MUSTAQIL ISHI
Mavzu:.Diniy akidaparastlik(fanatizm) ekistrimizm paydo
bolishining ishtimoyi-tarixiy zaminlari va rivojlanishiFan
o’qtuvchisi: PHD Davletov J.
URGANCH TEXNOLOGIYA UNVERSITETI
Mashinasozlik yo’nalishi 23-02 MTS guruh
talabasi Babajanov Rinat Dinshunoslik
fanidan
Diniy akidaparastlik(fanatizm)
ekistrimizm paydo bolishining
ishtimoyi-tarixiy zaminlari va
rivojlanishi
Diniy ekstremizm - muayyan
diniy konfessiya va
tashkilotlardagi ashaddiy
mutaassib, fanatik
unsurlarning faoliyati
mafkurasi. Fanatizm o‘z
aqidasining shak-shubhasiz
to‘g‘riligiga ishonib, boshqa
firqa va mazhablarni
butunlay rad etgan holda
ularni tan olmaslik, balki
ularni diniy asoslarni
buzishda ayblab, ularga
qarshi urush ochishga olib
boradigan omillardandir.
Diniy fanatizm diniy
ekstremizm va terrorizmga
zamin tayyorlaydi.
INSON
HUQUQLARI
HAYOT
ERKINLIK
SOG’LIK
EKSTREMIZM
EKSTRIMISTLAR QUYIDAGILARNI
<> QILGANLAR
Diniy fundamentalizm -
aqidaning o‘zgarmasligini
himoya qiladigan, vahy va
mo‘‘jizalarning muqaddas
kitoblardagi bayonining harfiy
talqini tarafdori, ularning har
qanday majoziy talqiniga
murosasiz, so‘zma-so‘z
talqinga asoslangan e’tiqodni
aqlga tayangan mantiqiy
dalillardan ustun qo‘yadigan,
muayyan diniy e’tiqod
shakllanishining boshlang‘ich
davrida belgilangan barcha
yo‘l-yo‘riqlarni qat’iy va
og‘ishmay bajarilishini talab
qiladigan diniy oqimlarni
ifodalashda qo‘llaniladigan
istilohdir.
11 сентябрь куни АҚШ да содир этилган фожиали
террористик харакатлардан кейин диний экстремизм,
террорчилик деганда кўпчиликнинг кўз ўнгида ислом
динини ниқоб қилиб олган радикал диний гурухлар
гавдаланмоқда. Муқаддас динимизнинг эзгуликка
йўғрилган даъватлари билан нотаниш кишиларда
ислом фанатизмга мофил дин, деган нотўғри тасаввур
пайдо бўлаётган бўлса, айримлар эса, ушбу вазиятдан
фойдаланиб, ислом динига эътиқод қилувчиларга
таъна тошларини отмоқдалар.
O‘zbekistonga nisbatan islom
fundamentalizmining tahdidi
aqidaparastlikni yoyish, bu
yo‘l bilan musulmonlarni
islohotchi davlatga
ishonchini yo‘qotishga
urinishda o‘zini namoyon
etmoqda. Bunday guruhlar
mustahkamlanib borayotgan
umummilliy birdamlik va
hamjihatlik, millatlar va
fuqarolararo totuvlikka rahna
solishga harakat qilmoqdalar.
Demokratiya va dunyoviy
davlat tushunchalarini,
e’tiqod erkinligiga
asoslangan ko‘p konfessiyali
dunyoviy jamiyatni
obro‘sizlantirishga
yo‘naltirilgan sa’y-
harakatlarni amalga
oshirmoqdalar.
• Vahhobiylik. Vahhobiylik XVIII asrda Arabiston yarim orolida vujudga kelgan dini-
siyosiy oqimdir. Uning asoschisi Muhammad ibn Abd al-Vahhob 1703 yili Arabiston
yarim oroli Najd o‘lkasining al-‘Uyayna degan joyida tavallud topgan. Bu davrda
uning otasi Abd al-Vahhob ibn Sulaymon mustaqil mahalliy amir hokimiyatida
qozilik lavozimida xizmat qilar edi. Muhammad yoshligidan diniy ilmlarni o‘z otasi
rahbarligida o‘rgana boshladi. U an’anaga ko‘ra, Qur’onni yod oldi, tafsir va hadis
ilmlari bilan tanisha boshladi. Bir necha bor Misr, Suriya, Kurdiston, Iroq, Eron
mamlakatlarida bo‘lib, ko‘pincha ulamolar suhbatida o‘zining janjalkashligi va
mutaassibligi bilan ajralib turgan. U o‘z targ‘botchilik faoliyatini 1730 yillarda
boshlab, birinchi maqsadi o‘ziga munosib homiy topish bo‘ldi.
