G’IJJAK IJROCHILIK MAKTABLARI VA USLUBLARI PROFESSIONAL
USTOZLAR TALQINIDA
Qosimov Faxriyor Paxlavon o’g’li
faxriyorqosimov@gmail.com
O’zbekiston davlat konservatoriyasi
Аnnotatsiya: Ushbu maqola O‘zbekistonda g‘ijjak cholg‘usi ijrochiligi
uslublarining turfa - xilligi, amaliyoti masalalarini tarixan hamda g‘ijjakchi ustozlar
maktabi silsilasida chuqur o‘rganib, ilmiy yoritib berilgan. Tadqiqotning muhim jihati
shundaki, nazariy-uslubiy jihatdan yoritib berilgan ko‘rsatmalar ijro mobaynida
ustozlar maktabi va hududiy uslublarni bir-biridan farqlagan holda g‘ijjak
ijrochiligini mukammal o‘rganishga yordam beradi.
Kalit so‘zlar: G‘ijjak, tabulatura, Martle, Spiccato, Pissikato, Arco, Flageolet,
Nola, Molish, ko‘nikma, ijrochilik maktablari, Andijon, Buxoro, Xorazm
GIJJAK PERFORMANCE SCHOOLS AND METHODS IN THE
INTERPRETATION OF PROFESSIONAL TEACHERS
Kasimov Fakhriyor Pakhlavon oglu
faxriyorqosimov@gmail.com
Uzbekistan State Conservatory
Abstract: This article examines in detail and scientifically highlights the issues
of the diversity of styles of playing the gijjak - performance in Uzbekistan, the
practice of the gijjak-performance instrument in the complex of schools of masters of
the gijjak musical instrument. An important aspect of the study is that the theoretical
and methodological illuminated guidelines help to study the performance of the gijjak
perfectly, distinguishing the school of masters and local styles from each other during
the performance.
Keywords: G‘jjak, tabulatura, Nola, Molish, skill, performance schools,
Andijan, Bukhara, Khorezm
Musiqa - bu inson ruhiyatining ozig’i, insonning qalb tubiga yetib boruvchi, o’z
ta’sir kuchi bilan insoniyatni boshqara oladigan yagona omillardan biridir. Shuning
uchun ham barchamizning qalbimizda musiqaga moyillik sezadi. Ushbu moyillikni
mavjlanishida go’daklik chog’imizda onalarimizning aytgan allalaridan to mumtoz
musiqamiz, maqomlar va og’zaki an’anadagi musiqa (folklor)larning o’rni
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022
ISSN 2181-063X
107
http://oac.dsmi-qf.uz
beqiyosdir. O’zbek musiqa madaniyati an’analarga boy, janrlari xilma-xildir. Milliy
musiqamiz va san’atimiz yildan yilga rivojlanib ravnaq topib kelmoqda.
Xususan,
prezidentimiz
SH.M.Mirziyoyevning
2022-yil
2
fevraldagi
“Madaniyat va san’at sohasini yanada rivojlantirishga doir qo’shimcha chora -
tadbirlar to’g’risida”
1
gi qarorning 1-ilovasida maktab o’quvchilariga milliy musiqa
cholg‘ularidan kamida bittasida kuy ijro etish mahorati o‘rgatilishi belgilangan. 4-
ilovasida keltirilishicha, O‘zbek va jahon adabiyotining sara namunalari asosida
maxsus ovoz yozish studiyalarida taniqli san’atkorlarga o‘qitgan holda “Siz sevgan
ijodkordan tuhfa” turkumida audiokitoblar tayyorlash, madaniyat va san’at sohasida
ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-uslubiy manbalarni yaratishni davlat tomonidan qo‘llab-
quvvatlash ham ko’zda tutilgan. Bu esa butun san’at ahli, cholg’u ijrochilari uchun
alohida e’tibordir.
Milliy cholg’ularimiz tanbur, nay, chang, rubob va boshqa cholg’ulardan
taralayotgan xar bir kuy inson yuraging tub tubiga yetib boradi. Ayniqsa G’ijjakning
inson ovoziga yaqin, nozik va dardli tovushi, qochirimlarga boyligi tufayli milliy
mumtoz musiqamizda asosiy o’rin tutadi.
Ko‘pchilik o‘zbek milliy sozlari kabi g‘ijjak cholg‘usi ham Markaziy Osiyo
xalqlari orasida, xususan, o‘zbek, tojik, turkman, shuningdek, kavkaz ozarbayjon
hamda arman xalqlari orasida keng tarqalgan torli-kamonli cholg‘u hisoblanadi.
