat taraqqiyoti va innovatsiyalarga hissa qo'shadi.
Ta'lim islohoti va umrbod ta'lim: Ilmiy-texnik taraqqiyot uzluksiz o'rganish va moslashishni taqozo etadi. Ta'lim tizimlari odamlarni tez o'zgaruvchan dunyoda rivojlanish uchun zarur bo'lgan ko'nikma va bilimlar bilan jihozlash uchun rivojlanishi kerak. Butun umr bo'yi ta'lim tashabbuslari, kasbiy ta'lim dasturlari va STEM ta'limi kelajak ishchi kuchini tayyorlash uchun zarurdir.
Inqirozga qarshi choralar va insonparvarlik yordami: Ilmiy va texnik taraqqiyot inqirozlar va gumanitar favqulodda vaziyatlarga samaraliroq javob berishga imkon beradi. Tabiiy ofatlarni bartaraf etishdan tortib, sog‘liqni saqlashga qaratilgan tadbirlargacha masofadan zondlash, ma’lumotlar tahlili va tibbiy texnologiyalar kabi sohalardagi yutuqlar xavflarni kamaytirish, hayotni saqlab qolish va jamoalarni qayta tiklash imkoniyatlarini oshiradi.
Madaniy almashinuv va hamkorlik: Ilmiy va texnik taraqqiyot turli jamoalar o'rtasida ham mahalliy, ham global miqyosda hamkorlik va madaniy almashinuvni rivojlantiradi. Xalqaro tadqiqot hamkorliklari, akademik almashinuvlar va madaniyatlararo tashabbuslar orqali jamiyatlar umumiy muammolarni hal qilish va o'zaro tushunishni rivojlantirish uchun jamoaviy tajriba va resurslardan foydalanishlari mumkin.2
Axloqiy va inklyuziv rivojlanish: Texnologiya taraqqiyotda davom etar ekan, taraqqiyot inklyuziv va adolatli bo'lishini ta'minlash juda muhimdir. Raqamli tafovutni bartaraf etish, STEM sohalarida xilma-xillikni rag'batlantirish va sun'iy intellektdagi noxolislikni bartaraf etishga qaratilgan sa'y-harakatlar Fan-texnika taraqqiyotining afzalliklari jamiyatning barcha a'zolari uchun ochiq bo'lgan yanada adolatli va barqaror kelajakni yaratish uchun muhim ahamiyatga ega.
Fan-texnika taraqqiyoti jamiyatdagi o‘zgarishlarning harakatlantiruvchi kuchi, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, sog‘liqni saqlash natijalarini yaxshilash, madaniy me’yorlarni shakllantirish va global hamkorlikni rag‘batlantirishdir. Axloqiy masalalarni hal qilishda innovatsiyalarni qabul qilish va inklyuzivlikni rag'batlantirish hozirgi va kelajak avlodlar uchun yaxshiroq dunyoni yaratish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanish uchun muhim ahamiyatga ega.
Infratuzilmani rivojlantirish: Fan-texnika taraqqiyoti muhim infratuzilma, jumladan, transport tarmoqlari, energiya tizimlari va telekommunikatsiyalar rivojlanishiga asos bo‘lmoqda. Muhandislik, materialshunoslik va qurilish texnikasi sohasidagi yutuqlar yanada mustahkam, samarali va barqaror infratuzilmani qurish, ulanishni kuchaytirish va iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish imkonini beradi.
Resurslarni boshqarish va saqlash: Ilmiy taraqqiyot resurslarni boshqarish va saqlash ishlarida hal qiluvchi rol o'ynaydi. Masofadan zondlash, GIS (geografik axborot tizimlari) va ilg‘or tahlil kabi texnologiyalar tabiiy resurslar, jumladan, suv, o‘rmonlar va biologik xilma-xillikni yaxshiroq kuzatish va boshqarish imkonini beradi. Bu barqaror rivojlanish amaliyotlarini qo'llab-quvvatlaydi va inson faoliyatining atrof-muhitga ta'sirini kamaytirishga yordam beradi.
Tabiiy ofatlarga tayyorlanish va xavflarni kamaytirish: Fan-texnika taraqqiyoti jamiyatning tabiiy va texnogen ofatlarga tayyorlanish va ularga javob berish qobiliyatini yaxshilaydi. Erta ogohlantirish tizimlari, xavflarni baholash vositalari va simulyatsiya modellari ofat oqibatlarini bashorat qilish va yumshatish, hayotni saqlab qolish va iqtisodiy yo'qotishlarni kamaytirishga yordam beradi. Bundan tashqari, chidamlilik muhandisligi va shaharsozlik sohasidagi yutuqlar ko'proq tabiiy ofatlarga chidamli jamoalarni qurishga yordam beradi.
Madaniy merosni saqlash va saqlash: ilmiy taraqqiyot madaniy meros va tarixiy obidalarni saqlash va saqlashga yordam beradi. 3D skanerlash, raqamli modellashtirish va tabiatni muhofaza qilish fanlari kabi texnologiyalar artefaktlar, yodgorliklar va madaniy landshaftlarni hujjatlashtirish, tiklash va saqlash, ularni kelajak avlodlar uchun saqlash imkonini beradi.
