• 1. Shifratorlarlar Jamiyatning rivojlanishi turli texnik vositalar yordamida ma’lumotlarni uzatish, qabul qilish va qayta ishlash bilan bevosita bog‘liq. Ma’lumot
  • Ikkilik kodi
  • Shifratorlar va deshifratorlar




    Download 265,05 Kb.
    Pdf ko'rish
    bet1/3
    Sana12.01.2024
    Hajmi265,05 Kb.
    #135909
      1   2   3
    Bog'liq
    Shifratorlar va deshifratorlar



    MAVZU: 
    SHIFRATORLAR VA DESHIFRATORLAR
    Reja: 
    1. Shifratorlar 
    2. Deshifratorlar 
    Tayanch so’z va iboralar: Raqamli tizimlar, kombinatsion sxema, 
    ketma-ketli, shifratorlar, deshifrator, to‘la shifrator, to‘liqmas shifrator. 
    1. Shifratorlarlar 
    Jamiyatning rivojlanishi turli texnik vositalar yordamida ma’lumotlarni 
    uzatish, qabul qilish va qayta ishlash bilan bevosita bog‘liq. 
    Ma’lumot - umumilmiy tushuncha bo‘lib, insonlar o‘rtasida, inson va 
    avtomat o‘rtasida, avtomat bilan avtomat o‘rtasida ma’lumotlar almashishni o‘z 
    ichiga oladi. Quvvat olish, qayta ishlash, uzatish va qo‘llash yuzasidan material 
    va ma’lumotlarni insonning bevosita ishtirokisiz, avvaldan belgilangan dastur 
    yordamida bajaruvchi qurilma - avtomat deb ataladi. 
    Ma’lumotlar almashinuvi uchun u dastlab kodlangan bo‘lishi kerak. 
    Kodlash deganda ma’lumotni simvollar (belgilar) ketma-ketligi yordamida 
    ifodalash tushuniladi. Insonlar o‘rtasida qog‘oz ko‘rinishi- dagi ma’lumotlar 
    almashinuvi keng tarqalgan bo‘lib, unda asosan raqamlar (0,1,2, ... 9), harflar 
    (— o‘zbek va 26 lotin), mahsus belgilar («+», «-», «•», «=», «%» va h.k.) 
    qo‘llaniladi. Bunda har bir ma’lumot uchun ma’lum belgilar kombinatsiyasi mos 
    keladi. 
    Raqamli texnikada ma’lumotlarni uzatish va qayta ishlash uchun shartli 
    ravishda nol va bir deb ataluvchi, atigi ikkita o‘zgarmas kuchlanish qiymati bilan 
    ifodalanuvchi elektr signallar hizmat qiladi. Shuning uchun raqamli qurilmalar 
    yordamida qayta ishlanayotgan ma’lumotni kodlash uchun ikkilik yoki raqamli 
    kodlar qo‘llaniladi. Ikkilik kodi - bu ikkilik o‘zgaruvchi qiymatlarining ketma-
    ketligi. 
    Ikkilik kodini tuzishda atigi ikkita simvol qodlanilishiga qaramay 
    ixtiyoriy sonning turlicha kodlarini tuzish mumkin. Ba’zi kodlarda ketma-ketlik 
    bir-biridan razryadlar soni yoki uzunligi bilan farqlansa, ba’zilarida ular tuzilgan 


    qoidalari bilan farqlanadi. Birinchi holda kod, umuman olganda ikkilik sanoq 
    tizimda yozilgan butun son bo‘lib, bunday kodlarda katta uzunlikdagi cheksiz 
    nol va birlar ketma-ketligi ishtirok etishi mumkin. 
    Arifmetik amallarni bajarishda teskari, qo‘shimcha ikkilik-o‘nlik va 
    ikkilik kodining boshqa turlarini tadqiq etish maqfsadga muvofiqdir. Ularni 
    qo‘llaganda o‘zgartirgich elektr signallarini maksimal soddalashtirish va 
    amallarni bajarish vaqtini kamaytirish mumkin. 
    Kodlarning boshqa gurui raqamli tizimlarda, masalan, xotira 
    qurilmalarning maxsus yacheykalarining ishdan chiqishi sababli yuzaga 
    keladigan nosozliklarni aniqlash va tuzatish kabi muammolarni yechishga 
    yordam beradi. Ular ortiqcha kodlar deb ataladi. Bu kodlarda faqat bitta razryad, 
    yoki umumiy holda bir nechta razryadlar ham bir, qam nol qiymat olishi 
    mumkin, lekin qolgan boshqa razryadlar nolga teng bo‘lgan, belgilangan 
    qiymatga ega bo‘ladilar. Mazkur kodlar n dan 1, n dan 2 va shu kabi deb 
    ataladilar. Bundan kodlarga «10 dan 1» (10ta simvoldan faqat bittasi bir 
    qiymatiga ega bo‘lishi mumkin), «5 dan 2» (beshta simvoldan ikkitasi doim 
    birga teng qiymatga ega), juft yoki toqlikni tekshiruvchi kodlar, Heming kodlari 
    misol bo‘la oladilar. 
    Raqamli tizimlar, umuman olganda, tashqi muqit bilan doim periferiya 
    (tashqi) qurilmalar orqali boqlangan bo‘lib, uchta guruga bo‘linadi: 
    - inson va mikro EHM o‘rtasida aloqa o‘rnatuvchi qurilmalar (klaviatura, 
    yozuv mashinkalari, simvolli va grafik displeylar, o‘quvchi avtomatlar va h.k.); 
    - boshqaruv obyektlari o‘rtasida aloqa o‘rnatuvchi qurilmalar (turli 
    datchiklar va ijro organlari, datchiklardagi analog signallarni raqamli signalga 
    o‘giruvchi va ma’lumotlarni ijro organlariga uzatishda qaytadan o‘girish 
    qurilmalari); 
    - katta hajmdagi tashqi xotira qurilmalari (XQ) (magnit tasmalari va 
    disklardagi XQlari, silindrik magnit domenlari va zaryad aloqali asboblardagi 
    xotira). 