•
1745 yili Muhammad ibn Abd al-Vahhob ad-Dir‘iyya vodiysiga uning amiri
Muhammad ibn Sa‘ud taklifiga binoan ko‘chib o‘tdi. Bu bilan Muhammad ibn
Sa‘ud o‘z hokimiyatini kuchaytirishda vahhobiylikdek mafkuraviy qurolga ega
bo‘ldi. Vahhobiylar o‘zlari xohlagan jamoani kufrda yoki shirkda ayblashlari va
unga qarshi jihod e’lon qilishlari mumkin edi. Ibn Sa‘ud esa bu jihodni amalga
oshirib, o‘z hokimiyati chegaralarini kengaytirishni boshladi. Muhammad ibn Abd
al-Vahhob 1792 yili vafot etdi. Ibn Sa‘ud va uning sulolasi vahhobiylik bayrog‘i
ostida olib borgan urushlari 1932 yilda Saudiya Arabistoni davlatining tuzilishi bilan
yakunlandi.
Vahhobiylik
• Vahhobiylik ta’limoti diniy masalalarda din fundamenti, ya’ni Payg‘ambar davri
voqeiyliklariga qaytishni talab etdi. Ular barcha muxoliflarini bid’atchilikda, ya’ni
dinga yangilik kiritganlikda aybladilar, o‘zlarining siyosiy dushmanlarini esa
mushriklikda ayblab, ularga qarshi jihod olib borishga fatvo berdilar. Axloqiy
masalalarda nazariy jihatdan, garchi shaxsiy kamtarlik, mol-mulkka hirs qo‘ymaslik,
dunyoviy hayotda toat-ibodatga aksariyat vaqtni sarflashni targ‘ib qilsalarda, lekin
amalda saroy ahlining bosqinchilik urushlari qo‘shni qabilalar mol-mulklarini talash
oqibatida gap bilan amal o‘rtasida ziddiyat paydo bo‘ldi.
•
Vahhobiylik harakatlari Usmoniylar imperiyasi (1453-1924) hududlarida vujudga
kelganligi va imperiya bilan bu harakat o‘rtasida bir necha qonli to‘qnashuvlar yuz
berganligi tufayli bu oqimda turk islomiga qarshi bo‘lgan kuchli kayfiyat o‘z aksini
topdi. Imperiyaning markaziy hududlarida hanafiylik mazhabi mutlaq hukmron
mavqega ega bo‘lganligi uchun mazkur maktab qoidalari qattiq tanqid qilindi.
• Vahhobiylarning chet ellarda ko‘plab tashkilotlari bo‘lib, ular faol harakat olib
boradilar. Ularning ko‘pchiligi yashirin siyosiy faoliyat olib boradi. Ish uslublari -
diniy hissiyotlari kuchli bo‘lgan fuqarolarni jamiyatlariga tortib, ularni qayta
tarbiyalash, so‘ng ulardan tashviqot va ijtimoiy tartibbuzarlik, ekstremistik
harakatlarda foydalanish. Bu ishlarga, ayniqsa, yoshlarni, bolalarni, hayot tarzidan
norozi bo‘lgan shaxslarni jalb qiladilar. Xayriya fondlari orqali mayib-majruhlarga,
etim-esirlarga yordam, diniy ta’lim berish, turli diniy adabiyotlarni tarqatish kabi
yo‘llar bilan keng targ‘ibot ishlarini olib boradilar. Kishilarga fanatizm,
murosasizlik, o‘zgalar fikrlari va manfaatlariga hurmatsizlik ruhini singdirishga
urinadilar.
Al-Ixvon al-muslimun.
• XIX asr dastlabki yillaridan islom dini tarqalgan mamlakatlar iqtisodiy, ijtimoiy,
siyosiy hayotida katta tarixiy o‘zgarishlar yuz bera boshladi. Bu o‘zgarayotgan
yangi sharoitlarga diniy-falsafiy, huquqiy normalarning XIX asr yarmidan
boshlangan moslashuvi fanda «Islomiy islohotlar» nomini oldi. Lekin bu jarayon
haddan tashqari cho‘zilib ketdi va ko‘p sohalarda ziddiyatli hollarni keltirib
chiqardi. Ular orasida panislamizm va musulmon jamoalarining boshqa
konfessiyalardan ajratish g‘oyasini aytishimiz mumkin. Panislamizm g‘oyasini
birinchi bo‘lib ilgari surgan Jamoliddin al-Afg‘oniy (1839-1897) hisoblanadi. U
diniy-siyosiy arbob bo‘lib, 1884 yili Parijda Muhammad Abduh (1849-1905) bilan
birgalikda «al-Urvat al-vusqo» jurnalini nashr etdi va unda panislamizm g‘oyalarini
targ‘ib qila boshladi. Afg‘oniyning g‘oyalarini keyinchalik «Musulmon birodarlar»
(«al-Ixvon al-muslimun») radikal shakllarida rivojlantirildi.
