I BOB. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtrish texnologiyasining asosiy tushunchalari
. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtrishning maqsadi va vazifalari
Sanoatning kimyo, oziq-ovqat va boshqa tarmoqlarining amaldagi korxonalarini zamonaviylashtirish va yangilarini yaratish ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishning turli masalalarini hal qilish bilan bog’liq katta hajmdagi ishlarni bajarishni ko‘zda tutadi. Avtomatlashtirish tizimlarini ishlab chiqish va bevosita ishlab chiqarish jarayonlariga joriy qilish — ko‘p bosqichli jarayondir. Unga ilmiy tadqiqot, loyihalash va montaj-sozlash ishlari, shuningdek, ishlatish jarayonida avtomatlashtirish tizimlarining ishonchli ishlashini ta’minlovchi tadbirlar majmuasi kiradi.
Zamonaviy ishlab chiqarishning ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlash- tirishda hal qilinadigan masalalar mutaxassislardan turli avtomatlashtirish asboblarining tuzilish va ishlash prinsiplarini, avtomatik tizimlarning turli ko‘rinishlari va sinflarini yasash metodlarini bilishni ham, texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish sohasidagi ishlar bilan birga aniq va bir qiymatli almashish mumkin boigan umumiy texnik tilni egallashni ham talab qiladi.
Bu biror texnologik jarayonini avtomatlashtirishning mantiqiy hisoblangan va texnik jihatdan asoslangan tizimining avtomatlashtirish tizimlarini montaj qilish, sozlash va ishlatish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar uchun birday tushunarli boiadigan tilda ifodalanishi kerak demakdir. Bunda barcha mutaxassislarda yaratilayotgan avtomatlashtirish tizimining asbob bilan ta’minlanishi, berilgan rostlash qonunlarini amalga oshirish, asboblarni va avtomatlashtirish vositalarini montaj qilish usullarini, impulsli va buyruq liniyalarini, va manba liniyalarini o ‘tkazish sohasida tushuncha yagona bo’lishi kerak.
Bu, bir so‘zdan tushunishga, masalan, montaj ishlarida ishlovchilar tizimni ishlab chiqish yoki ishlatish jarayonida montajchilarning bevosita ishtirokisiz
qay tarzda erishish mumkin Bunday bir-birini tushunish maxsus ishlab chiqiladigan texnik hujjat vositasida ta’minlanadi, bu hujjat texnologik jarayonni avtomatlashtirish loyihasi deyiladi.
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtrish, yani, avtomatizatsiya, iste'molchilar tomonidan kuchli o'tkazmalarga, data analiziga va boshqa jarayonlarga yo'naltirilgan jarayonlarni otomatik holatga o'tkazishni anglatadi. Bu, kompaniyalar va tashkilotlar uchun muhimdir, chunki avtomatik boshqaruvning qo'llanilishi, holatni o'rganish va yangilanishlar ko'proq vaqt va moliyaviy resurslar tejashini ta'minlaydi. Quyidagi jarayonlar avtomatlashtrish uchun potensial mavzular bo'lib, ularga misol qilish mumkin:
1. Mahsulot ishlab chiqarish: Mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari, masalan, qurilish, avtomobillar ishlab chiqarish va boshqa turi-tumanli ishlab chiqarish jarayonlari, avtomatik holatga o'tkazish uchun o'zgaradi. Bu, har bir qadamni kuchli robotlar yoki texnologik tizimlar orqali o'tkazish bilan ta'minlanishi mumkin.
2. Tovar tayyorlash va yetkazib berish: Tovarlar tayyorlash va yetkazib berish jarayonlari avtomatizatsiyani o'rganish uchun yomon emasdir. Bu jarayonlarda kuchli robotlar, barqaror tizimlar va o'tomatik tashqi kommunikatsiya tizimlari ishlatilishi mumkin.
3. Marketing va savdo: Savdo jarayonlari, masalan, onlayn do'konlar va savdo tizimlari, o'zlarini avtomatizatsiya qilish uchun o'zgaradi. Mijozlar tajribasini oshirish uchun personalizatsiya, avtomatik mijozlar mijozlar ma'lumotlari va reklama tizimlari yordamida taqdim etiladi.