Dastlabki yaratilgan g‘ijjaklar 3 torli bo‘lib, tuzilishi va sozlanishi boshqacha
bo‘lgan. XX asrning 20-yillarda g‘ijjakning torlari unison sozlana boshladi, 30-
yillarga kelib, diapazoni va ovoz ko‘lamini kengaytirish maqsadida А.I.Petrosyants
tomonidan o‘zbek xalq cholg‘ulari takomillashtirilishi natijasida g‘ijjak soziga to‘rtta
tor joriy qilindi. Skripka andozasidan olingan g‘ijjaklarning torlari kvinta intervali
oralig‘ida joylashtirildi.
Takomillashtirilgan o‘zbek xalq cholg‘ulari orqali XX asrda kirib kelgan
yevropa nota yozuvi asosida musiqa savodini o‘rganish ishlari boshlandi. O‘rta Osiyo
xalqlarida oldin ham nota tabulaturasi bo‘lgan. Аmmo, bu tabulatura saroy va
xonliklarning xususiy mulki hisoblangani sababli oddiy halq bu notalarni o‘zlashtira
olmagan va xalq orasida saroy musiqalarini ijro etish taʼqiqlangan. Alisher
Navoiyning “Majolis un-nafois” asarida aytilishicha, g‘ijjakni chala bilish barcha
saroy sozandalari uchun shart bo‘lgan. O‘rta asrda Alijon G‘ijjakiy, Xo‘ja O‘zbek
G‘ijjakiy kabi sanʼatkorlar mashhur bo‘lgan. Qolaversa, bu tabulatura asosida
maqomlar notaga olingan va aynan 20-asr boshlarida maqom sanʼati “eskilik sarqiti”
deb mumtoz sanʼatni yo‘q qilishga urinishlar boshlangan. Endilikda yevropa notasi
juda sodda misiqiy til bo‘libkirib keldi, uni o‘rganish yosh o‘quvchi va ijrochilarga
qiyinchilik tug‘dirmaydi. Shuninng uchun mohir ijrochilar va musiqashunoslar o‘z
1
http://old.lex.uz/uz/docs/-5849580; Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 03.02.2022-y., 07/22/112/0099-son
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022
ISSN 2181-063X
108
http://oac.dsmi-qf.uz
ilmiy faoliyatini yoritishda, unutilayozgan musiqalarni kelgusi avlodga bus-butun
yetkazish yo‘lida aynan yevropa notasidan foydalana boshladilar.
O‘zbek xalq milliy cholg‘ulari orasida g‘ijjak sozi o‘zining yoqimli ovozi,
mungi, nolishi va inson tovushiga hamohangligi bilan ahamiyatlidir. G‘ijjakda
nafaqat o‘zbek mumtoz kuy-qo‘shiqlarimiz, balki yevropa klassik kompozitorlarining
asarlarini ham ijro etish mumkin. Qiziqarli tomoni, bu sozda hatto xilma-xil qushlar
va hayvonlar ovoziga taqlid qilish ham mumkin.
Havaskorlikdan professional ijrochiga aylanish uchun shogirddan avvalambor
qunt, sabr-toqat, kuch-g‘ayrat, kuchli iroda, musiqiy zehn talab etiladi. Ustozi orqali
shogird musiqiy savodhonligini oshirish bilan birgalikda, ijrochilik ko‘nikmalari
(postanovka, texnika, dinamika, pozitsiya, applikatura kabilar) ni rivojlantiradi.
Demak, professional ijrochi har qanday nota yozuvi, belgilarini tez ilg‘ay olishi
va ijro jarayonida ularni ko‘zdan qochirmasligi, g‘ijjak cholg‘usida ijro etiladigan
turli murakkablikdagi shtrixlarni o‘zlashtirishi va shu orqali har-xil janrdagi asarlarni
ijro qilishga doir ko‘nikmalarni shakllantirib borishi darkor. Shu bilan birga, asarni
ijro qilish paytida har bir barmoq joylashgan tovushga ravon, jozibali va taʼsirchan
sadolarni hamohang qilish ham professional sozandaga qo‘yiladigan talab
hisoblanadi. Bu mezonlarni shu sohaning professional vakillari misolida alohida
ko’rib chiqamiz.
Shunday musiqachilar borki, o‘limdan keyin ham xuddi hayotida bo‘lgani kabi
o‘z ijodi bilan muxlislariga zavq bag‘ishlaydi. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan
artist, g’ijjak cholg’usi ixlosmandi Shuhrat Yo‘ldoshev, xalqning hurmat-ehtiromi ila
“O‘zbek Paganinisi” taxallusiga sazovor bo’lgan mohir sozandalardan biri edi.