Boshqaruv va siyosatni ishlab chiqish: Ilmiy va texnik taraqqiyot turli sohalarda dalillarga asoslangan qarorlar qabul qilish va siyosatni shakllantirish haqida ma'lumot beradi. Ma'lumotlarga asoslangan yondashuvlar, modellashtirish vositalari va siyosatni tahlil qilish usullari siyosatchilarga siyosatning potentsial ta'sirini baholashga, muqobil variantlarni baholashga va ijtimoiy muammolarni hal qilish uchun samarali strategiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi, masalan, jamoat salomatligidan iqlim o'zgarishini yumshatishgacha.
Psixologik va sotsiologik ta'sirlar: Ilmiy-texnik taraqqiyot insonning xulq-atvori, munosabatlari va ijtimoiy dinamikasiga chuqur ta'sir qiladi. Psixologiya, sotsiologiya va xulq-atvor iqtisodiyoti bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar texnologik taraqqiyot individual imtiyozlar, ijtimoiy o'zaro ta'sirlar va madaniy me'yorlarni qanday shakllantirishi, ijobiy ijtimoiy o'zgarishlarni rag'batlantirish va giyohvandlik yoki ijtimoiy izolyatsiya kabi potentsial salbiy oqibatlarni bartaraf etish strategiyalari haqida ma'lumot beradi.3
Marginallashgan jamoalarning imkoniyatlarini kengaytirish: Ilmiy va texnik taraqqiyot ma'lumotlar, resurslar va ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot uchun imkoniyatlardan foydalanishni ta'minlash orqali marginallashgan jamoalarni kuchaytirishi mumkin. Raqamli savodxonlik dasturlari, hamjamiyat tomonidan boshqariladigan innovatsion markazlar va inklyuziv texnologiyalarni loyihalash kabi tashabbuslar raqamli tafovutlarni bartaraf etishga va kam vakillik guruhlariga bilimlar iqtisodiyotida faolroq ishtirok etish imkonini beradi.
Mojarolarni hal qilish va tinchlik o'rnatish: Fan-texnikaviy taraqqiyot aloqalarni osonlashtirish, hamkorlikni rivojlantirish va mojarolarning asosiy sabablarini bartaraf etish orqali mojaroni hal qilish va tinchlik o'rnatish sa'y-harakatlariga hissa qo'shishi mumkin. Vositachilik dasturlari, nizolarni xaritalash vositalari va ilmiy tadqiqotlardan foydalangan holda tinchlik o'rnatish tashabbuslari kabi texnologiyalar nizolardan ta'sirlangan mintaqalarda muloqot, yarashuv va barqaror tinchlikni rivojlantirishga yordam beradi.
Oziq-ovqat xavfsizligi va qishloq xo'jaligi innovatsiyasi: Qishloq xo'jaligi va biotexnologiya sohasidagi ilmiy taraqqiyot oziq-ovqat xavfsizligi global muammolarini hal qilishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ekin yetishtirish, genetik muhandislik, aniq qishloq xo‘jaligi va barqaror dehqonchilik amaliyotidagi yutuqlar mahsuldorlikni oshirish, iqlim o‘zgarishiga chidamlilik va atrof-muhitga ta’sirni kamaytirish, o‘sib borayotgan aholi uchun to‘yimli oziq-ovqatdan foydalanish imkonini beradi.
Ijtimoiy adolat va tenglik: Ilmiy va texnik taraqqiyot tizimli tengsizliklarni bartaraf etish va inklyuziv rivojlanishni rag'batlantirish orqali ijtimoiy adolat va tenglikni rivojlantirishga hissa qo'shishi mumkin. Ma'lumotlarga asoslangan siyosat ishlab chiqish, algoritmik adolat tadqiqoti va jamoatchilik ishtirokidagi tadqiqot kabi tashabbuslar marginal guruhlarga kuch bag'ishlaydi, kamsitish amaliyotlariga qarshi kurashadi va ijtimoiy birdamlik va birdamlikni rag'batlantiradi.
Ruhiy salomatlik va farovonlik: Psixologiya, psixiatriya va nevrologiya sohasidagi ilmiy taraqqiyot ruhiy salomatlik muammolarini tushunish va hal qilish uchun zarurdir. Diagnostika, davolash va profilaktika usullaridagi yutuqlar, destigmatizatsiya sa'y-harakatlari va ruhiy salomatlik xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlarini oshirish bilan birgalikda butun dunyo bo'ylab jamoalarda psixologik farovonlik va barqarorlikni oshirishga yordam beradi.
Madaniy innovatsiyalar va ijodkorlik: Ilmiy-texnik taraqqiyot badiiy ifoda va madaniy ishlab chiqarish uchun yangi vositalar, platformalar va vositalarni taqdim etish orqali madaniy innovatsiyalar va ijodkorlikni rivojlantiradi. Raqamli san'at, virtual reallik tajribasi, interaktiv hikoyalar va ijodiy ifodaning boshqa shakllari texnologik yutuqlardan foydalanib, badiiy tajriba va madaniy almashinuv chegaralarini kengaytirib, jamiyatning madaniy gobelenini boyitadi.
Fan-texnikaviy taraqqiyot inson hayotining turli jabhalariga, jumladan, nizolarni hal qilish, oziq-ovqat xavfsizligi, ijtimoiy adolat, ruhiy salomatlik va demokratiyaga to'xtalib, jamiyatni o'zgartirish uchun keng ko'lamli ta'sir ko'rsatadi. Innovatsiyalar, hamkorlik va dalillarga asoslangan qarorlar qabul qilish kuchidan foydalangan holda, jamiyatlar dolzarb muammolarni hal qilishlari va barcha uchun yanada mustahkam, qamrab oluvchi va barqaror kelajakni qurishlari mumkin.
|
| |