•
Al-Ixvon al-muslimun - 1928 yili Misrning Ismoiliya shahrida Misrlik shayx Hasan
al-Banno tomonidan tashkil etilgan diniy-siyosiy tashkilot. Hasan al-Banno
Jamoliddin al-Afg‘oniy, Muhammad Abduh, Rashid Rizo asarlaridan ta’sirlanib,
panislamizm g‘oyasida «jihod», «islomiy millatchilik», «islomiy davlat»
ta’limotlarini ishlab chiqdi. Al-Ixvon al-muslimun bu ta’limotlar asosida islom dini
tarqalgan mamlakatlarda Qur’on va shariatda ifodalangan qoidalarga to‘liq rioya
qiluvchi, «islomiy adolat» prinsiplari o‘rnatilgan jamiyat qurish uchun siyosiy
kurashni boshlab yubordi.
•
Al-Ixvon al-muslimun o‘z tarixida bir necha
bosqichlarni bosib o‘tdi. 1928-1936 yillardagi
davrni xayriya va ma’rifatchilik bosqichi deb
atasa bo‘ladi. Keyinchalik u kurash uslubi
sifatida terrorni qo‘llash darajasiga etgan
siyosiy tashkilot sifatida maydonga chiqdi.
Ko‘plab davlatlarda uning faoliyati taqiqlandi.
Keyingi davrda al-ixvon al-muslimun orasida
bo‘linish yuz berib, ular 3 yo‘nalishga bo‘linib
ketdi:
•
«mo‘‘tadillar» - Hasan al-Banno va Sayyid
Qutb tarafdorlari;
•
«islom demokratlari» - «islom sosializmi»
ta’limoti tarafdorlari;
•
«at-Takfir va-l-hijra», «al-Jihod», «Hizb at-
Tahrir al-islomiy» kabi terror uslubini
qo‘llovchi tashkilotlar.
Hizb at-Tahrir al-islomiy
• Hizb at-Tahrir al-islomiy (Hizbut tahrir). Hizbut tahrir 1952 yili
Quddus shahrida falastinlik ilohiyotchi Taqiy ad-din an-Nabahoniy
(1909-1979) tomonidan asos solingan diniy-siyosiy partiya. U
Hayfada tug‘ilib o‘sgan, Qohiradagi «al-Azhar» universitetida
ta’lim olgan.
•
Hizbning asosiy maqsadi - avval arab davlatlari miqyosida, keyin
islom dunyosi miqyosida va nihoyat jahon miqyosida xalifalik
shaklidagi islom davlatini tuzish. Ularning asosiy da’vosi -
Mustafo Kamol Otaturk tomonidan 1924 yili Usmoniy xalifa
Ikkinchi Abdulmajid (1922-1924) xalifalikdan g‘ayriqonuniy
chetlatildi. Davlat diniy-islomiy qonunlar asosida xalifa tomonidan
idora etilishi lozim. Hizb dasturi 187 banddan iborat bo‘lib, asosiy
maqsadi - hokimiyatga erishish. Bundagi asosiy yo‘l - islomiy
fikrlovchi shaxslarni shakllantirish. Ularga islomiy ta’lim-tarbiya
berish ikki bosqichdan iborat: 1) u bilan islom ta’limotini o‘rgatish
yo‘lida madaniy-ma’rifiy ishlar olib borish; 2) siyosiy faoliyatga
tortish.
• MILLIY
• DINIY
• IQTISODIY
• SIYOSIY
• EKOLOGIK
EKSTRIMIZM-
jamiyat hayotining
barcha sohalariga ta’sir
etish kuchiga ega:
Milliy ekstremizm millatlar o’rtasida
dushmanlik kayfiyatini
kuchaytirirshni maqsad qilgan
harakat
Milliy ekstremizm
Diniy ekstremizm va terrorizmning
oqibatlari
Tolerantlik-barcha diniy konfessiya
va, millatlarga nisbatan do’stona
munosabatda bo’lish.
| 