4. Ma'lumotlar analizi va imkoniyatlari: Ma'lumotlar analizi va imkoniyatlari, tadbirkorlar uchun muhim hisoblanadi. Bu jarayonlarda, avtomatik ma'lumotlar tahlili tizimlari va ma'lumotlar analizi algoritmlari, ma'lumotlar olish va tahlil qilish jarayonlarini avtomatiklashtirishga yordam berishi mumkin.
5. Korxonalar boshqarish va huquqiy masalalar: Korxonalar boshqarish va huquqiy masalalar, masalan, hisobotlar, huquqiy imtiyozlarni boshqarish, maslahatlar va to'lov jarayonlari, avtomatiklashtirish uchun ideal platformdir. Bunday jarayonlar, avtomatik hisobotlar tizimlari va boshqa huquqiy dasturlar yordamida avtomatiklashtirilishi mumkin.
6. Ishchi resurslarini boshqarish: Ishchi resurslarini boshqarish jarayonlari, masalan, ishchi to'lovlarini va ish haqini hisoblash, ishchi vakansiyalari e'lon qilish va ishchilar bilan muloqot jarayonlari, avtomatik holatga o'tkazish uchun yaxshi imkoniyatlar beradi. Bu jarayonlar, kuchli HR tizimlari va boshqa avtomatlashtirishlar yordamida amalga oshirilishi mumkin.
7. Xaridor xizmatlari: Xaridor xizmatlari jarayonlari, masalan, qo'ng'iroq xizmatlari va texnik xizmatlar, avtomatik holatga o'tkazish uchun qulaydir. Bu turlar jarayonlarda, avtomatik javob tizimlari, chatbotlar va boshqa avtomatik tizimlar yordamida xaridorlarga shirinliklar taqdim etilishi mumkin.
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtrish, bu jarayonlardagi xatolar sonini kamaytirish, boshqaruvni yaxshilash, mijozlarga yaxshi xizmat ko'rsatish va ishga qiziqishni oshirish yordamida, tadbirkorlarga yuqori darajada foyda keltiradi.
1.2 Texnologik jarayonlarni avtomatlashtrishning bosqichlari
Yangi sanoat ob’ektlarini qurish va mavjud korxonalarni qayta qurish loyiha asosida amalga oshiriladi. Loyiha texnikaviy xujjatlarning kompleksidan iborat bo’lib, bularga ob’ektni qurish yoki qayta qurish zaruriyatini prinsipial tarzda asoslovchi yozuvlar, nostandart uskunalarni tayyorlash uchun lozim bo’lgan, shuningdek, hamma turdagi qurilish-montaj va sozlash ishlarini amalga oshirish uchun kerak bo’lgan hisoblashlar va chizmalar kiradi.
Qurilayotgan ob’ektning murakkabligiga qarab loyiha ma’lum qismlardan iborat bo’ladi. Loyihada texnika-iqtisodiy, texnologik, qurilish, santexnika, elektr, avtomatika kabi qismlar bo’lishi mumkin. Avtomatlashtirish loyihasining bir bo’limi bo’lgan texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatik rostlash hamda boshqarish qismini shu sohaga ixtisoslashtirilgan tashkilot yoki texnologik loyihalash institutining avtomatlashtirish bo’limi (guruxi) amalga oshiriladi. Bu loyiha texnologik jarayonlarning rasional ishlashini va uskunalar ishidagi xavfsizlikni ta’minlovchi nazorat o’lchov asboblarini, rostlagichlar, avtomatika va signalizasiya qurilmalarini, loyihalashtirilayotgan ob’ektda ishlatiladigan texnikaviy xujjatlarni o’z ichiga oladi.
Loyihalashni bajarishda loyihaning texnologik qismini tuzuvchi tashkilot va yoki buyurtmachi bergan topshiriq asos bo’lib xizmat qiladi. Ayrim vaqtlarda topshiriqni tuzishda avtomatlashtirish loyihasini bajaruvchi tashkilot ham jalb etiladi. Loyihalash topshiriqlariga quyidagilar kiradi: a) loyihalashtirilayotgan ob’ektning tarkibi, texnologik jarayonning qisqacha bayoni, qurilma va uskunalarning xarakteristikasi; b) atrof-muhitning xarakteristikasi ko’rsatilgan holda nazorat qilinadigan va rostlanadigan kattaliklarning natijasi; v) nazorat qilish va rostlashda ruxsat etilgan xatolar va asboblarning funksional belgilari.
