|
Guruh Mavzu: O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari
|
| Sana | 24.05.2023 | | Hajmi | 1.94 Mb. | | #63952 |
Bog'liq Beyjanov Umidbek Shavkatovich (Davlat tilida ish yuritish) местоимения доклат, e9e8155f-d144-419a-a6ad-6013d43f2c98 (1), Tema. Jambıl aǵa, 9-амалий иш, 1042058, 2-Ma\'ruza, Kuritish jarayoni ob’ektini avtomatlashtirish, Sobirov Asadbek 704-19 tjb, LTE, Chapter one, amaliy fan Mirzo ulug’bek nomidagi O’zbekiston milliy universiteti “Amaliy matematika” fakulteti “Kompyuter ilmlari va Dasturlash texnologiyalari” yo’nalishi 110-20 guruh O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari Bajardi: Beyjanov U. Tekshirdi: Ibragimov X. Yozuv tamoyillari Orfografiya. Orfografiya (yunon. orphos - «to‘g‘ri», grapho - «yozmoq») - so‘z o‘zak-negizi va qo‘shimchasini yagona tarzda yozish haqidagi qoidalarni o‘rganuvchi tilshunoslik sohasi. Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xos, orfoepiya va alifbo (grafika) bilan uzviy bog‘liq. Bu bo‘limda so‘zning tovush tarkibi, so‘z va uning morfologik tarkibi imlosi, qo‘shib yoki ajratib yozish, bosh harflarni qo‘llash qoidalari, bo‘g‘inga ajratish, satr ko‘chirish qoidalari o‘rganiladi. Orfografiya qoidalari til va jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq ravishda yangilanib borishi mumkin. O‘zbek yozuvi uchun hozirga qadar ikki marta imlo qoidasi tasdiqlangan: - 1956-yil tasdiqlangan kirill yozuviga asoslangan o‘zbek yozuvi imlo qoidalari.
- 1995-yil 24-avgustda tasdiqlangan lotin alifbosiga asoslangan o‘zbek yozuvi imlo qoidalari
Fonetik tamoyil - chiq+gan – chiqqan, ko‘k+ga – ko‘kka;
- og‘iz+im – og‘zim, burun+im – burnim, shahar+im=shahrim;
- yoza oladi (yozoladi), kela oldi (keloldi).
Sheva va ayrim shaxslarning nutqidagi xilma-xillikni hisobga olmaganda ham, og‘zaki nutq tovushlarining bir-biriga ta’sir qilishi natijasida so‘z tarkibida turli xarakterdagi juda ko‘p o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu xilma-xillikning hammasi ham orfografiyada aksini topaverganda juda bir xillikni ta’minlab bo‘lmas edi. Yozuvda bunday nuqsonlarga barham berish uchun orfografiyaning yuqorida sanab o‘tilgan prinsiplari joriy qilindi. Bulardan fonetik prinsipga asosan, so‘zlar jarayoni fonetik jihatdan qanday eshitilsa, xuddi shunday yoziladi. Morfologik yozuv (tamoyil) - –di; ketti emas ketdi, ichti emas ichdi;
- -b(-ib); aytipti emas aytibdi, kulub emas kulib;
- -nchi(-inchi), -l(il); uchunchi, tug‘uldi emas, uchinchi, tug‘ildi yoziladi.
- -gan; tushkan emas tushgan
Tildagi so‘zlarning ko‘pchiligi aytilishi yozilishidan farqlanuvchi so‘zlar hisoblanadi. M: maktab-maktap, avlod-avlot, barg-bark, past - pas va b. Shuningdek, ayrim so‘zlarga qo‘shimcha qo‘shilgach, aytilishi yozilishidan farqlanishi mumkin. “Imlo qoidalari"ga qo‘shimcha izoh ё, ю, я harflari o‘rniga qaysi harflarni yozish ular bajaradigan vazifaga bog‘liq: O‘zbek kirill alifbosidagi ayrim harf va belgilar o‘zbek lotin alifbosida quyidagicha aks ettiriladi ь belgisi: - ikki tovushni (y + unli) ifodalashga xizmat qilsa, yo, yu, ya harflari yoziladi: ёмғup —yomg‘ir, заём — zayom;ютуқ— yutuq, юрист— yurist; яхши — yaxshi, ядро — yadro kabi;
- o‘zidan oldin kelgan undoshning yumshoq ekanini ko‘rsatishga xizmat qilsa, ikki xil:
- a)asosan bir harf: ё harfi o‘rniga o harfi, ю harfi o‘rniga u harfi, я harfi o‘rniga a harfi yoziladi: стажёр — stajor, бюджет — budjet, фляга —flaga kabi;
- b)so‘zning talaffuzi keskin o‘zgarib ketmasligi uchun qisman ё harfi o‘rniga yo harflari, ю harfi o‘rniga yu harflari, я harfi o‘rniga ya harflari yoziladi: плёнка— plyonka, бюрократ—byurokrat, славян—slavyan kabi.
- undosh tovushning yumshoqligini ko‘rsatsa, yozilmaydi: албом — alьbom, апрель— aprel kabi;
- ayirish belgisi vazifasini bajarsa, ikki xil:
- a) ю,я,е harflaridan oldin kelganida tushirilib, harf o‘rniga yu, ya, ye harflari yoziladi: интервью— intervyu, фортепьяно—fortepyano, премьера — premyera kabi;
- b) o harfidan oldin kelganida belgi o‘rniga y harfi yoziladi: павильон -pavilyon, батальон - batalyon
|
| |