    Tashqi XQlarining ko‘pchiligi insonga EHM bilan unga jo‘n bo‘lgan 
    so‘zlar va o‘nlik sonlar tilida muloqatga kirishga imkon berganligi uchun, tashqi 
    HXlarida ma’lumot bir turdan ikkinchisiga o‘giriladi, chunki qayta 
    ishlanayotgan ma’lumotlar, dastlabki berilganlar va olinayotgan ma’lumotlar 
    hisob mashinalari yordamida ikkilik sanoq tizimida kodlanayotgan turli fizik 
    holatlar ko‘rinishda ifodalanadi. Bu vazifani kod o‘zgartirgichlari deb ataluvchi 
    kombinatsion raqamli sxemalar amalga oshiradi. Kod o‘zgartirgichlammg 
    hususiy holi bo‘lib shifratorlar va deshifratorlar qisoblanadi. 
    O‘nlik, sakkizlik yoki o‘noltitalik sanoq tizimidagi raqamlarni ikkilik yoki 
    ikkilik-o‘nlik kodga o‘zgartiruvchi kombinatsion mantiqiy qurilma - shifrator 
    yoki koder deb ataladi. 
    Shifrator m ta kirish va n ta chiqishga ega bo‘lib, kirishlardan biriga 
    berilgan signalni chiqshda n - razryadli parallel kodga o‘zgarti- radi. Agar 
    shifrator n ta chiqishga ega bo‘lsa, u holda, uning kirishlari soni 2
    n
    dan kam 
    bo‘lmasligi kerak. 2
    n
    kirish va chiqishga ega bo‘lgan shifrator to’liq , agar 
    shifrator kirishlari soni 2
    n
    dan kam bo‘lsa, u to’liq emas deb ataladi. Shifrator 
    chiqishlari soni doim kirishlari sonidan kam bo‘lganligi sababli, aloqa liniyalari 
    cheklangan hollarda turli qurilmalar o‘rtasida ma’lumot almashish uchun ham 
    qo‘llaniladi. 
    0 dan 9 gacha bo‘lgan o‘nlik raqamlarni ikkilik-o‘nlik kodiga o‘girishda 
    shifrator qanday ishlashini ko‘rib chiqamiz. O‘nlik raqamlarni ikkilik-o‘nlik 
    kodiga o‘girishda (yoki aksincha hollarda) har bir o‘nlik raqam to‘rtta ikkilik 
    raqam bilan almashtiriladi. O‘nlik raqamlar mos ravishda boshqaruv pultining 
    i=0,1,2...9 sonlarini bosish orqali kiritilayotgan bo‘lsin. Shifrator holatini 
    haqiqiylik jadvali (2-jadval) yordamida tadqiq etish mumkin. Bunday 
    shifratorning to‘liq haqiqiylik jadvali turli kirish o‘zgaruvchilari uchun (2
    10
    -
    10)=1014 ta kombinatsiyadan tashkil topgan bo‘lishi kerak edi. Mazkur shifrator 
    ishi davomida qo‘llanilmaydigan turli mantiqiy o‘zgaruvchilar to‘plamini olib 
    tashlash hisobiga, chiqishdagi o‘zgaruvchilar soni to‘rttagacha qisqartirilgan. 