Nazorat, avtomatik rostlash va boshqarish sistemalarini loyihalash maxsus ko’rsatmalariga muvofiq amalga oshirilishi mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish sistemalarini loyihalash bosqichida boshqarishning texnologik ob’ektlari (BTO) mufassal tahlil qilinishi kerak. Bunda tahlil sistemasi bo’lishi, ishlab chiqarish jarayonini texnik jihozlash va texnologiya, xomashyo va tayyor mahsulot sifati, jarayonini boshqarishni tashkil etish nuqtai nazaridan tadqiq etishni ko’zda tutish lozim. Tahlil jarayonida aniq ishlab chiqarishning texnologik jarayonlari o’rganiladi, jarayonni ifodalovchi kattaliklar aniqlanadi, ular orasidagi o’zaro bog’lanish topiladi.
Hozirgi paytda ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish sistemalarining jihozlanishining turli darajada bo’lishi bilan ifodalanadi. Texnologik boshqarish ob’ektlari – agregatlar, qurilmalar, ishlab chiqarish tizimlari va sexlari- markazlashgan avtomatlashtirish sistemalari bilan borgan sari ko’proq jihozlanmoqda.(18.2-rasm,b) Bu sistemalarda markaziy boshqaruv pultiga (MBP) ob’ekt to’g’risidagi barcha axborot chiqariladi. Markazlashtirilgan sistemalardan ishlab chiqarishlarda foydalanish tajribasi quyidagi ko’rinishdagi bir qator kamchiliklarni aniqladi: avtomatlashtirish sistemasining ishlashi ishonchliligi MBPida xatolarni tuzatish mumkin bo’lmaganligi tufayli pasaydi; MBPni va aloqa liniyalarini texnik jihozlashga ketadigan xarajatlar oshdi, bu MBPdagi barcha operativ axborotning to’planishiga bog’liq MBPda ta’mirlash va profilaktika ishlarni bajarish kunu-tun ishlovchi uzluksizTJli korxonalar uchun murakkablashdi.
Sanab o’tilgan kamchiliklar markazlashgan ikki sathli avtomatlashtirish sistemalarini ishlab chiqish uchun asos bo’ladi. (18.2-rasm, v) ularda MBP markazlashmagan sistemalardagi kabi ana shu vazifalarni amalga oshiruvchi shaxsiy boshqarish punktlarini to’ldiradi. MBPda (yuqori daraja) BTO (boshqarishning texnologik ob’ektlari) haqidagi axborotga ishlov beriladi va BTOning ayrim agregatlari ish rejimini o’zgartiruvchi komandalar shakllanadi.
Ko’pchilik zamonaviy korxonalarni kiritish mumkin bo’lgan murakkab ob’ektlarni markazlashgan avtomatlashtirish sistemalari MBPga kelayotgan katta hajmdagi axborotga ishlov berish va tahlil qilish uchun hisoblash texnikasi (XT) vositalaridan foydalanish darajasiga qarab keng tarqalmoqda. BTO haqidagi axborotning MBPda to’planishi undan ob’ektni optimal boshqarishni amalga oshirish uchun operativ foydalanishga imkon beradi, bu faqat texnologik qurilmaning umumdorligini va ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini oshirib hamda xom ashyo isrofini kamaytiribgina qolmay, balki boshqaruvni yangicha tashkil etishni ham – texnik iqtisodiy ko’rsatgichlarni operativ hisoblashni, ayrim ishlab chiqarish agregatlarining va umuman korxonaning ishini muvofiqlashtirishni ta’minlaydi. Tuzilish sxemasida avtomatlashtirish sistemalariga ega bo’lgan XT vositalari texnologik jarayonlarning avtomatik boshqarish sistemalari (TJABS) deyiladi.
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish sistemalarini loyihalash bir va ikki bosqichda bajariladi. Ikki bosqichli loyihalashda texnikaviy loyiha (TL) tuzilib, ikkinchi bosqichda ishchi chizmalar (ICH) yaratiladi. Bir bosqichli loyihalashda ikkala bosqich birlashtirilgan bo’lib, buni texnik ishchi loyiha (TIL) deyiladi. Bir bosqichli loyihalash ancha qulaydir. Bu holda sodda ob’ektlarning avtomatlashgan sistemalari loyihalarini tuzish va murakkab bo’lmagan tipaviy loyihalarni joriy etish yoki iqtisodiy jihatdan tejamli individual loyihalarni qayta ishlatish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Texnologik jarayonlarning avtomatlashtirish sistemalarini hisoblash mashinalarini ishlatib loyihalashtirishda, shuningdek, yangi o’zgartirilmagan, yoki juda murakkab texnologiyali ishlab chiqarish, yoxud yangi uskunalar ishlatilgan ob’ektlarni avtomatlashtirishda yuqorida ko’rsatilgan loyihalashtirish bosqichlaridan avval ilmiy-tekshirish yoki tajriba konstruktorlik ishlari amalga oshiriladi, ularning natijalaridan esa loyiha tuzishda foydalaniladi.