Sh.Yo‘ldoshev jahon klassik kompozitorlarining asarlarini xalq cholg‘u asboblarida
ijro etishni cholg‘u ijrochiligida qahramonlik darajasiga yetkazdi. Uning ijro
mahorati nafaqat o‘zbekistonlik, balki xorijlik tinglovchilarni ham o‘ziga rom etdi.
Skripka uchun yozilgan ko‘plab asarlarni mukammal o‘zlashtirgan Sh. Yo’ldoshev
jahonga mashhur skripkachilar: J.Xeyfets, L.Kogan, D.Oistrax, A.Yampolskiylar
tomonidan tahrir qilingan asarlarni deyarli yoddan bilardi, ular xuddi shu asarni qaysi
holatda ijro etganlar, (barmoqlarning lavhada joylashishi) , qanday barmoqlar, (bo'yin
ustidagi barmoqlar to'g'ri joylashtirilgan), qanday zarbalar (ipning ustidagi
kamonning turli harakati) va variantlarni chalkashtirmagan.
Albatta, bunday yuksak marralar bilan O‘zbekistondagi g‘ijak maktabining
professional ijrochiligining asoschilaridan biri bo‘lgan ustozi, xalq cholg‘ulari
ijrochiligi kafedrasi dotsenti Obid Xalmuhamedovni ham unutmaslik kerak. Shuhrat
Yo‘ldoshev ijodiga uning katta mehnati, bilimi, dars berish uslubi, shogird bilan
ishlash qobiliyati ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
2
2
https://ipi1.ru/images/PDF/2017/87/uzbekskij-paganini.pdf Q.Nazirovning maqolasi asosida
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022
ISSN 2181-063X
109
http://oac.dsmi-qf.uz
Quyida professional ijrochi ustozlarning o’gitlari, amaliy bilimlarini
muvofiqlashtirib, mohir ijrochi bo‘lishning boshlang‘ich ko‘nikmalari, g‘ijjak
cholg‘usida ijrochilik malakasini oshirish, nazariy - amaliy faoliyatlar majmuasini
shakllantirish bo‘yicha muntazam ravishda bajarilishi talab etiladigan shartlarni
keltirib o’tamiz:
- g‘ijjak sozining barcha o‘ziga xos hususiyatlarini bilish va ularning oilalarini
tovush tembrlarini farqlash;
- turli janr va murakkablikdagi texnik, polifonik va kompozitorlar asarlaridan
namunalarini badiiy va texnik jihatdan mukammal, mazmunan idrok etgan holda ijro
eta olish;
- yakka va ansamlda jo‘rnavoz bo‘la olish, musqiy asarni notadan o‘qiy olish;
- kuyga tavsif berish;
- xalq musiqa merosi haqida tushunchaga ega bo‘lish;
- musiqaga oid atamalarni bilish;
- musiqaning ifoda vositalarini bilish;
- ijrochilik turlarini ijro sadolaridan farqlay olish;
- musiqa janrlarini bilish va ijro uslubidan ularni farqlay olish;
- har bir mahalliy uslubda o‘ziga xos ijrochilik uslublari va cholg‘u asboblarini
bilish;
- Farg‘ona-Toshkent, Samarqand-Buxoro, Surxondaryo-Qashqadaryo, Xorazm
ijrochilik uslublari xalq kuyi namunalaridan ijro eta olish;
- milliy musiqa amaliyotida o‘zbek xalq ommaviy va kasbiy musiqa
janrlarining mahalliy uslub variantlarini tinglab ajrata olish;
- Jahon xalqlari mumtoz musiqa namunalari va kompozitorlar asarlaridan
namunalar ijro eta olish;
Ustoz Baxtiyor Yaminov bu masalalarda juda masulyat bilan o’z ishlarini sevib
ijod qilgan. Baxtiyor Yaminov g’ijjak sozida ijro texnikasi va applikaturaga alohida
e’tibor qaratgan. “Applikatura” so’zi nemischa “aplikatur”, lotincha “apliko”
qo’ymoq, bosmoq ma’nolarini anglatadi. Applikaturani to’g’ri tanlash usullari
sozandaga bir tomondan qulaylik, asarning texnik jihatdan qiyin parchalarini
o’zlashtirishda va ijro etishda yengillik yaratib bersa, yana bir tomondan o’ng
qo’lning tordan torga o’tavermay, yoki ortiqcha harakat qilmasdan o’sha vaziyatdan
erkin chiqishni ta’minlaydi.