    Mazkur shifratorning kirishlari soni 2
    n
    =16 dan kam bo‘lganligi sababli, u 
    to‘liq emas qisoblanadi. Shifrator bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan 4 ta chiqishga 
    ega bo‘lib, uning holati to‘rtta MAFdan tashkil topgan tizim bilan ifodalaniladi. 
    Shifrator ishi mantiqini ifodalovchi MAF tizimini, 2-jadvaldan foydalanib hosil 
    qilamiz 
    Q
    3
    = X
    8
    + X
    9

    Q
    2
    = X
    4
    + X
    5
    + X
    6
    + X
    7

    Q
    1
    = X
    2
    + X 
    3
    + X
    6
    + X


    (3) 
    Q
    01
    = X
    1
    + X
    3
    + X
    5
    + X
    7
    + X
    9
    MAFni aniqlash jarayoni juda sodda: qaysi birga teng bo‘lgan kirish 
    signallarida Qi chiqish birga tengligini aniqlaymiz. Olingan MAF yordamida 
    shifrator quyidagi qonunga asosan ishlashini kuzatishimiz mumkin. Q
    0
    kichik 
    chiqish razryadi ixtiyoriy toq kirishlardan biriga signal berilganda ochilishi 
    kerak, chunki ikkilik sanoq tizimdagi barcha toq sonlar kichik razryadida birga 
    ega. Demak, kichik razryad tashkil etish uchun toq raqamli o‘zgaruvchilar 
    kirishlariga berilgan ko‘p kirishga ega bo‘lgan YOKI sxemasini qo‘llash kerak. 
    Keyingi Qi chiqish razryadi ikkilik sanoq tizimida Qi razryadida birga teng 
    bo‘lganda, ya’ni 2,3,6,7 raqamli o‘zgaruvchilarga ega bo‘lganda ochilishi kerak. 
    Uchinchi chiqish signali Q
    2
    razryadi ikkilik sanoq tizimida uchinchi razryadi 
    birga teng bo‘lganda, ya’ni 4,5,6,7 raqamli o‘zgaruvchilarga ega bo‘lganda 
    ochilishi kerak. Ohirgi Q
    3
    razryadi ikkilik sanoq tizimida to‘rtinchi razryadi 
    birga teng bo‘lganda, ya’ni 8 va 9 raqamli o‘zgaruvchilarga ega bo‘lganda 
    ochilishi kerak. Kirish sinalining birga teng darajasi faqat bir kirishda bo‘lishi 
    mumkin. Kirishlarda bir bo‘lmasa to‘rttala chiqishda nol kodi hosil bo‘ladi. 


    «10 dan 4 ga» shifrator («4 dan 10 ga deshifrator») ning 
    haqiqiylik jadvali 2-jadval 
    (3) tizimga mos keluvchi shifrator mantiqiy tizimi 5-rasmda keltirilgan. 
    5-rasm. Shifrator blok - sxemasi. 
    Raqamli tizimlarda shifratorning qodlanilishi - bu dastlabki ma’lumotni 
    ikkilik tizim tilida klaviaturadan kiritish. Shifrator va uni boshqaruv klaviaturasi 
    shartli belgisi 6-rasmda keltirilgan. Shifratorning berilgan o‘nlik kodiga mos 
    raqamli x kirishlaridan biror klavishasi bosilsa, mantiqiy bir signal hosil bo‘ladi. 


    Tegishli qayta ishlashlardan so‘ng, shifratorning chiqish shinalarida, ikkilik 
    kodda yozilgan raqamga mos keluvchi signallar o‘rnatiladi. 
    6-rasm. Shifrator va uni boshqaruv klaviaturasi. 
    «1» nuqta potensiali mantiqiy bir potensialiga teng. 
    Shunday qilib, shifrator faqat bitta o‘tkazuvchi simga berilgan signalni 
    (masalan, 9-sim) shifrator chiqishda hosil bodadigan parallel ikkilik kodga (bu 
    qolatda 1001) o‘tkazadi. Shifrator faqat bitta kirish signaliga javob berishi 
    uchun, uning sxemasi ustuvor qilib tuziladi. U holda, chiqishdagi signal, signalni 
    qabul qilgan «katta» qirish raqamiga mos kelish kerak. Deylik, signallar bir 
    vaqtning o‘zida 3,4 va 9 kirishlarga berilgan bo‘lsin. Bu yerda 9-kirish katta 
    raqamga ega bo‘lib, ustuvorlikka ega, shuning uchun shifrator chiqishidagi kod 
    - 1001 bo‘ladi. Shu sababli ustuvor shifrator mikrosxemalarida qo‘shimcha 
    mantiqiy elementlar ko‘zda tutiladi. Ustuvor shifrator analog-raqamli 
    o‘zgartirgich va mikroprotsessorli tizimlarda qo‘llaniladi. 

    Download 265,05 Kb.
      1   2   3




    Download 265,05 Kb.
    Pdf ko'rish