Texnikaviy loyihani yaratish jarayonida avtomatlashtirish sistemalarining hajmi, tuzish asoslari va ularni amalga oshiruvchi texnikaviy vositalarning komplekslarini tanlashni asoslab berish, shuningdek, avtomatlashtirish sistemalarining smeta narxlarini aniqlash lozim. Bundan tashqari, texnikaviy loyiha bosqichlarida texnologik jarayonlar va asosiy texnologik uskunalarning avtomatlashtirish shartlariga muvofiqlik masalalari ko’riladi va lozim topilsa, avtomatlashtirishga mos sharoit yaratish maqsadida ularni modernizasiyalash yoki qayta kurish uchun tadbirlar kuriladi.
Ishchi chizimlarni yaratishda shchit va pultlarni tayyorlash, avtomatlashtirish vositalari va asboblarini tanlash hamda buyurtma, shuningdek, kurilish va montaj ishlarini amalga oshirish uchun etarli bo’lgan texnikaviy loyihaning vazifalari aniqlanadi va detallashtiriladi. Avtomatlashtiri sistemalari ishchi chizmalarining oshirish imkonini berishi va montaj maydonidan tashqarida tayyorlangan bloklardan foydalanilishni xam qamrab olishi lozim.
Texnik loyihada quyidagi xujjatlar ishlab chiqiladi: texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish sxemalari, shchitlar, pultlar va XT vositalarini joylashtirish rejalari; avtomatlashtirish asboblari va vositalari, XT vositalari, shchitlar, pultlar, elektroapparaturalar, montaj qilish buyumlari va boshqalarning buyurtma xujjatlari, tushuntirish xati.
Ishchi chizmalarni bajarish bosqichida qarorlar aniqlashtiriladi. Bu bosqichda nazorat, avtomatik rostlash, boshqarish, signalizasiya va manbaning prinsipial elektr va pnevmatik sxemalari ishlab chiqiladi; shchit va pultlarning umumiy ko’rinishlari; shchit va pultlarning montaj qilish sxemalari; tashki elektr va trubali o’tkazgichlarning sxemalari; asboblarning, avtomatlashtirish vositalarining, XT vositalarining, elektroapparaturaning, shchitlar va pultlarning, kabellar va o’tkazgichlarning, montaj qilish materiallari va buyumlarning buyurtma spesifikasiyalari ishlab chiqiladi.
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish sistemalarini loyihalashda loyiha xujjatlarining sifatini oshirish, ularning hajmini va muddatini qisqartirish uchun avtomatlashtirish sohasida ilg’or sanoat tajribalarini o’zida mujassamlashtirgan instruktiv va normativ materiallarga asoslanish, shuningdek, umumsanoat va tarmoq xarakteriga ega bo’lgan normativ materiallardan foydalanish kerak. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish sistemalarining loyihalarini yaratishda tipaviy loyihalar, echimlar, konstruksiyalar va shu kabilardan maksimal darajada foydalanish kerak.
Avtomatlashtirish sistemalarini loyihalash murakkab va mexnat talab jarayon bo’lsa, unda ijodiy ish tipaviy loyihaviy echimlardan foydalanish bilan qo’shib olib borilgani uchun ko’pchilik jamoalarning kuchi avtomatik loyihalash sistemalarini (ALS), avtomatlashtirish sistemalarini ishlab chiqish bilan bog’liq masalalarni hal etishga qaratilgan. Bunda ALS deganda loyihalashning turli bosqichlarida masalalarni bosqichma-bosqich hal etishni ta’minlovchi EHMlar uchun hisoblash programmalari tuplami tushuniladi. Bu ishlarni bajarishning birinchi bosqichi tarmoq loyiha tashkilotlarida tarmoqda foydalaniladigan avtomatlashtirishning texnik vositalari nomenklaturasini aks ettiruvchi axborot hisoblash bazasini yaratish hisoblanadi.