Murod Toshmuhammedovning “G‘ijjakda anʼanaviy ijrochilikni o‘zlashtirish”
asarida bezaklarning nota vositasida ifodalanishi haqida yoritib bergan. Bu belgilar
fortepianoda ishlatiladigan mordentdan ancha farq qilgan holda g‘ijjakning ijro uslubi
va holatidan kelib chiqib ijro etiladi.
G‘ijjak sozida saboq olayotgan bo‘lajak mohir sozanda quyidagi murakkab
shtrixlarni ijro jarayonida qo‘llay olishi kerak:
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022
ISSN 2181-063X
110
http://oac.dsmi-qf.uz
Masalan, Nola - go‘yoki vibrato. G‘ijjak sozida pardani barmoq bilan bosib,
muloyim va tez qimirlatish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
3
1-misol:
Molish - mazkur anʼanaviy ijro bezagi tovushni chorak ton doirasida legato
yordamida
ko‘tarish
yoki
tushirish
bilan
amalga
oshiriladi.
G‘ijjak sozining O‘zbekistonda professional darajada shakllanishida ustoz
shogird anʼanalari ham muhim rol o‘ynaydi. Bunda har bir hududning o‘ziga xos
maktabi ijrochilik uslubi mavjud. G‘ijjak ijrochiligining o‘ziga xos uslublari, asosan,
Andijon, Buxoro va Xorazm anʼanaviy maktablari orqali namoyon bo‘ladi.
Farg‘ona vodiysi hofizlik sanʼati hamda surnay ijrochilik anʼanalari taʼsirida
shakllangan Andijon maktabi (T. Jalilov, G‘. Hojikulov, Ye. Ro‘ziboyev, Yu.
Yusupov va boshqalar) mayda urg‘ular, kuy tuzilmalarini uzmasdan chalish yo‘llari,
surnayga xos qochirimlar singdirilganligi bilan ajralib turadi. K.Jabborov,
G‘.Toshmatov, M.Niyozov, M.Muhammedov ijrosida “Surnay Irog‘i”, “O‘yin
Munojoti”, “Dugohi Husayniy”, “Kezarman”, “Gul mavsumi” kabi g‘ijjak kuylari
mashhur.
Mahalliy musiqa anʼanalari (ayniqsa, Shashmaqom yo‘llari) negizida qaror
topgan Buxoro maktabiga g‘ijjakning xuddi titrayotgan kamonni yurg‘izib
sadolanishi, har bir pardani o‘zida to‘lqinlatib tezlashishi xos. Buxoro g‘ijjakchilik
maktabi namoyondalaridan Haydarqul Qorovulbegi (Buxoro amirlari saroylarida
xizmat qilgan), 20-asrda Aminjon Ismatov, Samo Vohidov, Hikmat Neʼmatov,
O‘lmas Rasulovlar ijrosida “Surnay Irog‘i”, “Bahri tavil”, “Kamon ufari”, “Zulayho”,
“Noz” kabi namunalari ommalashgan.
Xorazm maktabi ijro uslubi shiddatliligi, kamonni urg‘u bilan tortishi, ayni
paytda yumshoq to‘lqinlatish bilan ajralib turadi. Mazkur maktab vakillaridan 19-
asrda faoliyat ko‘rsatgan Patak-g‘ijjakchi (mashhur Suyav-baxshi dastasida), Abdulla
Mijana, Matyoqub Xarratov, Ollanazar Hasanov, Hasanboy Atayevlar talqinida
Xorazm maqomlarining cholg‘u yo‘llari, surnay yo‘llari, shuningdek, “Aliqambar”,
“Qalabandi”, “Xarrotiy”, “Gech polvon” singari kuylar mashhur.
3
Тошмуҳаммедов М. “Ғижжакда анъанавий ижрочиликни ўзлаштириш” Т.: Ўқитувчи, 1995.
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022
ISSN 2181-063X
111
http://oac.dsmi-qf.uz
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Худоев Ғ.М “Ғижжак сабоқлари” 1-2-китоблар, Ғофур-Ғулом номидаги
нашриёт матбаа ижод уйи, Тошкент, 2016.
2. Акбаров И. “Мусиқа луғати” Т.: Ўқитувчи, 1997.
3.Тошмуҳаммедов М. “Ғижжакда анъанавий ижрочиликни ўзлаштириш”
Т.: Ўқитувчи, 1995.
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022
ISSN 2181-063X
112
http://oac.dsmi-qf.uz
| 