Hozirgi paytda avtomatlashtirish sistemalarini loyihalashning noijodiy qismi ma’lum darajada formalashtirilgan va zamonaviy XT vositalaridan foydalanib hal qilinmoqda, avtomatlashtirish elementlari va vositalarini hisoblash, AXVini tahlil va sintez qilish, loyihalashning matn va chizma qismlarini rasmiylashtirish. Loyihalashni avtomatlashtirish, loyihaviy xujjatlarni ishlab chiqish muddatlarini kamaytiradi va uning sifatini oshiradi.
Texnologik ob’ektlarni avtomatlashtirish darajasini
aniqlash va baholash
Avtomatlashtirish darajasi texnologik ob’ektni boshqarish bo’yicha insonning ishtirokisiz, avtomatik bajariladigan mexnat ulushini ifodalaydi. Uni miqdoriy baxolash K ko’rsatgichi orkali amalga oshiriladi.bu ko’rsatgichdan foydalanishda amaldagilani avtomatlashtirish va qayta kurilayotgan BTOni avtomatlashtirish bo’yicha olib borilayotgan ishlarning asosiy yunalishini rejalashtirish holatini tahlil qilish mumkin.
Boshqarish funksiyalari
1. Texnologik parametrlaarni nazorat qilish 0.9
2. Xom ashyo, yarim fabrikat va maqsadga karatilgan mahsulot sifati parametrlarni nazorat qilish 0.9
3. Texnologik parametrlarni kayd etish 0.7
4. Asosiy qurilma holatini nazorat qilish 1.0
5. Texnik vositalar majmuasi(TVM) mexnat kobiliyatini nazorat qilish 1.0
6. Texnik- iqtisodiy ko’rsatkichlar (TIK)ni hisoblash 0.8
7. Texnologik holatlar tahlili 0.7
8. Ishga tushirish va tuxtatish 0.8
9. Texnologik jarayonni boshqarish 0.9
10.Texnologik jarayonni optimallashtirish 0.9
11. Texnologik jarayonni olib borish sifatini baxolash 0.7
12. Kushni va yuqori darajadagi boshqaruv bilan axborot almashish 0.7
Texnologik obyektlarni avtomatik holatga o'tkazishning darajasi, ushbu obyektlarni avtomatlashtirish jarayonining o'zini muvaffaqiyatli bajarishga qaratilgan natijalariga bog'liq. Ushbu daraja odatda, texnologik obyektlarni qanday ko'rsatkichlar bilan baholash kerakligiga bog'liqdir.
Texnologik obyektlarni baholash uchun ko'rsatkichlar quyidagilardir:
1. Ishga tushiriladigan narsalar soni: Ushbu ko'rsatkich, obyektlarni avtomatlashtirishning darajasini o'rganish uchun muhimdir. Agar bir tadbirkor avtomatlashtirilgan jarayonlarning bir qismini bajarib yuborsa, bu darajani "yarmi avtomatik" deb yuritish mumkin. Agar bir tadbirkor barcha jarayonlarni avtomatik holatga o'tkazgan bo'lsa, bu "to'liq avtomatik" deb yuritiladi.
2. Muvaffaqiyat ko'rsatkichlari: Muvaffaqiyat ko'rsatkichlari, avtomatlashtirish jarayonlarining o'zlarining muvaffaqiyat darajasini o'rganish uchun yaxshi ko'rsatkichlardir. Bu, avtomatlashtirishning qanday darajada bajarilishini o'rganishga yordam beradi.
3. Xatolar soni: Xatolar soni, avtomatlashtirish jarayonlari tomonidan qaytarilgan xatolar sonini aks ettiradi. Bu son ko'p bo'lsa, avtomatik jarayonlar muvaffaqiyatsiz bo'ladi.
4. Vaqtni tejash: Obyektlarni avtomatik holatga o'tkazishning darajasini aniqlash uchun vaqt ko'rsatkichlaridan foydalanish ham muhimdir. Agar obyektlar tez vaqtda avtomatik holatga o'tkazilgan bo'lsa, bu muvaffaqiyatning bir ko'rsatkichi deb hisoblanadi.
5. Obyektlarning holati: Texnologik obyektlarning yopish, ishlash, yangilash va boshqa holatlari avtomatlashtirilishi mumkin. Obyektlarning holati avtomatik holatga o'tkazishning darajasini tushuntiradi.
|
